Samuel Orgelbrand

Z Wikipedii

Samuel Orgelbrand, 1810-1868

Samuel Orgelbrand (ur. 1810 w Warszawie - 16 listopada 1868 w Warszawie) - jeden z najsłynniejszych polskich drukarzy i wydawców, polski Żyd, związany z Warszawą. "Odkrywca" Józefa Ignacego Kraszewskiego, autorytet w sprawach wydawniczych.

Strona tytułowa XII tomu Encyklopedii Orgelbranda, 1902

Adnotacja rosyjskiego cenzora
w tej Encyklopedii

Był synem niezamożnego kupca Chaima Judy i Anny z domu Jud i starszym bratem Maurycego. W swych latach młodzieńczych, 1826-1830, Samuel był uczniem Rządowej Szkoły Rabinów, której program kształtowany był przez żywe w niej tendencje asymilacyjne; mimo więc swojej tradycji kulturowej i religijnej był później zwolennikiem asymilacji kulturowej ludności żydowskiej w społeczeństwie polskim. Ożeniony z Anną Starkman, córką zamożnego handlarza futrami z warszawskiej Pragi

Działalność wydawniczą rozpoczął w 1829 wydaniem ody "Ostatni człowiek" T. Campbella w tłumaczeniu K. Piotrowskiego. Przy ul. Nowiniarskiej 1800 otworzył w 1836 r. księgarnię antykwaryczną pod firmą "S. Orgelbrand i Sp." (chociaż w spółce tej nie miał wspólnika); w 1839 przeniósł ją na ul. Miodową 496. W 1840 uruchomił przy księgarni wypożyczalnię książek polskich, a w 1845 – również francuskich. W latach 1841 do 1857 był współwłaścicielem księgarni w Suwałkach, później uruchomił również skład książek w Lipsku. Udzieliwszy bratu Maurycemu pożyczki 4500 rubli stał się też - do czasu spłaty połowy długu - właścicielem założonej przezeń księgarni w Wilnie. W roku 1859 nabył na własność kamienicę przy Krakowskim Przedmieściu 372 i przeniósł do niej księgarnię z Miodowej (przedtem zlikwidował tam wypożyczalnię). Księgarnię urządził "na wielką skalę i podług nader umiejętnego planu". Od roku 1863 prowadził w swojej księgarni sprzedaż książek wyłącznie wydanych własnym nakładem, wyprzedawszy uprzednio asortyment obcych wydawców.

W roku 1844 zakupił od Stefana Lasockiego małą drukarnię, którą w następnych latach stopniowo rozbudowywał. W 1861 kupił odlewnię czcionek, uruchomił dział stereotypii i introligatornię. Kupił w tym celu rozległą posesję przy ul. Bednarskiej 396B (wg późniejszej numeracji 20) łączącą się z Krakowskim Przedmieściem 443 (później nr 66). Odwiedzał w latach sześćdziesiątych XIX w. drukarnie w Londynie, Paryżu i w różnych miastach w Niemczech rozbudowując równocześnie własną; jako pierwszy na ziemiach polskich wprowadził w 1861 napęd maszyn drukarskich przy pomocy maszyny parowej. Jego firma zatrudniała w tym czasie 160 osób, a wkrótce potem - dwieście. Czcionki z odlewni Orgelbranda używane były także w innych drukarniach Królestwa Polskiego, a także w Wilnie i Kijowie. Otrzymał za nie nagrody na wystawach w Moskwie w 1865 i w Paryżu w 1867.

Działalność wydawniczą, rozpoczętą w 1829, kontynuował równolegle do działalności poligraficznej i księgarskiej. Początkowo wydawał poczytne powieści francuskie, m.in. A. Dumasa - ojca, P. de Kocka, E. Sue (m.in. jego "Pierścień" w przekładzie własnym, 1836). Później zaczął wydawać również pozycje ważne z puktu widzenia społecznego i narodowego, także naukowe: historyczne, historycznoliterackie, przyrodnicze oraz podręczniki. Wydał m.in. 30 książek J. I. Kraszewskiego (w tym "Pomnik do historii obyczajów w Polsce"), także Fredrę, Słowackiego, J. Boguckiego, J.A. Miniszewskiego i innych. Wydał "Bibliotekę starożytną pisarzy polskich" (1843-1844 i drugie wydanie 1854) w opracowaniu K.W. Wóycickiego, tego samego autora "Cmentarz Powązkowski pod Warszawą" (1855-1858), "Starożytną Polskę pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym" M. Balińskiego i T. Lipińskiego (1843-1846), "Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce" F.M. Sobieszczańskiego (1847-1849), "Piśmiennictwo polskie" W.A. Maciejowskiego (1853), "Pomniki i mogiły Polaków na cmentarzach zagranicznych" E. Marylskiego (1860), także "Boską komedię" Dantego w tłumaczeniu J. Korsaka (1860).

Orgelbrand wydawał również czasopisma, m.in. noworocznik "Pierwiosnek" (1838-1848) pod redakcją Pauliny Krakowskiej oraz tygodnik "Kmiotek" redagowany przez P.E. Leśniewskiego (w roku 1846 również przez F.M. Sobieszczańskiego). Tygodnik ten, prenumerowany przez gminy, wychodził w latach 1842-1850, i poza zbieżnością tytułu nie miał wiele wspólnego z innym, wydawanym też w Warszawie, również dla społeczności wiejskiej, w latach sześćdziesiątych XIX w. przez M. Glücksberga.

Niektóre wydawane przez Orgelbranda książki i czasopisma ilustrowane były drzeworytami, m.in. wg rysunków W. Smokowskiego oraz litografiami barwnymi, wykonywanymi w zakładzie M. Fajansa.

Prócz w sumie około pół tysiąca wydawnictw w języku polskim Orgelbrand wydał również około stu pozycji po hebrajsku, m.in. księgi Miszny i Gemary oraz dwudziestotomowy, pierwszy w Polsce kompletny "Talmud Babiloński" (1860-1864), w którego edycję, w zamian za udział w zyskach, zainwestował lekarz Julian Weinberg, pokrywając 30% kosztów. To monumentalne wydawnictwo miało niemały na ówczesne czasy nakład 5000 egzemplarzy i sprzedawane było również poza granicami Kongresówki.

Wśród wielu wydanych pozycji szczególnym wydarzeniem stała się wydana przez Samuela Orgelbranda w latach 1859-1868 Encyklopedia Powszechna w 28 tomach. Korespondencję z autorami w sprawie jej wydania Orgelbrand podjął w połowie roku 1856. W 1858 zawiązał komitet redakcyjny, w skład którego powołał K.W. Wóycickiego, L. Rogalskiego, F.H. Lewestama, J. Pankiewicza, później też F.M. Sobieszczańskiego. Sekretarzem tego komitetu przez rok był Józef Grajnert, a po nim Cezary Biernacki. W jej opracowanie zaangażowanych było 181 polskich uczonych. Encyklopedia subskrybowana była początkowo przez trzy tysiące prenumeratorów i ukazywała się od roku 1859, w formie zeszytów - po trzy w miesiącu. Po 1863 (Powstanie styczniowe) liczba prenumeratorów spadła do poniżej 1000, ale mimo wzrostu kosztów oraz przekroczenia planowanej objętości wydawnictwa (pierwotnie zakładano 15 tomów), edycję Encyklopedii doprowadzono do końca w 1868 roku, wydawszy na to zawrotną na owe czasy kwotę 120 tysięcy rubli.

Działalność Samuela Orgelbranda prowadzona była z dużym rozmachem, wyczuciem, wytrwałością oraz bezwzględnością; potrafił omijać trudności związane z carską cenzurą, bez trudu i bez litości pokonywał konkurentów na rynku. Kupił w Warszawie kilka posesji, posiadłości ziemskie w istniejącym w XIX w. powiecie czerskim i zabezpieczenia na hipotekach różnych posesji. Po jego śmierci całość jego majątku oszacowano na 363 450 rubli. Trzy tygodnie przed śmiercią napisał: "przywiązanie nazwiska swojego na zawsze do publikacji olbrzymiej, rzeczywiście pożytecznej i godnej trudów całego życia ludzkiego, może (...) stać się ideałem najwyższym, najpiękniejszą puścizną, jaką swoim dzieciom przekaże". Pochowany został na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie, a na jego nagrobku wykuto: Wydawcy pierwszej encyklopedii polskiej.

Kolejne edycje Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda, wydane po śmierci Samuela przez jego synów, Hipolita i Mieczysława, to skrócona wersja 12-tomowa z lat 1872-1876 oraz 1877-1879 i 18-tomowa, 1898-1912 (szesnaście tomów do 1904 i dwa Suplementy - cz. I 1911 i cz. II 1912)