Rietveld-Schröderhuis

Aanzicht vanaf de straat

plan eerste verdieping

Aanzicht vanaf het aanliggende parkje

Aanzicht vanaf de straat

Het Rietveld-Schröderhuis is een door Gerrit Rietveld ontworpen woonhuis in Utrecht, gebouwd in 1923-1924. Het is volledig uitgevoerd volgens de ideeën van de kunstbeweging De Stijl. Rietveld ontwierp het huis voor Truus Schröder-Schräder, die er van 1924 tot haar dood in 1985 in heeft gewoond. Het huis bevindt zich op het adres Prins Hendriklaan 50 in de wijk Oudwijk en is te bezichtigen via een rondleiding. Het staat sinds 2000 op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

[bewerk] Voorgeschiedenis

Nadat hij enkele verbouwingen had ontworpen, was het Rietveld-Schröderhuis Rietvelds eerste ontwerp voor een compleet woonhuis, inclusief de inrichting. Het werd ontworpen in nauwe samenspraak met de latere bewoonster, mevrouw Truus Schröder-Schräder. Mevrouw Schröder wilde na het overlijden van haar man in 1923 eigenlijk weg uit Utrecht naar Amsterdam om dichter bij haar zus te wonen. Zij vroeg Rietveld haar te helpen zoeken naar een geschikt huis voor haar en haar drie kinderen, maar zowel mevrouw Schröder als Rietveld konden niets geschikts vinden. Ten slotte heeft Rietveld haar voorgesteld een nieuw huis te bouwen. Beiden gingen afzonderlijk op zoek naar een geschikt bouwkavel en beiden kwamen uit op een kavel aan de Prins Hendriklaan in Utrecht. Dit kavel was gesitueerd aan de toenmalige stadsrand tegen een blok van 4 woningen, met aan de andere kant het vrije polderlandschap.

[bewerk] Uitgangspunten

Na een eerste ontwerp van Rietveld dat niet de goedkeuring van mevrouw Schröder weg kon dragen is het duo verder gegaan aan de hand van ideeën die mevrouw Schröder had over wonen. De kern ervan wordt gevormd door soberheid; niet geleefd worden maar leven. Eén aspect daarvan is het vrije gevoel dat mevrouw Schröder kreeg door letterlijk weg te gaan van het aardse en te stijgen naar een verdieping of zelfs een zolder, zoals zij eens in de woning van een vriendin had ondervonden. In het huis vinden we dat duidelijk terug door de situering van de leefruimten: woonkamer, slaapkamers, alles exclusief de keuken is op de verdieping geplaatst. Ook wilde mevrouw Schröder dat er in alle kamers een gas-, water- en lichtaansluiting was, ruimte voor een bed, en een deur naar buiten (op de benedenverdieping). Dit kwam later van pas toen ze een aantal van deze kamers in onderhuur deed aan studenten.

[bewerk] Ontwerp

Nadat Rietveld en Schröder samen de plattegronden van alle ruimten hadden bepaald ging Rietveld aan de slag met een tweede ontwerp. Ook dit ontwerp kon echter mevrouw Schröder niet bekoren: het was een rechthoekig volume met gaten (vensters), waarbij het volume nog steeds de vensterpartijen overheerste. Rietveld werd hierdoor gemotiveerd om met een vervolgontwerp te komen, in eerste instantie een schets. Op deze schets was duidelijk de omkeer van het ontwerp te zien: overgangen van binnen naar buiten die omsloten werden door een stelsel van horizontale en verticale elementen. Deze versie werd door mevrouw Schröder goedgekeurd en door Rietveld verder uitgewerkt.

[bewerk] Bouwvergunning

De tekeningen die Rietveld vervolgens heeft gemaakt om een bouwvergunning te verkrijgen tonen eigenlijk totaal iets anders dan mevrouw Schröder en Rietveld in gedachten hebben: de ruimten op de benedenverdieping werden ingevuld als een gangbaar huis, met alle benodigde voorzieningen daarin. De tekeningen van de bovenverdieping lieten helemaal niet zien dat er sprake is van verschillende ruimtes met schuifwanden daartussen (dit is volgens het Nederlandse Bouwbesluit niet toegestaan). Naast deze twee 'trucs' heeft Rietveld nog een derde toegepast om de bouwvergunning te verkrijgen: in de tekening van het zijaanzicht van de woning heeft hij de daklijn van het naastgelegen woningblok zo nadrukkelijk aangegeven, dat het wellicht lijkt dat ook het Rietveld-Schröderhuis een schuin dak heeft. De bouwvergunning werd uiteindelijk zonder verdere eisen of plichten verkregen

[bewerk] Uitvoering

Uit de werktekeningen die Rietveld heeft gemaakt net voor en tijdens de bouw van het huis blijkt duidelijk dat Rietveld uit de meubelmakerswereld komt. In de bouw is het namelijk gangbaar werktekeningen in de schalen 1:1 en 1:20 uit te voeren, Rietveld had ze 1:10 en 1:25 gemaakt.

De tekeningen die Rietveld heeft gebruikt voor de aanvraag van de bouwvergunning zijn grotendeels gelijk aan hetgeen daadwerkelijk uitgevoerd is. Zo zijn er bijvoorbeeld op sommige plaatsen draairamen geplaatst in plaats van de uitklapbare ramen die getekend waren. Veel vormen en details werden ook pas op de bouwplaats bepaald, door een schets die Rietveld maakte op een stukje karton of een plankje. Rietveld was veelvuldig op de bouwplaats aanwezig en als hij er niet was ging er wel eens iets mis, omdat de vaklieden niet gewend waren aan de nieuwe en soms wat onconventionele methoden die Rietveld gebruikte om dit huis te realiseren.

In eerste instantie had Rietveld het huis uit geprefabriceerde betonelementen willen bouwen. Het bleek echter veel te duur om de elementen voor slechts één woning te laten uitvoeren. Het resultaat is dat alleen de fundering en de balkons van gewapend beton zijn, de overige dichte bouwdelen zijn metselwerk dat vervolgens van een stuclaag is voorzien. Op de verdieping zijn naast de buitenwanden stalen kolommen toegevoegd, omdat hier geen dragende binnenwanden zijn toegepast (en het dakvlak te groot is om in één keer te overspannen).

[bewerk] Stijl

Het huis is erg abstract en eenvoudig, een aaneenschakeling van horizontale en verticale vlakken. In het bestek dat Rietveld voor dit bouwwerk heeft geschreven kwam veelvuldig de term 'vierkant' voor. Muren moesten 'vierkant' gestuct worden, kozijnen dienden 'vierkant' uitgevoerd te worden. Ook de inrichting van het huis is volledig in harmonie met de hoofdvorm: rechthoeken en strakke lijnen voeren de boventoon; Rietveld ontwierp de beroemde Zigzagstoel later speciaal voor dit huis. Veel ruimten zijn voorzien van inbouwkasten. In het kleurgebruik is de woning aan de buitenzijde vooral sober: wit en vijf verschillende grijswaarden. Aan de binnenzijde is een iets kleuriger palet gebruikt, maar nog steeds beperkt tot de primaire kleuren. Hieruit blijkt dat we hier met een huis uit de periode van De Stijl te maken hebben. Dit is tegelijkertijd het belangrijkste monument uit de Stijl-periode (sommigen melden zelfs dat dit het énige gebouw uit die periode is), omdat dit het bouwwerk is dat overduidelijk loskomt van alle voormalige stromingen binnen de architectuur en daarmee echt vernieuwend is. Het is tevens het enige bouwwerk van Rietveld dat overduidelijk De Stijl in zich heeft, in andere ontwerpen is de invloed daarvan in veel mindere mate aanwezig.

[bewerk] Huidige situatie

Schröderhuis, Utrecht, arch. G. Rietveld

In de loop van de tijd zijn er een aantal dingen aan en om het huis veranderd. In het huis zijn bijvoorbeeld extra bedden geplaatst, er is vloerbedekking vervangen door rubber en linoleum, en ook zijn er kasten bijgekomen en verwijderd. Alles omdat mevrouw Schröder of Rietveld dit nodig achtten voor hun dagelijks leven (Rietveld had zijn kantoor op de benedenverdieping en is na de dood van zijn echtgenote bij mevrouw Schröder in gaan wonen). Tevens is er een tijd lang een extra verdieping bovenop het dak geweest, zodat Mevrouw Schröder meer ruimte had en meer privacy, aangezien er veel mensen naar het huis kwamen kijken. Deze verdieping is tijdens de restauratie van het huis, na de dood van mevrouw Schröder, geheel afgebroken. Het huis is toen weer in de oorspronkelijke staat gebracht waarin Rietveld het in de jaren twintig heeft gebouwd. Rondom het huis zijn de wijzigingen dramatischer van aard: eerst was er een geweldig uitzicht naar drie kanten aanwezig (een belangrijke reden voor mevrouw Schröder om voor deze locatie te kiezen), in de huidige situatie loopt vlakbij het huis een vierbaans autoweg (Waterlinieweg) met een viaduct over de Prins Hendriklaan. Doordat het huis daarmee in een 'kuil' kwam te liggen, vond Rietveld dat het zijn ruimtelijke betekenis had verloren en het maar afgebroken moest worden.

In 2000 is het Rietveld-Schröderhuis op de UNESCO Werelderfgoedlijst geplaatst. Momenteel is de woning in beheer van het Centraal Museum. Dit museum verzorgt rondleidingen door het gebouw en heeft daarnaast een uitgebreide collectie door Rietveld ontworpen meubelen, waarvan een gedeelte (waaronder de bekende rood-blauwe stoel) ook in het huis te zien is.