Begijnhof

Het Begijnhof in Brugge

Een Begijnhof is een hofje van kleine woningen, dikwijls ommuurd, en van de stad afgesloten door één of meerdere toegangspoorten. De arme of oudere begijnen werden door weldoeners gehuisvest.

Regionaal vinden we de begijnhoven terug in een streek die kan omschreven worden als het huidige Noord- en Noordoost-Frankrijk, België, Nederland, West- en Noordwest-Duitsland.

De begijnen vormden een religieuze vrouwenbeweging. De Belgische historicus Henri Pirenne verklaart het succes van de begijnenbeweging door een vrouwenoverschot dat ontstond door geweld, oorlogen en militaire- en paramilitaire operaties, waarbij vele mannen om het leven kwamen. De vrouwen hadden dikwijls geen andere kans om te overleven dan zich te verenigen en gezamenlijk hulp te vragen bij rijke weldoeners. Op dezelfde wijze kenden in de twaalfde eeuw de vrouwenkloosters aanvankelijk een groot succes, doch de striktere regels binnen de premonstrantenzer- en cisterciënzerabdijen deed vele vrouwen zoeken naar een minder dwingende omgeving. Bovendien had het aanvankelijke succes van deze abdijen tot gevolg dat talrijke aanvragen tot toetreding moesten geweigerd worden, temeer daar meerdere van die kloosters een zekere welvaartstandaard als één van de toetredingsvoorwaarden oplegden. Stadsorden zoals de arme klaren en de dominicanessen kenden omwille van het ontbreken van die laatste voorwaarde meer succes.

Men spreekt hierbij van dubbelkloosters in het geval van de Premonstratenzers omdat mannen en vrouwen er in hetzelfde klooster werden ondergebracht. De stichting van deze dubbelkloosters mislukte omdat ondanks de scheiding bij gebed en misviering de menselijke natuur de bovenhand behield. De vele problemen leidden tot de opheffing ervan, en de zogenaamde "mulieres religiosae", of "virgines continentes" moesten hun toevlucht zoeken nabij kerken en kloosters of hospitalen, in een gemeenschapsverband, met eigen regels, en weldra ook onder het afleggen van geloften, die van de gehoorzaamheid aan de oversten en die van de kuisheid met daarbij de belofte om een eenvoudig leven te leiden. De gelofte van armoede en de verplichting om er voor altijd te blijven maakte geen deel uit van de "professie" of het afleggen van deze gelofte. Er waren op het begijnhof drie typen van begijnen: 1- Zij die voldoende eigen middellen bezaten en die ofwel een huis bouwden of er een kochten op het hof. De koop bestond in het bezit voor de duur van een leven, waarna het huis bezit werd van het begijnhof. 2- De begijnen die genoeg bezaten om een huis of een kamer in een huis te huren. Zij moesten zorgen voor het onderhoud en indien hun inkomsten hiervoor onvoldoende waren moesten zij een onderkomen zoeken in een van de hierna vermelde gemeenschapshuizen. 3- De begijnen die een beperkt inkomen bezaten of arm waren moesten werken om in hun onderhoud te voorzien en waren voor hun huisvesting afhankelijk van de "conventen" of stichtingen door de vele weldoeners.

Sommige van die vrouwen bereikten een zekere machtspositie, op basis waarvan ze, in combinatie met hun kuisheidsgelofte, soms heftige kritiek uitoefenden op de zeden van de clerus. Zij waren aldus niet erg geliefd bij de kerkelijke oversten, en hun bestaan kwam daardoor meermaals in gevaar.

Daar waar de allereerste begijnhoven gebouwd werden in de rechtstreekse omgeving van stedelijke kernen, en dus binnen de muren van de stad waren ingeplant, bevonden andere zich "exta-muros", en hadden dus behoefte aan een eigen ommuring. In geval van oorlogen en belegeringen werden de buiten de stadspoorten gelegen begijnhoven soms afgebrand door de stedelingen om te beletten dat de aanvallers ze zouden gebruiken als bescherming, of ze werden door plunderende benden vernietigd. Na de godsdienstoorlogen en het concilie van Trente werd door de kerk aanbevolen de kloosters en begijnhoven binnen de stadspoorten te brengen. Dit is het geval voor Brugge, Gent (klein en groot), Lier, Herentals, Leuven (klein en groot), Diest, Brussel, Dendermonde, Hasselt, Mechelen (klein) en Tienen. Het begijnhof van Sint-Truiden bevindt zich nog steeds "buiten de muren".

Een bepaald type heeft een binnenplein, driehoekig of rechthoekig, waarin sommige auteurs latente invloed van Salische Franken menen terug te vinden. Dit is het geval voor de begijnhoven van Aarschot, Herentals, Turnhout, Hasselt, Hoogstraten, Anderlecht, Oudenaarde, Aalst, Dendermonde en Diksmuide.

Een ander type is dat waarbij huizen gebouwd werden rond een weide in een dubbele rij, zodat een straat ontstond: het gemengde type. Dat vinden we terug in Tienen, Antwerpen, Sint-Truiden en Kortrijk.

Het begijnhof was door zijn besloten karakter, en de religieuze basisregels, een religieuze gemeenschap, en vormde soms, afhankelijk van de grootte een onafhankelijke parochie, met een eigen kerk.

[bewerk] Begijnhoven in Vlaanderen

Zie Begijnhoven in Vlaanderen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

[bewerk] Begijnhoven in Nederland

Begijnhof van Breda in 2006

Van de ooit talrijke Nederlandse begijnhoven resteren er nog twee: het Begijnhof in Amsterdam is een toeristische trekpleister en een rustplaats in de binnenstad. Het andere bevindt zich in Breda.

In Haarlem is de kerk van het voormalige begijnhof bewaard gebleven als Waalse kerk.

Van de Bagijnhof in Delft zijn nog slechts het toegangspoortje en een handvol geveltjes authentiek.