Zen
Z Wikipedii
Zen (jap. 禅 – "medytacja", z skt. ध्यान Dhyāna, poprzez chiń.: trad. 禪那 (channa), 禪 (chan, uproszcz. 禅那, 禅, pinyin: chánnà, chán) – nurt buddyzmu, który w pełni rozwiniętą formę uzyskał w Chinach, skąd przedostał się do Japonii, Korei i Wietnamu. Wywodzi się z rodziny buddyzmu mahajany, ale na przestrzeni wieków nabrał wyrazistego indywidualnego stylu, pełnego minimalizmu i zamierzonych paradoksów.
Podstawową praktyką w tej szkole jest praktyka medytacyjna zwana zazen (dosł. siedzący zen), której istotą jest poznanie swojej prawdziwej natury, "osiągnięcie" stanu buddy.
Zen w zależności od koncepcji określania celu metody oraz jej istoty, rozumiane jest jako religia, lub jest potępiane rozumienie zen jako religii. Potocznie określa się zen jako religię w rozumieniu odłamu buddyzmu, który postrzegany całościowo może zawierać w sobie w różnych kulturach cechy religii. Dopiero w XX wieku na Zachodzie część zwolenników zaczęła traktować zen jako czystą filozofię, drogę życia, w której wiara jest nieistotna. Według nich można "mieć zen bez buddyzmu". Takie rozumienie zen odbiega od oryginalnego wzoru i nie jest popierane przez większość wyznawców w krajach, w których zen powstał. Dla nich jest to zubożenie zen, wykrawanie tylko jednej części (medytacji) z ośmiorakiej ścieżki.
Spis treści |
[edytuj] Filozofia zen
-
- Wszyscy na tym świecie szukają szczęścia na zewnątrz, a nikt nie rozumie swojego własnego wnętrza. Każdy mówi "ja", "ja chcę tego", "ja jestem jak tamto". Ale nikt nie rozumie tego "ja". Gdy się urodziłeś to skąd przyszedłeś? Gdy umrzesz, dokąd pójdziesz?
-
- Jeżeli będziesz uczciwie pytał: "Kim jestem?" wtedy wcześniej czy później trafisz na ścianę, gdzie całe myślenie jest odcięte. Nazywamy to "umysłem nie-wiem". Zen jest utrzymywaniem tego umysłu "nie-wiem" zawsze i wszędzie.
Mówiąc "filozofia" mamy zwykle na myśli system logicznych twierdzeń. W odniesieniu do zen taka definicja kompletnie się nie sprawdza, gdyż jego sens tkwi w skutkach dla medytującego, a nie w logice. Sytuacja jest podobna jak w przypadku poczucia humoru – dowcipy często nie powinny być racjonalne, gdyż ich sens polega na doprowadzeniu słuchacza do śmiechu, w czym racjonalizm przeszkadza. Podobnie sens koanów (zagadek zen) polega na prowadzeniu do oświecenia, w czym logika także przeszkadza. Analiza filozofii zen przypomina analizę humoru i jest równie niewiele wnosząca. Tylko w medytacji można odnaleźć sens tej filozofii. Oczywiście nie oznacza to, że zen to zbiór dowcipów – celem jest oświecenie, a nie śmiech.
Celu tego nie można jednak osiągnąć wprost. W miarę postępów praktyki medytujący powoli uświadamia sobie, że każda próba zbliżenia do oświecenia tylko od niego oddala. Nie da się racjonalnie dążyć do spontaniczności i rozumowo cieszyć spokojem poranka. Medytacja ma więc jedynie przygotować umysł na ewentualne spontaniczne osiągnięcie oświecenia.
Zen jest sztuką kontemplacji Pustki. W ogrodach zen najważniejsze są przestrzenie między kamieniami, w medytacji nieprzytrzymywanie żadnej myśli. Ta Pustka potrafi być czasem bardzo żywa, czasem podniosła, jednak przenika ona całe zen. Według zen przenika cały wszechświat.
Oświecenie oznacza w zen stan przekroczenia swojego ja i pełnego zespolenia z Pustką. Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o nihilizm. W zen nie oznacza on jednak braku myśli i uczuć, ani tym bardziej nihilizmu etycznego.
Według zen najlepiej widzi się świat, gdy człowiekowi nie przeszkadzają jego uprzedzenia. Każde porównanie, każda racjonalna myśl jest budowaniem przybliżonego modelu świata, który powoli zaczyna przesłaniać rzeczywistość. Ludzie patrzą na otoczenie przez pryzmat swoich uwarunkowań. Powstaje na skutek tego dysonans, z którego wywodzi się cierpienie. Pustka jest brakiem uwarunkowań. Myśli pojawiają się, gdy są konieczne, gdy jednak się ich nie przytrzymuje, ani nie zwalcza, przemijają bez śladu. Umysł jest wówczas jak lustro. Po dalszej medytacji znika nawet lustro.
Podobnie wszelkie podziały, wliczając w to podział ja-świat zewnętrzny, są według zen iluzją, która nie odpowiada rzeczywistości. Nie należy się na nich koncentrować, nie należy także przebywać myślą w przeszłości czy w przyszłości. Istnieje tylko "tu i teraz", "jest tylko ta chwila", "jest tylko to miejsce". Zen polega na tym, że "gdy jestem głodny, jem, gdy jestem śpiący, śpię". Ktoś inny gdy je, myślami przebywa w pracy, a gdy zasypia, snuje marzenia o wielkości. Wtedy jest od zen daleki.
[edytuj] Praktyki medytacyjne
W odróżnieniu od klasycznego buddyzmu mahajany, zen uważa, że niemal każdy może osiągnąć oświecenie o ile tylko dostatecznie popracuje nad swoim umysłem. Uwarunkowania wynikające z niedobrej karmy można wymazać długotrwałymi praktykami medytacyjnymi. Medytacje te stanowią najważniejszy sposób aktywnego uczestnictwa w tej religii. Są one nazywane zazen – czyli siedzeniem zen.
Składają się one z kilku elementów:
- Liczenie oddechów. Pozwala to początkującym na uspokojenie umysłu.
- Praktyka shikantaza ("tylko siedzenie"), czyli praktyka długotrwałego pozostawania w stanie czystej medytacji. W trakcie shikantaza siedzi się z umysłem absolutnie oczyszczonym z wszelkich myśli i wyobrażeń, ale jednocześnie w pełni aktywnym i świadomym świata zewnętrznego. W stanie tym umysł ma jednocześnie rejestrować wszystkie dochodzące bodźce i być całkowicie wolnym od wszelkiej refleksji. "Powinno się słyszeć odgłos spadającego piórka i jednocześnie nie dać się rozproszyć nawet wystrzałem armatnim". Shikantaza jest charakterystyczne przede wszystkim dla szkoły zen sōtō.
- Pozostawanie w stałym kontakcie ze swoim mistrzem, który udziela wskazówek na spotkaniu zwanym dokusan i w odpowiednim momencie daje adeptowi jego koan, czyli opowieść lub krótkie pytanie, na które nie ma racjonalnej odpowiedzi, np. : "Kim byłeś przed swoimi narodzinami?", albo: "Jaki dźwięk powstaje na skutek klaskania jedną ręką?". W koan należy się wczuć całą swoją istotą. Koany są używane przede wszystkim przez mistrzów szkoły rinzai, gdzie są praktycznymi i usystematyzowanymi według skali trudności probierzami głębi rozumienia ucznia. Są również używane w szkole sōtō, lecz nie są centrum praktyki.
Efekty medytacji były badane przez neurologów. Ustalono, iż osoby ćwiczące długo zen wykazują się zmianami w aktywności mózgu. Występuje wzmożona aktywność w lewym płacie czołowym mózgu (źródło: [1]). Zanika także habituacja (patrz: Zimbardo Psychologia i życie). Ten ostatni efekt oznacza, iż każde zdarzenie w świecie zewnętrznym, choćby najlżejszy odgłos, odbierane jest przez świadomość. Efekt ten w zen nazywany jest ciągłą świadomością. Szczegółowe psychologiczne i fizjologiczne efekty medytacji opisane są w artykule medytacja.
[edytuj] Historia
Według legendy zen (zwany też przekazem "z umysłu do umysłu" lub "bezpośrednim wskazaniem") był jednym z wielu tzw. "zręcznych środków" mogących wyprowadzić praktykujących z iluzji ku oświeceniu, stosowanych przez nauczycieli od czasów Buddy Siakjamuniego. Legenda głosi, iż pewnego razu Budda zasiadł przed zgromadzeniem uczniów czekających na słowa nauczania na Górze Sępów (Grydhrakuta), jednak zamiast wygłosić mowę, jak zwykł to czynić, milczał przez długi czas, co wzbudziło niepokój wśród obecnych. Po pewnym czasie, nieoczekiwanie Budda uniósł kwiat. Jedynie Mahakaśjapa (jeden z głównych uczniów Buddy) uśmiechnął się w geście zrozumienia.
Historycznie buddyzm zen jest jedną ze szkół buddyzmu mahajanistycznego, która rozwinęła się w VI i VII wieku w Chinach pod nazwą chán. Kwestia, czy zen i chán to to samo, czy też o zen można mówić dopiero po przeniesieniu chán do Japonii jest czysto akademicka. Z jednej strony bowiem, japońska kultura odcisnęła na zen silne piętno, a z drugiej strony tradycja zen uznaje założyciela chán, Bodhidharmę za swego pierwszego patriarchę.
Pierwsze kontakty Chińczyków z buddyzmem miały miejsce już w I w. naszej ery. Jednak mimo sporego rozpowszechnienia się tej religii, dopiero w IV wieku rodowici Chińczycy otrzymali pozwolenie na wstępowanie do klasztorów. W IV i V wieku istnieli już w Chinach mnisi, nauczający doktryny podobnej do tej, która później powstała w szkole chán. Podstawowym jej tekstem była Lankawatara-sutra, co znaczy dosłownie "objawienie (Buddy) na Lance (Cejlon)", analogicznie jak w szkole jogaczary, gdzie również medytacja odgrywała główną rolę.
Z wczesnego chińskiego buddyzmu wyłoniło się wiele różnych szkół, w tym Buddyzm Czystej Krainy, Tiantai i prawdopodobnie również chán. Tradycja utrzymuje jednak, że chán sprowadził z Indii do Chin Bodhidharma (達摩), 28. patriarcha indyjskiego buddyzmu (według różnych źródeł ok. 520 roku lub w drugiej połowie V wieku).
Szkoła zapożyczyła niektóre idee od taoistów, przede wszystkim widoczny do dziś minimalizm, prostotę i surowość formy, a co za tym idzie także odrzucenie większości rytuałów i ceremonii, jakże bogatych w ówczesnym buddyzmie i widocznych na przykład w buddyzmie tybetańskim.
Zupełnie wyjątkowe w chán było traktowanie pracy fizycznej – świadczy o tym słynne powiedzenie mistrza Baizhang (720-814, jap. Hiakuju), "Dzień bez pracy jest dniem bez jedzenia". Kiedy jego uczniowie myśleli, że jest zbyt stary i schowali mu narzędzia ogrodnicze, przestał jeść. Skończył głodówkę, gdy zwrócili narzędzia. Praca była czymś naturalnym i równym medytacji. Dzięki temu klasztory chán były praktycznie niezależne, co później zadecydowało o ich przetrwaniu.
Po śmierci Bodhidharmy nastąpił rozłam na szkołę północną, twierdzącą, że oświecenie można uzyskać stopniowo i południową, uważającą, że oświecenie uzyskuje się nagle i spontanicznie.
Największy rozwój chińskiego chán przypada na epokę Tang (lata 600-900 n.e.), między innymi na skutek wspieraniem ośrodków religijnych przez ówczesnych władców. W okresie epoki Tang chán podzielił się na siedem głównych linii: sōtō, ummon, hógen, igyo, rinzai, yogi, oryo. Do dziś przetrwały w zasadzie tylko dwie odnogi: szkoła sōtō, której założycielami byli Soan Penczi i Todzan Rjeki oraz szkoła rinzai założona przez Linji (jap. Rinzai Gigen). Obydwie pochodzą z południowej wersji chán.
Rinzai wchłonęła na przestrzeni lat wszystkie linie tradycji zen oprócz sōtō. Z rinzai później wydzieliły się inne szkoły, np. fuke i obaku. Rinzai i sōtō różnią się głównie technikami medytacyjnymi. Sōtō preferuje indywidualne "milczące" praktyki medytacyjne, zaś rinzai kładzie większy nacisk na pracę z koanem i nie gardzi gwałtownymi środkami, które mogą przestraszyć nowicjuszy. Obydwie szkoły używają jednak wszystkich odmian medytacji znanych w zen. Rinzai ma swoją główną siedzibę w klasztorze Shaolin w Chinach.
Z Chin filozofia ta została przeniesiona do Korei i w XII wieku do Japonii. Szkoła buddyzmu wywodząca się z chán uzyskała w Japonii nazwę zen, a chiński znak kanji na chán (禪) czyta się w ten właśnie sposób po japońsku. Chiński chán (zen) począł się chylić ku upadkowi po epoce Song, po czym uległ zmieszaniu z buddyjską szkołą Czystej Ziemi w czasach dynastii Ming.
[edytuj] Patriarchowie zen
- Pierwszy patriarcha Bodhidharma (skt. बोधिधर्म, chin. Damo 達摩, jap. Daruma だるま, ok. 440 - ok. 528), 28. patriarcha buddyzmu indyjskiego. Miał on niewielu uczniów, źródła mówią o pięciu.
- Drugi patriarcha Hui-Ko (慧可, jap. Daiso Eka, 487 - 593)
- Trzeci patriarcha Seng Tsan (僧燦, jap. Konchi Sosan, ? - 606),
- Czwarty patriarcha Tao Hsin (道信, jap. Dai'i Doshin, 580 - 651),
- Piąty patriarcha Huang Jen (弘忍, jap. Dai'man Konin, 601 - 674),
- Szósty patriarcha Hui-neng (慧能, jap. Daikan Eno, 638 - 713). Hui-neng był nieuczonym chłopcem, który przybył "znikąd" i przekazanie przez Huang Jena właśnie jemu insygni patriarchy wywołało wielką złość u innych, formalnie wyświęconych mnichów. Hui-neng musiał się przez pewien czas ukrywać. Sam miał wielu uczniów, ale żadnego z nich nie mianował swym następcą, by uniknąć w przyszłości podobnych sytuacji.
[edytuj] Zen we współczesnej Japonii
W Japonii obecnie istnieją trzy szkoły - wspomniane już sōtō i rinzai oraz utworzona w XVII wieku przez chińskiego mnicha szkoła obaku.
Niektórzy współcześni japońscy nauczyciele zen, tacy jak Daiun Harada, czy Shunryu Suzuki krytykują japoński zen jako sformalizowany system pustych rytuałów, z niewielką liczbą ludzi faktycznie osiągających oświecenie. Niemal wszystkie japońskie świątynie zen stały się według nich po prostu rodzinnymi firmami, przekazywanymi z ojca na syna, a funkcja mistrza zen sprowadziła się do odprawiania ceremonii pogrzebowych.
Niektórzy japońscy mistrzowie w czasie II wojny światowej głosili militaryzm i nacjonalizm, co wprawdzie jest sprzeczne z duchem zen, ale rzuciło na japoński zen głęboki cień.
[edytuj] Artystyczne przejawy zen
Słowo "zen" oznacza jednocześnie stan najwyższego oświecenia jak i samą "niewypowiedzianą" naturę rzeczywistości. Ze względu na to, że nie da się bezpośrednio w słowach przekazać prawdziwej natury zen, gdyż z definicji umyka ona rozumowemu poznaniu, wielu mistrzów przekazuje ją poprzez paradoksalne pytania i przypowieści, zwane koanami (gong-an). Najbardziej znanym przejawem zen w sztuce jest oparta na paradoksach i nieoczekiwanych skojarzeniach poezja krótkich form haiku. Również niektóre rodzaje malarstwa, muzyki i teatru japońskiego, takie jak na przykład teatr kabuki są przeniknięte głęboko duchem zen. Słynne są też ogrody zen, z których najciekawsze znajdują się w Kioto.
Artysta działający w duchu zen traktuje akt tworzenia jako rodzaj medytacji. Ma go ona przybliżyć do oświecenia, a zawarte w niej okruchy zen mogą potencjalnie natchnąć kogoś innego do wejścia na tę ścieżkę. W przypadku osób już zaangażowanych w praktyki medytacyjne okruchy takie mogą zadziałać jak katalizator, przyspieszający osiągnięcie oświecenia.
Charakterystycznymi cechami estetyki zen są: maksymalna prostota, surowość i klarowność formy, oraz "gra z umysłem i postrzeganiem" oparta na paradoksalnych, przypadkowych skojarzeniach i podświadomie odbieranych impresjach.
[edytuj] Literatura zen
Poniżej wybór klasycznych dzieł literatury, pozostawionych przez mistrzów zen.
Uwaga: to nie są święte księgi. W zen z założenia nie ma świętości.
Osobną kwestią jest, po co w ogóle zen potrzebna jest literatura, skoro jednocześnie twierdzi się, że słowa w zen przeszkadzają. Część z nich to tzw. Gozan bungaku (五山文学) czyli poezja klasztorów zen, część to zbiory koanów, albo wskazówki do medytacji, potrzebne nowicjuszom.
- Bezbramna brama (Wumenguan 無門關, jap. Mumonkan). Autorem był chiński mistrz zen Wumen Huikai (jap. Mummon Ekai). Zbiór został opublikowany w 1229 roku. Mumonkan składa się z 49 koanów.
- Fukan zazengi 普観座禅儀 (1227) - "Zasady praktyki zazen" autorstwa Dogena
- Gyogi kihan - tekst szkoły sōtō
- Hokyo Zan Mai 宝鏡三昧 - "Samadhi drogocennego lustra" autorstwa Tozana. IX wiek, jeden z czterech najstarszych tekstów zen.
- Kyounshu 狂雲集 - poematy autorstwa mistrza Ikkyu Sojun (1394-1481)
- Shobogenzo zuimonki 正法眼蔵随聞記 - wykłady i komentarze Dogena ułożone przez jego ucznia Fjo
- Shodoka 諸度か - "Śpiew natychmiastowego satori" autorstwa Yoka Daishi (665-713) jeden z czterech najstarszych tekstów zen.
- Zapiski lazurowej skały (Biyanji 碧巖錄, jap. Hekigan-roku). 100 koanów zebranych i opatrzonych komentarzem przez mistrza zen Xue Dou (jap. Setcho; 980-1052).
- Zapiski wielkiego spokoju (Congronglu, jap. Shoyo-roku). Księga około 100 koanów, zebranych przez Hong Zhi - jednego z patriarchów sōtō.
- Zazen Yojinki 座禅用心記 - "Zalecenia w zazen" autorstwa mistrza Keizan Jokin, XIV wiek
- Zazen-ron 座禅論 - "O medytacji" - Daikaku Zenji (1213-1278)
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Bibliografia
- Wprowadzenie do buddyzmu zen, Daisetz Teitaro Suzuki, Czytelnik, Warszawa 1979
- Droga Zen, Alan Watts, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997 Wydawnictwo "Pusty Obłok"
(Związek Buddystów Zen "Sangha" w Polsce), Warszawa - Trzy Filary Zen, Philip Kapleau Wydawnictwo Związku Buddystów
- Zen: Świt na zachodzie, Philip Kapleau
- Umysł Zen, umysł początkującego, Shunryu Suzuki
- Nie zawsze tak, Shunryu Suzuki
- Kompas Zen. Seung Sahn
- Strzepując popiół na Buddę, Seung Sahn
- Milczenie Kwiatu, Zenkei Shibayama
- Każdy krok niesie pokój, Thich Nhat Hanh
- Natychmiastowe Przebudzenie, Nauczanie Mistrza Zen Hui Hai, Hui Hai
- Przekaz Umysłu, nauczanie Mistrza Zen Huang Po, Huang Po
- Fukanzazengi, Dogen Zenji
- Niczego już więcej nie poszukujcie. Nauczanie Mistrza Zen Lin Chi, Lin Chi
- Nie ma cierpienia. Komentarz do Sutry Serca, Mistrz Szeng-Jen
- Bęben Dharmy, Mistrz Szeng-Jen
- Mistycy i mistrzowie zen, T. Merton
- Strażnik Dharmy. Autobiografia chińskiego mistrza zen Xu Yuna
- Bez początku, bez końca, Jakusho Kwong, Świat Książki, 2005
- Oko nigdy nie śpi, Dennis Genpo Merzel, Jacek Santorski & CO, 1995
- Sto Kluczy Zen Claude Durix, Oficyna Wydawnicza 3.49, 1999
- Zen na co dzień; praca i miłość, Joko Beck, ELAY 2005
- Filozofia zen, Agnieszka Kozyra, Wydawnictwo Naukowe PWN 2003
- Bodhidharma: Droga Samuraja, Mistrz Kaisen, Wydawnictwo KOS
