Stefan Czarniecki

Z Wikipedii

Stefan Czarniecki
Stefan Czarniecki
Łodzia
Data urodzenia	1599
Miejsce urodzenia	Czarnca
Data śmierci	16 lutego 1665
Miejsce śmierci	Sokołówka
Rodzina	Czarniecki
Rodzice	Krzysztof Czarniecki Krystyna Rzeszowska
Małżeństwo	Zofia Kobierzycka
Dzieci	Aleksandra Katarzyna (zam. Jan Klemens Branicki) Konstancja Joanna (zam. Wacław Leszczyński)
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ur. 1599 w Czarncy koło Włoszczowy, zm. 16 lutego 1665 w Sokołówce niedaleko Brodów na Ukrainie, pochowany w miejscu urodzenia, Czarncy koło Włoszczowy) – wybitny polski dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski od 1652, starosta kowelski od 1655, regimentarz od 1656, wojewoda ruski od 1657, tykociński od 1659, wojewoda kijowski od 1664, hetman polny koronny w 1665. Właściciel dóbr tykocińskich nadanych mu za zasługi na rzecz ojczyzny.

Spis treści 1 Biografia 1.1 Młodość i początki kariery 1.2 Kariera 1.2.1 Powstanie Chmielnickiego i wojna polsko-rosyjska 1654-1667 1.2.2 Potop szwedzki 1.2.3 Kampanie litewska i ukraińska przeciwko Rosji 2 Podsumowanie 2.1 Człowiek, wódz i polityk 2.2 Pamięć o Czarnieckim 2.3 Stefan Czarniecki w malarstwie 3 Legenda o Stefanie Czarnieckim 4 Przypisy 5 Bibliografia 6 Linki zewnętrzne

[edytuj] Biografia

[edytuj] Młodość i początki kariery

Niewiele wiadomo o dzieciństwie i młodości Stefana Czarnieckiego. Nawet data roczna jego urodzenia nie jest pewna, ponieważ nie zachowały się żadne dokumenty ją poświadczające. Najczęściej przyjmuje się rok 1599. Możliwe, ale mniej prawdopodobne, są lata późniejsze, aż do roku 1604. Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej, która miała stosunkowo niewiele dóbr dziedzicznych. Większość dzierżonych przez nią ziem stanowiły królewszczyzny. Ponieważ jego ojciec, starosta chęciński i żywiecki Krzysztof Czarniecki herbu Łodzia, miał z Krystyną Rzeszowską dziesięciu synów, nie był w stanie wszystkim zapewnić majątku i kariery. Dlatego czterech jego synów trafiło do zawodowej służby wojskowej. Wśród nich znajdował się Stefan, który podobnie jak bracia trafił do lisowczyków^[1].

Czarniecki nie dysponował najprawdopodobniej poważniejszym wykształceniem. Ukończył zapewne tylko kolegium jezuitów w Krakowie. Przez pierwszych kilkanaście lat służby wojskowej nie sprawował też żadnych funkcji, stąd wszelkie ustalenia dokonywane przez historyków, odnoszące sie do tego okresu jego życia, mają charakter przypuszczeń.

W wojsku polskim Czarniecki służył najprawdopodobniej od 1621, gdy jego bracia wrócili ze służby cesarskiej. Zapewne brał udział w wojnie z Turcją w tymże roku, prawdopodobnie brał udział w bitwie pod Chocimiem^[1], potem w odpieraniu najazdów tatarskich w kolejnych latach. Później walczył pod komendą Stanisława Koniecpolskiego w czasie kampanii pruskiej 1626-1629 w czasie wojny polsko-szwedzkiej 1626-1629. Był wówczas towarzyszem (być może chorążym, jak twierdzi Jan Chryzostom Pasek)^[2] w chorągwi kozackiej dowodzonej przez swego brata, Pawła. Paweł Czarniecki był doświadczonym, utalentowanym oficerem, któremu Koniecpolski często powierzał samodzielne zadania. Właśnie pod okiem brata Stefan Czarniecki zdobył znaczącą część swych wojskowych kwalifikacji, brał m.in. udział w 1624 roku pod Martynowem^[1]. Lata 1630-1632 spędził prawdopodobnie w służbie cesarskiej (możliwe, że w szeregach chorągwi lisowskiej). Następnie uczestniczył w kampanii smoleńskiej w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1632-1634, w której po raz pierwszy wystąpił w stopniu oficerskim, jako porucznik (od 1633) chorągwi kozackiej hetmana polnego koronnego Marcina Kazanowskiego. De facto Czarniecki stał się dowódcą tej chorągwi i na wezwanie króla ruszył pod oblężony Smoleńsk, gdzie uczył się dowodzenia obserwując królewskie poczynania, ale także zyskał doświadczenia zagończyka w czasie wyprawy dywersyjnej w głąb Rosji (Kaługa, Kozielsk)^[1]. Po pokoju w Polanowie otrzymał od króla w nagrodę 200 włók ziemi w Popowej Górze na Smoleńszczyźnie, ale zamienił je ze swoim bratem Stanisławem na dobra rodzinne i spłacił resztę rodzeństwa.

W 1635 w czasie koncentracji wojsk króla Władysława IV przeciw Szwedom wymieniony został jako porucznik chorągwi husarskiej margrabiego Władysława Myszkowskiego^[1]. W 1637 wziął ślub z Zofią Kobierzycką, która w sposób istotny wspomagała męża w powiększaniu majątku, często w sposób bezwzględny^[1].

W 1637 brał udział w walkach z Kozakami i Tatarami głównie pod komendą hetmana Mikołaja Potockiego, tłumiąc powstanie Pawluka. Krytykowany po bitwie pod Kumejkami, w której dowodził hetmańską chorągwią husarską (jako jej porucznik), za zbytnią brawurę i doprowadzenie do poważnych strat jednostki. W bitwie tej zostało wyciętych 5 000 Kozaków, a sam Pawluk został poćwiartowany pod murami warszawskiego Barbakanu. Po stłumieniu tego powstania Czarniecki brał udział także w tłumieniu powstania Ostranicy i Huni.

W 1644 odznaczył się w bitwie pod Ochmatowem z Tatarami, gdzie szarża jego husarskiej chorągwi znacznie przyczyniła się do polskiego zwycięstwa. Po bitwie tej dostał pierwszy własny list przypowiedni i został rotmistrzem chorągwi kozackiej, porucznikując jednocześnie w chorągwi husarskiej, w której rotmistrzem został jego późniejszy rywal do hetmańskiej buławy - Jerzy Lubomirski^[1]. W tym samym roku otrzymał od króla 3 wsie i wziął w zastaw miasteczko z folwarkiem (dobra Karyczyńce)^[3].

[edytuj] Kariera

[edytuj] Powstanie Chmielnickiego i wojna polsko-rosyjska 1654-1667

Sławę i uznanie zdobył w walkach z Bohdanem Chmielnickim (1648-1655). Podczas bitwy pod Żółtymi Wodami w 1648 dostał się do niewoli tatarskiej (w czasie rozstrzygającego starcia występował jako poseł strony polskiej i przebywał w obozie kozacko-tatarskim, gdzie go zatrzymano)^[1]. Według niektórych informacji został wywieziony na Krym. Według innych danych niedługo po bitwie zbiegł z niewoli tatarskiej do twierdzy Kudak, po kapitulacji której stał się jeńcem kozackim. Uciekł z niewoli, jednak został powtórnie ujęty.

W 1649, po zawarciu ugody zborowskiej został wykupiony z niewoli. Rok ten był początkiem jego szybkiej kariery wojskowej, którą w pewnej mierze zawdzięczał poparciu hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego (Czarniecki był najprawdopodobniej świadkiem ostatnich chwil syna hetmana – Stefana po bitwie). Jako pułkownik i porucznik chorągwi hetmańskiej był cenionym doradcą króla Jana II Kazimierza, którego przekonał na naradzie wojennej w Sokalu w 1651 do przerzucenia sił polskich pod Beresteczko. Na postawę Czarnieckiego - na chęć zerwania ugody i ukarania kozactwa - wpływ mogła mieć zemsta za rok niewoli oraz fakt posiadania majątku na Ukrainie^[4] lub ocena sytuacji wymagającej działania ofensywnego^[5].

Pod Sokal przybył na czele własnej chorągwi kozackiej, regimentu dragonów i skwadronu piechoty cudzoziemskiego autoramentu, a w marszu na Beresteczko dowodził pułkiem hetmańskim składającym się z 3 chorągwi husarskich, kilkunastu kozackich i regimentu arkebuzerów. Wysłany na podjazd wrócił z niego ścigany przez Tatarów, ale też z kilkoma tysiącami bydła, co miało znaczenie wobec konieczności wyżywienia wielotysięcznej armii^[1].

Jakkolwiek udział Czarnieckiego w bitwie pod Beresteczkiem nie był decydujący dla jej wyniku, to jednak wykazał on tam dowody odwagi na prawym skrzydle polskim. Jednakże zarówno Czarniecki, jak i Lubomirski weszli tak głęboko w szyki tatarskie, że sami znaleźli się w okrążeniu, co zagroziło skrzydłu polskiemu. Na szczęście w porę zauważył to król Jan Kazimierz^[4]. Wbrew zdaniu hetmanów król trzeciego dnia bitwy rzucił do ataku skrzydło Jaremy Wiśniowieckiego na tabor kozacki, a szarża tatarska została powstrzymana, co przeważyło losy taboru i bitwy. Rajtaria Bogusława Radziwiłła wraz z chorągwiami hetmańskimi Czarnieckiego wycięła znaczną część uciekających Kozaków^[1].

W 1652 na czele chorągwi kozackiej i husarskiej brał udział pod hetmanem Marcinem Kalinowskim w bitwie pod Batohem, gdzie zginął Marek Sobieski, a 5000 polskich jeńców zostało wyciętych przez ordę nohajską, w zamian za 100 000 odszkodowania wypłacone Tatarom przez Bohdana Chmielnickiego za nieodprowadzenie ich w jasyr. Czarniecki przeżył tą rzeź ukryty w słomie, ale wydarzenie to napełniło Czarnieckiego chęcią zemsty^[4][1].

W październiku 1652 został mianowany oboźnym wielkim koronnym po poległym w bitwie pod Batohem Samuelu Kalinowskim oraz został kasztelanem kijowskim, co dawało mu rangę senatora. Wiosną 1653 na czele dywizji 8000 jazdy i dragonów wyprawił się na Bracławszczyznę w celu oczyszczenia osad i fortec z załóg kozackich. Zajął Niemirów, Bałabankę, Pohrebyszcze, Borszczakówkę. W czasie oblężenia Monasterzysk otrzymał ranę postrzałową w podniebienie. Wyprawa ta jednak była niezbyt dobrze w kraju oceniana^[1].

W czasie tłumienia powstania Chmielnickiego i wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667, dowodził w 1654 częścią armii koronnej. Nie potrafił jednak zniszczyć zgrupowania Iwana Bohuna w Winnicy, w wyniku czego zdołało ono udzielić pomocy armii rosyjsko-kozackiej osaczonej pod Ochmatowem. Niepowodzenie to w pewnej mierze wynikało z charakteryzującej Czarnieckiego jako dowódcę skłonności do ryzykanctwa. Nie bez znaczenia jest też to, że w trakcie walki odniósł poważną ranę i utracił możliwość dowodzenia.

[edytuj] Potop szwedzki

W czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) pozostał wierny królowi i jako jeden z nielicznych doświadczonych dowódców prowadził wojnę szarpaną ze Szwedami w 1655 roku. 18 sierpnia Jan Kazimierz opuścił stolicę. Próba powstrzymania wojsk szwedzkich pod Piątkiem nie powiodła się i król uszedł na Śląsk, pozostawiając w Krakowie Czarnieckiego na czele 4500 obrońców. W czasie oblężenia miasta Czarniecki otrzymał kolejny postrzał w policzek, a samych Szwedów nękał wycieczkami, przy okazji nakładając kontrybucje na mieszczan krakowskich^[1]. Osamotniony Czarniecki, pozbawiony posiłków, musiał skapitulować. Rozważał przejście na stronę Karola Gustawa, ale za namową królowej Ludwiki Marii Gonzagi, pozostał wierny Janowi Kazimierzowi. Z Krakowa Czarniecki wyszedł z wojskiem na warunkach honorowych, a sam Karol X Gustaw wydał na jego cześć ucztę, doceniając kunszt wojenny przeciwnika.

Czarniecki przybył do Głogówka, gdzie schronił się król, i doradzał mu ogłoszenie wojny wszystkich stanów, wiedząc już o kupach chłopskich i drobnej szlachcie doświadczonej przez grabieże i kontrybucje, gromiącej małe oddziały szwedzkie^[1]. Po powrocie króla ze Śląska objął dowództwo niezależnej dywizji i mianowany został regimentarzem^[6]. Stanowisko to dało niezależność Czarnieckiemu, a znając nastroje w wojsku kwarcianym udało mu się wkrótce przeciągnąć obu hetmanów na stronę Jana Kazimierza.

Wraz ze starostą spiskim Jerzym Lubomirskim dowodził w kampanii 1656. 1 lutego dywizja Czarnieckiego przekroczyła skutą lodem Wisłę, z marszu zajęła Sandomierz i ruszyła dalej na Puławy. 18 lutego doszło do bitwy pod Gołębiem. Czarniecki mając wrażenie, że walczy z częścią wojsk szwedzkich, początkowo tryumfował, lecz nadchodzące kolejne oddziały szwedzkie Karola Gustawa zmieniły przebieg bitwy i Czarniecki przyparty do Wisły i Wieprza nakazał ucieczkę w rozsypce. Z militarnego punktu widzenia była to porażka^[7], ale już następnego dnia ku zdziwieniu Szwedów Czarniecki zaatakował tylną straż szwedzką. Bitwa ta wpłynęła na zmianę taktyki Czarnieckiego, który powrócił do dobrze sobie znanej taktyki wojny partyzanckiej (tzw. wojna szarpacka), przez co nie przyjmując otwartej bitwy stale nękał siły wroga. Do walki włączył też oddziały chłopskie, wydając uniwersały i grożąc szlachcie, która by się temu sprzeciwiała.

Wojska szwedzkie idące przeciwko gromadzącemu się pod Lwowem wojsku Jana Kazimierza ostatecznie zatrzymały się w Jarosławiu, skąd wysłany przez Karola Gustawa podjazd na Przemyśl został wycięty przez Czarnieckiego. Wygłodniałe szwedzkie wojsko plądrujące okolice Jarosławia było ścigane nie tylko przez zbrojne kupy szlacheckie i chłopskie, ale głównie przez Czarnieckiego. Szwedzi postanowili się wycofać w głąb kraju i założyli warowny obóz pod Sandomierzem, w widłach Wisły i Sanu. Czarniecki rozłożył się obozem po drugiej stronie rzeki i postanowił odciąć Szwedów od dostaw i posiłków, dodatkowo wojska oblegające stanowiły wojska koronne Jerzego Lubomirskiego i litewskie nowo mianowanego wojewody wileńskiego, Pawła Sapiehy. Sandomierz ponownie został zajęty przez Polaków, lecz nie obeszło się bez ofiar - Szwedzi wysadzili skrzydło zamku wraz z niesłuchającymi rad Czarnieckiego zwycięzcami. Na wieść o brandenburskiej odsieczy idącej od strony Warszawy Czarniecki przeforsował marsz przeciw posiłkom zamiast dalszego oblegania Szwedów^[8] i na czele dywizji swojej i Lubomirskiego ruszył na północ, zostawiając pod Sandomierzem pospolite ruszenie, piechotę kwarcianą i 6 000 wojska Sapiehy. O ile oddział Czarnieckiego odniósł zwycięstwa pod Kozienicami i Warką, to w tym czasie wojska Karola Gustawa wymknęły się z obozu pod Sandomierzem. Za ten fakt regimentarz był mocno krytykowany, jednak decyzja o dalszym oblężeniu skutkować mogła jedynie koniecznością zwinięcia blokady albo stoczenia walnej bitwy z połączonymi oddziałami nieprzyjaciela.

Po ucieczce Karola Gustawa spod Sandomierza Czarniecki wraz z Lubomirskim prowadził kampanię w Wielkopolsce i w Prusach, zakończoną bolesną 7 maja porażką pod Kłeckiem, gdzie o wyniku bitwy przesądziła m.in. niechęć magnatów do regimentarza. W trakcie tej kampanii wygłodniałe wojsko niejednokrotnie rabowało współobywateli, choć sam Czarniecki kazał surowo karać za rozboje^[9]. W czasie kolejnej bitwy pod Kcynią 1 czerwca Czarniecki znów poniósł porażkę, przy okazji mało nie dostając się do niewoli Karola Gustawa. W tym samym miesiącu jego dywizja była już pod Warszawą, gdzie jego wojsko brało udział w zdobywaniu stolicy zakończonym sukcesem 30 czerwca, niestety tym razem tylko na miesiąc.

Bo odzyskaniu stolicy król Jan Kazimierz postanowił przyjąć otwartą bitwę z siłami szwedzko-brandenburskimi, wbrew radom regimentarza. 40 tysięcy wojsk polsko-litewsko-tatarskich nie było jednak w stanie oprzeć się 26 tysiącom sił wroga i po trzydniowej bitwie pod Warszawą w dniach 28-30 lipca znów stracono stolicę, a rozproszone wojska polskie wycofały się na południe. W trakcie opuszczania pola bitwy udało się jeszcze Czarnieckiemu na Grochowie zniszczyć wysłany przeciw niemu 2000 oddział szwedzki^[1]. Po bitwie tej znów pozwolono regimentarzowi na prowadzenie wojny szarpanej. W nocy z 24 na 25 sierpnia koło Radomia jego oddział rozbił straż tylną wojska Karola Gustawa, a już 28 sierpnia zniszczył 3000 wojska szwedzkiego z dużym taborem pod Strzemesznem koło Płocka. Czarniecki otrzymał tam kolejną ranę, przez co nie mógł przez kolejne 3 miesiące wsiąść na konia^[1]. Wieść o nadchodzącej śmierci regimentarza rozeszła się wśród Szwedów, on jednak już w grudniu tego roku podjął działania wojenne. Mimo porażki w bitwie pod Chojnicami zdołał za obiecane przez królową Ludwikę Marię 120 tysięcy talarów przeprowadzić rajd do Gdańska po króla Jana Kazimierza, czyniąc przy tym spore zamieszanie wśród Szwedów, a 26 lutego 1657 wraz z królem znalazł się już w Kaliszu. Tam też doszła go wieść o śmierci hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego i o wolnym po nim stanowisku. Jednak zasłużony Czarniecki stanowiska tego nie dostał, a buławę otrzymał Lubomirski. W trakcie posiedzenia senatu regimentarz miał skomentować ten fakt słowami: Jam nie urósł ani z żup solnych, ani z szerokiej roli^[10].

Podczas wspólnej ofensywy Szwedów i ks. Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego w 1657 Czarniecki kontynuował wojnę podjazdową, unikając walnej bitwy, początkowo nękając idącego z północy Karola Gustawa (w marcu wyciął mu straż przednią), a potem idącego z południa Rakoczego, co nie zapobiegło spotkaniu wrogich wojsk w kwietniu w Ćmielowie. W czerwcu po 3-dniowym oblężeniu Warszawy Szwedzi wraz ze swoimi siedmiogrodzko-kozackimi sojusznikami znów zajęli stolicę. Po rozdzieleniu się armii sojuszniczej Czarniecki wraz z Lubomirskim doprowadził do osaczenia i kapitulacji pod Czarnym Ostrowem armii Rakoczego, wycinając wcześniej pod Magierowem straż tylną Rakoczego liczącą 1000 ludzi. Ostatecznie wojska siedmiogrodzkie skapitulowały 22 lipca 1657 roku w Międzybożu.

Na wieść o wojnie w Danii wojska Karola Gustawa opuściły Polskę i Prusy Królewskie, pozostawiając jedynie załogi w większych miastach. Pomimo zawarcia we wrześniu i listopadzie traktatów welawsko-bydgoskich Czarniecki udawał, że nic o nich nie wie i łupił nadal Nową Marchię^[1]. W końcu w latach 1658-1659 był dowódcą oddziałów polskich w wyprawie armii sojuszniczej (brandebursko-polsko-habsburskiej) do Danii przeciw wojskom szwedzkim Karola X Gustawa. Jego największymi osiągnięciami było zdobycie szturmem twierdzy Koldyngi i przeprawa jazdy na wyspę Als^[11].

23 lutego 1660 roku umarł król szwedzki Karol X Gustaw, a 3 maja zawarto pokój w Oliwie kończący tę wojnę.

[edytuj] Kampanie litewska i ukraińska przeciwko Rosji

Pomimo zawarcia unii w Hadziaczu w 1658 z hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim i próby stworzenia Rzeczpospolitej Trojga Narodów z Księstwem Ruskim, unia ta nie była respektowana ani przez Kozaków, ani Polaków, ani Rosjan^[1]. Kozacy obalili Wyhowskiego i buławę hetmańską otrzymał Jerzy Chmielnicki. Na Ukrainę wkroczyła armia rosyjska Wasyla Szeremietiewa, a na Litwę armia Iwana Chowańskiego, którego powstrzymywał chorąży orszański Samuel Kmicic. Nieopłacone wojsko polskie zaczęło się w tym czasie burzyć, wkrótce podejmując bunt, który w czerwcu 1661 miał przerodzić się w Związek Święcony. Wojna polsko rosyjska wybuchła z nową siłą.

Na pomoc wojskom Pawła Sapiehy król wysłał Stefana Czarnieckiego, nowo mianowanego wojewodę ruskiego^[1], przeciw wojskom Chowańskiego na Litwie. Strona polska miała do dyspozycji 11 000 wojska i 7 dział, Rosjanie zaś 22 000 wojska i kilkakrotnie więcej artylerii. Do rozstrzygającej bitwy doszło pod Połonką, kilka dni po połączeniu się wojsk Rzeczypospolitej koło Słonima. Czarniecki zniósł straż przednią Chowańskiego, a potem pod osłoną dymu z podpalonych zabudowań Połonki rozwinął wojsko do walki na błotnistych przeprawach na rzece Połonce. W centrum stanęła piechota mająca wiązać główne siły wroga, na lewym skrzydle stanął Sapieha, na prawym zaś jazda Czarnieckiego z dwiema chorągwiami husarii pod dowództwem Gabriela Wojniłłowicza, zatrzymując w odwodzie jedną chorągiew husarii litewskiej. Początkowo natarcie ze skrzydeł grzęzło w błocie, ale po przejściu przez bagna jazda polska nabrała impetu rozbijając jazdę odwodową Trubeckiego, a Chowański bojąc się oskrzydlenia przerzucił oddziały na lewe skrzydło przeciw Wojniłłowiczowi. Widząc to Czarniecki wysłał do Sapiehy gońca z prośbą o wysłanie odwodowej husarii litewskiej, co Sapieha początkowo potraktował ambicjonalnie, lecz w porę posłuchał wojewody^[1] - husaria rozbiła całe prawe skrzydło Rosjan i Chowański rozpoczął odwrót aż do Połocka, tracąc 13 000 wojska. Czarniecki chciał utrwalić ten sukces i ruszył za Rosjanami za Berezynę, lecz powstrzymała go kolejna armia rosyjska licząca 30 000 wojska pod wodzą Jurija Dołgorukiego. Wojewoda parł do bitwy, czemu przeciwni byli hetmani litewscy Michał Kazimierz Pac i Paweł Sapieha. Ostatecznie doszło do bitwy nad rzeką Basią, gdzie Rosjanie mieli czas aby się okopać. Nadchodziła nowa armia Chowańskiego, a próba powstrzymania jej pod Druckiem przez Kmicica skończyłaby się klęską, gdyby nie odsiecz Czarnieckiego, którego wojska odrzuciły Chowańskiego do Połocka^[1].

Kampanię przeciw Rosjanom prowadził także Lubomirski na Ukrainie - we wrześniu i październiku 1660 odniósł zwycięstwa pod Cudnowem i Słobodyszczem. Lubomirski jednak coraz bardzie był pochłonięty polityką wewnętrzną kraju^[1] i w styczniu 1661 do tłumienia zamieszek kozackich król wysłał Czarnieckiego. Wkrótce jednak Czarniecki został przez króla wezwany na pomoc do Warszawy. Próby wzmocnienia władzy królewskiej przez wprowadzenie elekcji vivente rege i ukrócenie liberum veto zostały przez szlachtę zrozumiane jako zamach na złotą wolność i stronnictwo królewskie za pieniądze francuskie próbowało za wszelką cenę przeforsować swój postępowy program^[12]. Pieniądze od ambasadora króla Francji Ludwika XIV brał i Stefan Czarniecki, a sam fakt przybycia wojewody do Warszawy miał związek zapewne nie tylko z wiernością królowi, ale i z obietnicą zarobku^[1].

W tym samym roku Czarniecki otrzymał dekret nominacyjny na urząd hetmana polnego koronnego, lecz bez daty i pieczęci, wobec faktu, że nadal żył jego poprzednik Stanisław Lanckoroński. W ten sposób stał się on pionkiem królowej, mającym swoją popularnością zjednać dla sprawy wojsko i szlachtę. Jednakże Lubomirski, prowadzący podwójna grę, okazał się magnesem lepiej przyciągającym wojsko. Czarniecki poparł elekcję vivente rege francuskiego księcia Condé i jednocześnie wydał carowi jeńców spod Połonki za 1 mln złotych, co znacznie obniżyło jego popularność wśród szlachty i wojska. W tym czasie powstał żołnierski Związek Święcony, częściowo inspirowany przez niechętnych królowi magnatów. O Czarnieckim krążyły różne plotki i paszkwile - o zdradzie interesów szlachty, o poparciu dla królowej, która chce siłami Kozaków, Tatarów i Francuzów roznieść Związek Święcony^[13], o chciwości, skąpstwie, okrucieństwie, ale i niezależności ugruntowanej tytułem generała wojsk Jego Królewskiej Mości^[1]. Pomimo pojednania króla z konfederatami i Lubomirskim, plan postępowych reform wprowadzany złymi środkami został w końcu pogrzebany. W październiku 1663 Czarniecki poprowadził ostatnią polską ofensywę na Ukrainę, mając na celu zrealizowanie królewskich planów: odzyskać Zadnieprze, przejść z Ukrainy wschodniej na północ i po połączeniu się z wojskami litewskimi Sapiehy ruszyć na Moskwę. Kampania ta miała też inny cel - odwrócenie uwagi opinii publicznej od problemów wewnętrznych Rzeczypospolitej. Plany te okazały się jednak na wyrost, bowiem Czarniecki nie był w stanie zdobyć nawet Głuchowa, fortecy niezbyt znacznej, obleganej od 3 stycznia do 9 lutego 1664 roku. W trakcie tego oblężenia wojewoda ponownie został ranny, a Rosjan nie udało się zmusić do walnej bitwy, ponieważ przyjęli taktykę zmuszającą wroga do zdobywania zamków.

26 lutego wybuchło na Ukrainie powstanie i kampanię przerwano. Wybuch powstania kozackiego na prawobrzeżnej Ukrainie zmusił wojska polskie do rezygnacji z marszu na Moskwę i do podjęcia walki z Kozakami. Całe Zadnieprze wróciło pod władzę Rosji. Latem 1664 roku na Ukrainę prawobrzeżną wkroczył Czarniecki i przystąpił do krwawych pacyfikacji. Po przybyciu do Subotowa kazał wyrzucić z grobu zwłoki Bohdana Chmielnickiego.

Walki z Kozakami na prawobrzeżnej Ukrainie trwały przez cały rok 1664. W lipcu wojska Czarnieckiego walczyły pod Miedwinem i Lisianką, gdzie Czarniecki został ranny. Następnie wojska koronne dowodzone przez Czarnieckiego ruszyły przez Bojarkę na Białą Cerkiew. Gdy ponownie zbuntowało się Stawiszcze, obległ je. W październiku oblegane Stawiszcze skapitulowało, a wszyscy mieszkańcy zostali wymordowani. Pomimo pomocy tatarskiej i sukcesu w walce pod Stawiszczami wojska koronne nie potrafiły stłumić powstania.

Do wojewody dochodziły niepokojące wieści z Korony o banicji Lubomirskiego, zaś Jan Sobieski sięgnął po buławę hetmańską obiecaną Czarnieckiemu^[14]. Sześć tygodni przed śmiercią, 2 stycznia 1665 roku Czarniecki przyjął buławę polną koronną, odebraną Lubomirskiemu^[15]. Zmarł w czasie podróży do Lwowa 16 lutego 1665 roku w Sokołówce na Ukrainie od postrzału otrzymanego podczas tłumienia buntu w Stawiszczu^[15]. Śmierć ta pokrzyżowała królewskie plany przeprowadzenia elekcji vivente rege, bowiem już w styczniu król odwołał Czarnieckiego z Ukrainy.

Po wielkich uroczystościach pogrzebowych w Warszawie hetman pochowany został w rodzinnej wsi Czarnca koło Włoszczowy^[16] w kościele ufundowanym przez siebie samego.

[edytuj] Podsumowanie

[edytuj] Człowiek, wódz i polityk

Stefan Czarniecki, pochodzący ze średniej szlachty, całe życie dążył do założenia potężnego rodu, lecz nie doczekał się nigdy syna. Także żaden z jego ośmiu braci oprócz Marcina nie doczekał się męskiego potomka. Jak żaden z wyższych dowódców odniósł liczne rany, co nie uratowało go przed nienawiścią rodaków w czasie walk o reformy vivente rege. Pomimo tego, że dzięki swoim wielkim zasługom przebił się przez przeszkody stawiane mu przez stare rody magnackie, buławę hetmańską otrzymał dopiero na łożu śmierci. Pomimo pogrzebu w Warszawie, nagrobka w rodzinnej Czarncy nigdy mu nie wybudowano^[17]. W XIX wieku historycy zastanawiali się nad poprawną formą nazwiska - Czarnecki czy Czarniecki, co ustalił ostatecznie dopiero Karol Szajnocha. Istnieje też hipoteza, że Czarniecki mógł zostać otruty, a znana wszystkim wizja śmierci hetmana przedstawiona przez Wespazjana Kochowskiego nie jest prawdziwa^[1]. Późniejsze badania historyczne próbowały odbrązowić tę postać. W ustaleniach nie brano jednak pod uwagę kontekstu historycznego. Okrucieństwo i połączony z bezwzględnością odwet były w XVII wieku w równym stopniu stosowane przez wszystkie ówczesne armie europejskie.

Czarniecki jest postacią kontrowersyjną i oceniany bywa różnie zarówno przez mu ówczesnych w rodzaju Jana Chryzostoma Paska czy późniejszych historyków jak Adam Kersten. Nie był on bez wątpienia najzdolniejszym dowódcą i nie znał się na strategii, nowoczesnej taktyce, a często przeceniał rolę jazdy. Trudności sprawiało mu korzystanie z piechoty i artylerii w walkach w polu, a już szczególnie kłopotliwe było dla niego organizowanie współdziałania tych broni w czasie bitwy, choć w bitwie nad Połonką wykazał, że nie jest to dla niego niemożliwe. Dowodzenie Czarnieckiego jednostkami jazdy nawiązywało do najlepszych tradycji staropolskiej sztuki wojennej. Opierało się na umiejętnym stosowaniu ekonomii sił, utworzeniu przewagi w wybranym miejscu, zaskoczeniu przeciwnika gwałtownym manewrem i przełamaniu jego sił w wybranym miejscu, często połączonym z gwałtownym manewrem oskrzydlającym. Po przełamaniu umiejętnie wykorzystywał powodzenie, dążąc do całkowitego rozbicia sił przeciwnika i wyniszczenia ich długotrwałym pościgiem. Jako wódz charakteryzował się zdecydowaniem i umiejętnością szybkiego podejmowania decyzji, lecz także skłonnością do ryzykanctwa i brawurą. Umiał w razie potrzeby utrzymywać żelazną dyscyplinę w podległych jednostkach, nie wahając się przed stosowaniem okrutnych kar. Jednak przyjęty sposób dowodzenia spowodował, że łatwiej było wojsko Czarnieckiego rozproszyć niż rozbić, jak choćby w bitwie pod Gołębiem.

Nie odebrał on wykształcenia jak choćby Lubomirski, cała jego wiedza opierała się o zdobyte doświadczenie bojowe, a to w wielu wypadkach okazywało się bezcenne. Dowodząc większymi zgrupowaniami poniósł kilka bolesnych porażek, jednak część z nich wynikła nie z braku umiejętności Czarnieckiego, lecz z okoliczności, że w długich okresach czasu wypadało mu dowodzić jednostkami niedoświadczonymi, ze sporym udziałem pospolitego ruszenia. W okresie potopu szwedzkiego był mężem opatrznościowym - w wojnie podjazdowej okazał się niezastąpiony i tu ujawnił się jego talent i wielkość. Jako żołnierz był jednak słabym politykiem, choć wierność zasadom i dworowi królewskiemu pozwoliła mu ostatecznie na zdobycie nie tylko sławy i majątku, ale i buławy hetmańskiej. Z drugiej strony stał się także narzędziem w rękach innych, co nie przysporzyło mu przyjaciół ani popularności.

Nie należy jednak zapominać, że Czarniecki był najbardziej bezwzględnym polskim wodzem XVII stulecia. Jego wojska regularnie mordowały jeńców, ludność cywilną oraz łupiły współobywateli. Sam Czarniecki zgromadził wielki majątek z łupów i okupów za jeńców. Nie bez wpływu na psychikę Czarnieckiego były początki jego służby w oddziałach lisowczyków, które słynęły z okrucieństwa i bezwzględności, ani też fakt pochodzenia z niezbyt bogatej rodziny^[1]. Wsławił się także okrutnymi pacyfikacjami na Ukrainie i dał się poznać jako wróg Kozaków, na co nie bez wpływu był udział w klęsce pod Batohem.

[edytuj] Pamięć o Czarnieckim

Stefan Czarniecki jest polskim bohaterem narodowym i wzorem patriotyzmu. Do jego postaci nawiązuje tekst Mazurka Dąbrowskiego, zarówno w wersji oryginalnej, jak i współczesnej:

Tekst polskiego hymnu narodowego wspomina jego nazwisko^[18]:

Jak Czarniecki do Poznania

po szwedzkim zaborze,

dla ojczyzny ratowania

wrócim się przez morze.

W wersji oryginalnej zwrotka ta brzmiała (według pisowni rękopisu Wybickiego)^[19]:

Jak Czarnecki do Poznania

wracał się przez morze

dla oyczyzny ratowania

po Szwedzkim rozbiorze.

Nie mniej lubiany był przez swoich żołnierzy, o czym świadczyć może Jan Chryzostom Pasek, żołnierz Czarnieckiego: „Jakoż był też to człowiek (...) i senator zacny, prawdę mówiący, i żołnierz nieszanowany w okazyjach, i wódz szczęśliwy. Żałował go król i wojsko wszystko, nawet ci sami, co z nim emulowali i zazdrościli mu sławy”.^[2]

5 listopada 1788 Sejm Czteroletni podjął nigdy nie zrealizowaną uchwałę o wzniesieniu pomnika Stefana Czarnieckiego na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie.^[20] Na początku XIX w. francuski artysta pracujący w Polsce André Le Brun wyrzeźbił popiersie wielkiego hetmana. Obecnie rzeźba Stefana Czarnieckiego stoi w Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim w Warszawie wśród innych popiersi wielkich Polaków.

[edytuj] Stefan Czarniecki w malarstwie

Pamięć o Stefanie Czarnieckim trwała zwłaszcza dzięki malarzom historycznym XIX w., takim jak: Juliusz Kossak, January Suchodolski, Józef Brandt^[21], Leopold Löffler. Obraz Leopolda Löfflera Śmierć Stefana Czarnieckiego przedstawia ostatnie chwile hetmana w Sokołówce, który w skromnej izbie chłopskiej żegna się z ulubionym koniem.

[edytuj] Legenda o Stefanie Czarnieckim

To była niedziela 15 lutego 1665 roku. Umierającego Hetmana złożono w noszach i na jego prośbę zabrano w podróż do Lwowa. Dookoła zimowa pora, wiatr sypał śnieg w zaspy. Nawet dziki zwierz nie wyszedłby ze swojej nory. Po drodze cały orszak zatrzymał się na noc w małej chałupie w Sokołówce. Wielkiego Hetmana ułożono w środku izby, natomiast dookoła niego czuwali jego bliscy. Na prośbę bohatera wprowadzono do izby jego najwierniejszego towarzysza - białego rumaka. Koń schylił łeb nad konającym panem, tak jakby rozumiał co się ma wydarzyć. Podawano mu owies - on nie chciał jeść, dawano wody - on bił nogami w ziemię. Po spowiedzi Hetman zasnął. Poniedziałkowym rankiem już się nie obudził. Wkrótce po śmierci Hetmana skonał jego wierny rumak, towarzysz wielu zwycięskich wypraw. Stefan Czarniecki spoczął w kościele w Czarncy. Tutejsi ludzie powiadają, że co roku, 16 lutego, słychać na łąkach Czarncy galop konia, który cały czas czuwa nad swoim panem^[22]

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Władysław Czapliński, Stefan Czarniecki, w: PSB, t. IV, s. 208-211, Kraków 1938
• Historya Stefana na Czarncy Czanieckiego Wojewody kijowskiego hetmana polnego koronnego przez Ks. Michała Krajewskiego s.p.
• Adam Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963, II wyd. Lublin 2005.
• Zdzisław Spieralski, Stefan Czarniecki 1604-1664, Warszawa 1974

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Genealogia rodziny Czarneccy, Stefan Czarniecki