Johann Wolfgang von Goethe

Z Wikipedii

Johann Wolfgang von Goethe
Prawdziwe nazwisko	Johann Wolfgang von Goethe
Data i miejsce urodzenia	28 sierpnia 1749 Frankfurt nad Menem
Data i miejsce śmierci	22 marca 1832 Weimar
Narodowość	Niemiec
Dziedzina sztuki	poezja
Styl	Romantyzm
Ważne dzieła	Cierpienia młodego Wertera Faust

Johann Wolfgang von Goethe (ur. 28 sierpnia 1749 we Frankfurcie nad Menem – zm. 22 marca 1832 w Weimarze) –najwybitniejszy niemiecki poeta okresu klasycyzmu i jeden z najbardziej znaczących w skali światowej, dramaturg, prozaik, uczony, polityk, wolnomularz.

Związany z romantyzmem, nie zerwał nigdy więzów łączących go z klasycyzmem. Był również myślicielem i uczonym, znawcą wielu dziedzin wiedzy oraz sztuki. Studia prawnicze skończył w Lipsku i Strasburgu. W 1775 roku osiadł w Weimarze, gdzie pozostał do końca życia. Pełnił różne funkcje na dworze księcia sasko-weimarskiego, dochodząc do rangi prezydenta Izby Finansów. W roku 1782 został nobilitowany. Od roku 1791 do 1817 kierował teatrem oraz wszystkimi instytucjami oświatowo-kulturalnymi księstwa. W 1786 roku wyjechał na dwa lata do Włoch, co wywarło duży wpływ na jego twórczość. W czasie podróży zatrzymał się na parę dni w Szwajcarii, gdzie pozostawił pewien skrypt, jak się okazało dopiero ok. sto lat później, był to skrypt dramatu pt. Urfaust, niejako wprowadzenia do później napisanego dramatu Faust. Najbliższa przyjaźń łączyła go z wielkim poetą romantycznym Fryderykiem Schillerem. Zmarł w Weimarze, w całkowitym osamotnieniu, po śmierci żony i jedynego syna.

Spis treści 1 Życie 1.1 Pochodzenie i okres młodzieńczy (1749-1765) 1.2 Studia (1765-1775) 1.2.1 Lipsk (1765-1768) 1.2.2 Frankfurt/Straßburg (1768-1770) 1.2.3 Frankfurt i Darmstadt (1771) 1.2.4 Wetzlar (1772) – Frankfurt (1775) 1.3 Weimar (1775-1832) 1.3.1 Minister w Weimarze (1776-1786) 1.3.2 Życie we Włoszech (1786-1788) 1.3.3 Weimar/Jena (1794 i następne) 1.3.4 Weimar – okres wojny 1.3.5 Okres starczy w Weimarze 1.4 Potomkowie – rodzina von Goethe 2 Wybrane aspekty życia Goethego 2.1 Goethe i kobiety 2.2 Przyjaciele Goethego 2.3 Przeciwnicy Goethego 2.4 Choroby 3 Wybrane aspekty twórczości Goethego 3.1 Prace przyrodnicze 4 Galeria 5 Twórczość 5.1 Proza 5.2 Dramaty 5.3 Poezje 5.4 Inne 6 Linki zewnętrzne

[edytuj] Życie

[edytuj] Pochodzenie i okres młodzieńczy (1749-1765)

Ojciec Goethego, Johann Caspar Goethe (ur. 1710, zm. 1782) żył z swoją rodziną w przestronnym domu w Frankfurcie przy ulicy Großer Hirschgraben. Jako rentier pielęgnował różne zainteresowania, do których należały m.in. kolekcjonowanie naturalii i obrazów.

Matka Goethego, Catharina Elisabeth (ur. 1731, zm. 1808) z domu Textor, starej rodziny patrycjuszy, córka dziekana rady adwokackiej w wieku 17 lat poślubiła wówczas 38-letniego radcę Goethego. Niestety nie dostąpiła w dzieciństwie żadnej edukacji, jednak stała się sławna dzięki swojej ciepłej serdeczności.

Z wyjątkiem ur. 7 grudnia 1750 siostry Cornelii Friederiki Christiany rodzeństwo Goethego zmarło wcześnie.

W 1758 Goethe zachorował na ospę.

Edukację, na którą składały się wszystkie powszechne w tamtych czasach przedmioty i kilka języków obcych (łacina, greka, francuski, angielski, hebrajski), zdobył za pośrednictwem ojca i prywatnych nauczycieli.

Edukacja ta obejmowała również takie dyscypliny jak taniec, jazdę konną i szermierkę (w tamtych kręgach należały one do kanonu edukacyjnego). Był raczej wzorowym uczniem aniżeli zawadiaką – uczył się z łatwością, jeśli dawało się upust jego żywej duszy. Długotrwałą odrazę do historii spowodowała stojąca w bibliotece ojca wielotomowa historia papiestwa. Później Goethe określał historię mianem bezładnej mieszaniny omyłek i przemocy. Wielką przyjemność sprawiało mu rysowanie, muzyka natomiast nie należała do jego ulubionych dyscyplin.

Wcześnie zainteresował się żywo literaturą, przy czym początkowo skupił swoją uwagę na Friedrichu Gottliebie Klopstocku i Homerze.

Gdy Goethe był małym dzieckiem, zapoznano go z teatrem: w domu rodzinnym wystawiano co rok teatr lalek, który za każdym razem fascynował go na nowo. Później pisał, że marzy, by się znajdować jednocześnie pośród oczarowywanych i czarodziei. Podczas okupacji Frankfurtu przez wojska francuskie w 1759 często odwiedzał teatr francuski w Junghofie.

W 1763 dane mu było wysłuchać koncertu 7-letniego wówczas Mozarta.

W wieku 14 lat starał się o członkostwo w cnotliwym Towarzystwie Arkadyjskim przy Phylandrii {Arkadische Gesellschaft zu Phylandria), został jednak odrzucony z powodu swoich ekscesów.

W wieku 15 lat flirtował z kelnerką, którą później nazywał Gretchen, i znalazł się w podejrzanych kręgach. Uciszono skandal, a Goethe uciekł się do choroby.

30 września 1765 opuścił na polecenie swego ojca Frankfurt, by w Lipsku podjąć studia prawnicze.

[edytuj] Studia (1765-1775)

[edytuj] Lipsk (1765-1768)

Od 1765 do 1768 Goethe studiował prawo w Lipsku. Zbiór starodawnych wyroków sądowych był zaprzeczeniem jego dotychczasowej edukacji i wzbudził w nim tylko niechęć. Chętniej uczęszczał na wykłady Christiana Fürchtegotta Gellertta z poetyki i brał udział w jego ćwiczeniach stylistycznych. Uczestniczył także w warsztatach rysunkowych Adama Friedricha Oesera, dyrektora Akademii Lipskiej. Tam też zaznajomił się z antyczną plastyką z zakresu odlewów gipsowych oraz ozdobnych gemm oraz znalazł się pod wpływem pomysłów Johanna Joachima Winckelmanna, sławnego archeologa i pisarza. W porównaniu do Frankfurtu Lipsk, często zwany małym Paryżem, był – jako miasto targowe – miejscem bardziej światowym i otwartym na nowinki. Starofrankijski sposób bycia młodzieńca był tu raczej wystawiony na pośmiewisko. Zdołał się jednak bardzo szybko przystosować do panujących tutaj warunków. Zakochał się w Kätchen Schönkopf i pisał na jej cześć miłosne wersy w wesołej i pogodnej tradycji rokoka. W 1770 ukazał się anonimowo jego pierwszy zbiór poezji Annette.

U miedziorytnika w domu wydawcy Breitkopfa nauczył się drzeworytu i skrobania. Jego raczej bezkrytyczny stosunek do wielu mu współczesnych poetów ustąpił teraz miejsca świadomemu zwrotowi w kierunku Lessinga i Wielanda. Już w tym okresie pisał dużo, np. biblijny dramat o Belzasarze. Później zniszczył prawie wszystkie swoje teksty z tego okresu. Zachowała się jedynie komedia Współwinni.

Piwnica Auerbacha (Auerbachs Keller) i związana z nią legenda o jeździe Fausta na beczce (1525) wywarły na nim takie wrażenie, że stała się w jego dramacie Faust I jedynym miejscem rzeczywiście istniejącym.

Krwotok albo też naciski ze strony ojca, który nie był zadowolony z postępów syna na studiach, zmusiły Goethego do przerwania studiów i powrotu do Frankfurtu w roli syna marnotrawnego.

[edytuj] Frankfurt/Straßburg (1768-1770)

Nastąpił półtoraroczny okres rekonwalescencji przerywany kilkoma nawrotami choroby. Tak długi przebieg leczenia doprowadził do pogorszenia stosunków między Goethem a jego ojcem. W tym czasie czule opiekowały się nim matka i ukochana siostra.

Podczas gdy kurował się jeszcze w łóżku, napisał zuchwałą komedię kryminalną. Przyjaciółka matki, Susanne von Klettenberg, wzbudziła w nim zainteresowanie swoim pietyzmem, jako że była członkiem Herrnhuckiej Wspólnoty Braterskiej. I tak przez kilka miesięcy zajmował się mistyką, alchemią i badaniami nad duszą.

W kwietniu 1770 ojciec stracił cierpliwość i Goethe opuścił rodzimy Frankfurt, by w Strasburgu ukończyć studia. Znowu jednak mało troszczył się o podręczniki akademickie, przedstawiające wyłącznie suche fakty. W Alzacji rozkwitł; mało która kraina została później przez niego tak czule opisana jak ciepłe i rozległe okolice Renu.

W pensjonacie poznał biednego Johanna Heinricha Junga, jednego z przedstawicieli niższych warstw społecznych. Innymi jego znajomymi stali się Lerse i Lenz. Impulsy decydujące o jego rozwoju dał jednak Johann Gottfried Herder, który przebywał w Strasburgu z powodu operacji oczu. Herder był pierwszą osobowością, która miała nad nim przewagę intelektualną. Jego duchowe przewodnictwo musiało wypaść niemiłosiernie, gdyż nie pozostawiał suchej nitki na gemmach i ukochanej przez Goethego poezji rzymskiej, którą określił mianem płytkich kopii. Ponadto otworzył mu oczy na twórczość Szekspira i zapoznał go z świeżo co opublikowanymi Pieśniami Osjana, przy okazji wyjaśniając mu istotę poezji ludowej. Według Herdera ważnymi nie są drzewa genealogiczne albo bitwy, lecz stawanie się i istota ludów, która się uwidacznia w jeszcze nie zniekształconej literaturze: Starym Testamencie, Homerze, mitach i legendach. Całościowa koncepcja literatury Herdera była bardzo zbliżona do tej, którą Goethe odczuwał już dużo wcześniej – dlatego też wywarła na nim tak wielkie wrażenie.

W Strasburgu po raz pierwszy zetknął się ze staroniemieckim stylem w budownictwie, gdyż o gotyku francuskim wcześniej nie widział ani nie słyszał. Wrażenia, jakie wywarły na Goethem wielkie masy spiętrzonych w niebiosa kamieni, znalazły swoje odbicie w jego entuzjastycznym piśmie O niemieckiej sztuce budowniczej D. M. Erwini a Steinbach .

Podczas jednej z wielu wycieczek odwiedził wioskę Sesenheim (wcześniej Sessenheim), gdzie w gościnnym domu parafialnym zakochał się w Friederice Brion. Po kilku tygodniach przerwał jednak ten związek lekkomyślnie, jak pisał później Lenz. Z okresu strasburskiego pochodzi m.in. wiersz Powitanie i rozłąka.

Długo przez ojca wyczekiwana dysertacja została naszpikowana samowolnymi poglądami Goethego i w ten sposób nie została przyjęta do urzędowej cenzury. W końcu za pomocą dyskusji panelowej, jaka się odbyła w gronie jego przyjaciół, otrzymał licencję prawniczą. Tym samym zakończył swoją edukację. Proponowano mu karierę w francuskim aparacie państwowym, którą jednak odrzucił. Nie chciał się wiązać z nikim, gdyż najważniejsze było dla niego bycie oryginalnym geniuszem.

[edytuj] Frankfurt i Darmstadt (1771)

Pod koniec sierpnia 1771 Goethe został w Frankfurcie dopuszczony do wykonywania zawodu prawnika. Prawdopodobnie chciał podjąć prawniczą działalność w duchu postępowego i humanitarnego orzecznictwa oraz wykonywania kary. Już podczas swoich pierwszych procesów zachował się w sposób zbyt rezolutny i otrzymał naganę, tracąc z tego powodu swój zapał. W ten sposób zaledwie w ciągu kilku miesięcy zakończyła się jego kariera prawnicza, mimo iż jego kancelaria działała jeszcze przez kilka następnych lat. W tamtym okresie utrzymywał kontakty z dworem darmstadzkim, na którym hołdowano sentymentalizmowi. Godnymi wspomnienia przedstawicielami tego kręgu byli Johann Georg Schlosser (jego późniejszy szwagier) i Johann Heinrich Merck. Często odbywał piesze wycieczki z Frankfurtu do Darmstadtu.

Zajął się ponownie realizacją planów literackich; tym razem ojciec nie sprzeciwiał się, a nawet go przy tym wspomagał. Ze starej książki Goethe zaczerpnął życiorys wywodzącego się z arystokracji zbója Götza von Berlichingen z czasów wojen chłopskich. W ciągu kilku tygodni przerobił tą historię na sztukę teatralną pt. Götz von Berlichingen mit der Eisernen Hand, która od razu zafascynowała jego znajomych. Podobnie jak w przypadku staroniemieckiej sztuki budowniczej dziełem tym w genialny sposób wyczuł ducha swoich czasów. Po jej skrytykowaniu przez Herdera rolę intelektualnego mecenasa Goethego przejął Merck.

[edytuj] Wetzlar (1772) – Frankfurt (1775)

Goethe pracował w owym czasie dla czasopisma literackiego, wydawanego przez Schlossera i Mercka. Ciężko było mu się jednak utrzymać z nieopłacanej pracy. W maju 1772 roku wyjechał do Wetzlar w celu uzupełnienia prawniczego wykształcenia jako referendarz Sądu Najwyższego Rzeszy. Instytucja ta, mimo że działająca od wieków, nie była w stanie szybko i skutecznie stawić czoła toczącym się w niej procesom (niektóre sprawy ciągnęły się przez kilkadziesiąt lat). Niedowład w jej działaniu sprawił, że została z polecenia cesarza Józefa II poddana "wizytacji i rewizji". Pracowali w niej młodzi, wykształceni prawnicy, z którymi Goethe spotykał się w gospodzie "Pod następcą tronu"* ("Zum Kronprinzen" – przypis tłum.). Między nimi znajdował się także radca dworu Johann Christian Kestner – narzeczony, a od 1773 mąż Charlotte Buff, która była pierwowzorem Lotty z powieści Goethego "Cierpienia młodego Wertera". Kestner opisał Goethego w następujący sposób: Wiosną przybył tu niejaki Goethe z Frankfurtu, z profesji doctor juris, w wieku lat dwudziestu trzech, jedyny syn bardzo bogatego ojca, aby – taki był zamiar jego ojca – podciągnąć się in praxi, jego zamiarem natomiast było studiować Homera, Pindara i innych oraz zajmować się tym, czym go natchnie jego geniusz, jego sposób myślenia i jego serce… Jest bardzo utalentowany, istny geniusz i człowiek z charakterem, posiada też niezwykle żywą wyobraźnię… Jego sposób myślenia jest szlachetny; wolny od uprzedzeń, postępuje wedle swojego widzimisię, nie troszcząc się wiele o to, czy podoba się to innym, czy odpowiada modzie lub zwyczajom. Nienawidzi wszelkiego przymusu… Jest dziwaczny i jego zachowanie się, obejście bywa czasem przykre. Ale jest mile widziany przez dzieci, kobiety i wiele innych osób…. To była pierwsza i ostatnia obiektywna charakterystyka poety, jeszcze zanim napisał "Wertera", czy "Fausta".

Z Lottą (Charlotte Buff) łączyła poetę przyjaźń i coś na kształt miłości. Sam Goethe był jednak właściwie bardziej zakochany w swoim niespełnionym uczuciu, niż w przedmiocie tego uczucia – Charlotte pozostawała beznadziejnie wierna Kestnerowi, co bardzo odpowiadało pragnącemu wzdychać i cierpieć referendarzowi. Po odbyciu długiej i poważnej rozmowy o życiu pozagrobowym z Lottą i jej narzeczonym Goethe postanowił uciec do Frankfurtu, gdzie spędził cztery lata. W międzyczasie wiele podróżował. Sławnymi stały się jego wizyta w Koblencji u pani Sophie von La Roche, małżonki ministra arcybiskupa Trewiru (niem. nazwa: Trier) i jego znajomość z jej córką Maksymilianą (w przyszłości matką poety Clemensa Brentano i jego sławnej siostry Bettiny), której niejeden rys można odnaleźć w bohaterce "Cierpień młodego Wertera".

Goethe ponaglany przez Mercka słowami: Pora na dziecko, pieluszki już schną na płocie napisał kilka tez teologicznych i broszurkę "Dwie kwestie religijne". Żaden z tych drobiazgów nie był jednak w stanie zadowolić przyjaciela. Merck pragnął czegoś większego. Tym czymś miał być "Götz von Berlichingen". Dzięki staraniom obu przyjaciół dramat ujrzał w końcu światło dzienne. Jednakże oprócz sławy przyniósł Goethemu same długi.

Goethego dosięgła wiadomość o śmierci jednego z jego kompanów z Wetzlaru – Karla Wilhelma Jerusalema. Głównym powodem samobójstwa była nieszczęśliwa miłość do zamężnej kobiety, urażona duma i brak wyrozumiałości ze strony arystokratycznego otoczenia. Goethe wykorzystał potem te motywy w swojej powieści epistolarnej pod tytułem "Cierpienia młodego Wertera" łącząc je z własnymi przeżyciami i swoim uczuciem do Lotty. "Werter" powstał ponoć w ciągu kilku tygodni, podczas których Goethe uwalniał się od "swojego pijaństwa" i "oszołomienia", jak powiedział o nim jego własny kamerdyner i sekretarz Philipp Seidel. Także i ta powieść odniosła olbrzymi sukces. W Europie zapanowała prawdziwa werterowska epidemia, a sam główny bohater – samobójca znalazł wielu naśladowców.

"Götz" i "Werter", oba te dzieła – jakkolwiek by nie były od siebie rożne, wyznaczyły początek nowej niemieckiej epoki literackiej. Poeta wyjaśnił ten fakt kilkadziesiąt lat później, tłumacząc że był młody, kiedy i literatura niemiecka była młoda, nie było więc dla niego trudnością pisać dzieła, które stanowiły początek nowej epoki, i że późniejsi młodzi pisarze mieli większe trudności. Styl "Götza" stał się wzorem dla poetów "Burzy i naporu". W "Werterze" pojawia się pragnienie śmierci – motyw pojawiający odtąd często w literaturze niemieckiej. Oba dzieła uczyniły Goethego sławnym na całym świecie.

Dom rodzinny poety (ten we Frankfurcie przy ulicy Hirschgraben) stał się schroniskiem dla wszelkiego rodzaju poetów i gryzipiórków. Ale pojawiały się tam także i znaczące osoby, jak na przykład Friedrich Gottlieb Klopstock. Goethe tworzył w owym czasie dalsze utwory. Jako pierwszy po "Götzu" i to w ciągu tygodnia powstał dramat "Clavigo". Potem przyszła kolej na wodewile, operetki ("Erwin i Elmira", "Klaudyna z Villa Bella") i mały dramat "Stella".

[edytuj] Weimar (1775-1832)

[edytuj] Minister w Weimarze (1776-1786)

[edytuj] Życie we Włoszech (1786-1788)

[edytuj] Weimar/Jena (1794 i następne)

W 1790 roku odwiedza Kopalnie Soli w Wieliczce.

[edytuj] Weimar – okres wojny

[edytuj] Okres starczy w Weimarze

[edytuj] Potomkowie – rodzina von Goethe

• JOHANN WOLFGANG (Frankfurt a.M. 28 VIII 1749 – Weimar 22 II 1832) ces. nobilit. "von Goethe" 22 VI 1782 z nadania ces. Józefa II Habsburga; x. Weimar 19 X 1806 Joanna Krystyna Zofia Vulpus (Weimar 1 VI 1765 – Weimar 6 VI 1816)
  • 1a) Juliusz August Walter (Weimar 25 XII 1789 – Rzym 27 X 1830) szambelan i tajny radca wlk. ks. sasko-weimarskiego; x. Weimar 17 VI 1817 Otylia Wilhelmina Ernestyna Henrietta baronówna von Pogwisch (Gdańsk 31 X 1796 – Weimar 26 X 1872)
    • 1b) Walter Wolfgang (Weimar 9 IV 1819 (1818?) – Lipsk 15 IV 1885 ult. fam.) baron (Freiherr von Goethe) 28 VIII 1859 z nadania wlk. ks. Karola Aleksandra von Sachsen-Weimar-Eisenach, szambelan wlk. ks. saskiego.
    • 2b) Wolfgang Maksymilian (Jan, Weimar 18 IX 1820 – Lipsk 20 I 1883) baron (Freiherr von Goethe) 28 VIII 1859 z nadania wlk. ks. Karola Aleksandra von Sachsen-Weimar-Eisenach, prus. potw. tytułu barona 4 II 1861, dr praw, prus. LegSeckr mit Cabinetsordere.
    • 3b) Alma Sedina Henrietta Kornelia (Weimar (22?) 29 X 1827 – Wiedeń 29 IX 1844)

[edytuj] Wybrane aspekty życia Goethego

[edytuj] Goethe i kobiety

Był zakochany w Charlotcie, którą uczynił bohaterką swojej książki "Cierpienia młodego Wertera".

[edytuj] Przyjaciele Goethego

• Friedrich Schiller
• Karl Ludwig von Knebel
• Herzog Karl August
• Johann Peter Eckermann
• Johann Gottfried von Herder
• Friedrich von Müller
• Johann Heinrich Meyer
• Friedrich Wilhelm Riemer

[edytuj] Przeciwnicy Goethego

[edytuj] Choroby

Znajomość Goethe z Anną Cateriną przepłaca prawie życiem, po rozstaniu się z nią w 1768 roku zapada na chorobę psychiczną i w ogólny kryzys zdrowotny. Dostaje cięzkiego krwotoku, a w grudniu tego samego roku prawie umiera na chorobę płuc.

[edytuj] Wybrane aspekty twórczości Goethego

[edytuj] Prace przyrodnicze

[edytuj] Galeria

[edytuj] Twórczość

[edytuj] Proza

• Powieść dydaktyczna Lata nauki Wilhelma Meistra (Wilhelm Meisters Lehrjahre, 1796 wyd pol. 1893 wraz z Lata wędrówki Wilhelma Meistra)
• Powieść epistolarna Cierpienia młodego Wertera (Die Leiden des jungen Werther, 1774, wyd. pol. 1877)
• Powinowactwo z wyboru (Die Wahlverwandschaften, 1809 r.)
• Lata wędrówki Wilhelma Meistra (Wilhelm Meisters Wanderjahre, 1821, wyd. pol. 1893)

[edytuj] Dramaty

• Götz z Berlichingen (Götz von Berlichingen 1773, wyd. pol. 1877)
• Ifigenia w Taurydzie (Iphigenie auf Tauris 1787, wyd. pol. 1833)
• Egmont (1788, wyd. pol. 1885)
• Torquato Tasso (1790, wyd. pol. 1861)
• Faust cz. 1. (1808, wyd. pol. 1844)
• Faust cz. 2., (ukończony w 1831, wyd. pośmiertnie w 1833, wyd. pol. 1962)
• Urfaust – napisany przed podróżą do Włoch, zapomniany, wydany ok. 100 lat później.

[edytuj] Poezje

• Prometeusz (Prometheus, 1773)
• Wezwanie do Neapolu, znane też jako Znasz-li ten kraj tłum. Adam Mickiewicz (Kennst du das Land)
• Ballada Król Elfów, znana też w Polsce pod tytułami Król Olszyn lub Król Olch (Der Erlkönig, 1782)
• Elegie rzymskie (Römische Elegien, 1790, wyd. pol. 1956 (Roman Elegies)
• Epos satyryczny Lis Przechera (Reineke Fuchs, 1794, wyd. pol. 1877)
• Zbiór liryków Dywan Zachodu i Wschodu (1819, wyd. pol. 1963)
• Uczeń czarnoksiężnika (Der Zauberlehrling, 1797)
• Idylla Herman i Dorota (Hermann und Dorothea, 1798, wyd. pol. 1845)

[edytuj] Inne

• Autobiografia Z mojego życia. Zmyślenie i prawda (Aus meinem Leben. Dichtung und Wahrheit, 1811-1833)
• Refleksje i maksymy (Maximen und Reflexionen, 1833, wyd. pol.: Czytelnik, Warszawa 1977)
• Richard Friedenthal: Goethe. Jego życie i czasy (tyt. oryginału: Goethe. Sein Leben und seine Zeit), wyd. pol.: Czytelnik, Warszawa 1969)

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Pisma Goethego w ramach projektu Gutenberg (oryginały i tłumaczenia na jęz. angielski)
• Goethe po niemiecku na stronie projektu Gutenberg-Spiegel.de
• Bliskość ukochanego
• Goethe Utwory
• Goethe jako minister
• Goethe korespondencja (zeno.org)