Relativsatz
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
 |
Dr Artikel Relativsatz isch für d'bsunders glungeni Artikel vorgschlage worre. E Wikipedianer meint, dass dä Artikel e bsunders gueti Arbet isch un mer ne cha empfehle. Du chasch dyni Meinig dezue uf dr Kandidate Syte kundgä un abstimme. |
E Relativsatz isch e Näbesatz, wu zum e Wort (Bezugswort) im e iibergordnete Satz e Bezug (Relation) här stellt. Dr Bezug wird dur e Relativpronome (Bezugsfürwort) härgstellt.
Im Alemannische fange diä allermeischte Relativsätz mit wo a, aber s git aü mit was, wurum un wänn:
- S Einzig, was no ibrig gsii isch, het e Schlänz gha. (= S Einzig, wu no ibrig ...)
- Dr Grund, wurum si kumme isch, wisse mer hit no nit.
- Alliwiil, wänn s schällt, verschreck i.
In däne Fäll sin Einzig, Grund un alliwiil d Bezugswerter; was, wurum un wänn sin d Relativpronome.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Dr Relativsatz mit wo im Alemannische
E alemannisch Satzgfiäg, wus do drum goht (e ibergordnete Satz un e Relativsatz), siiht zum Biispiil eso üs:
- D Fässer, wo s umetröölet hend, sind läär gsy.
Do isch:
dr ibergordnet Satz: D Fässer sind läär gsy.
s Bezugswort: d Fässer
s Relativpronome: wo
d necher Bschriibig vu Fässer dur e Relativsatz: wo s umetröölet hend.
In däre Art wäre iberal im Alemannische (iischliäßlig im Schwebische) d Relativsätz bildet. Dr obig zugerisch Satz heißt uf Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl):
- D Fässer, wu si rumdrolt hän, sin läär gsii.
Im Alemannische fangt s Relativpronome grundsätzlig mit w (wo) a - des isch au in allene andere oberditsche Dialäkt eso. Drotz ass mer em-s nit asiiht, verdrittet wo in dr Biispiil, wu folge, e Nominativ oder e Akkusativ:
| Zugerisch (Z) un Kaiserstiähler (K) Alemannisch | ||
| Nominativ-wo | Z | En aarme Bueb, wo käni Eltere mëé hed, isch ... |
| ... | K | E arme Bue, wu kenni Eltere meh het, isch... |
| ... | Z | De säb, wo gloge hed, hed bschisse. |
| ... | K | Sälle, wu gloge hed, hed bschisse. |
| Akkusativ-wo | Z | De Wy, wo ner trunke hend, isch süeß gsy. |
| ... | K | Dr Wii, wu ner drunke hän, isch siäß gsii. |
| ... | Z | S Bescht, wo s uftischet hend, isch nüüd gsy, won äim gschmöckt het. |
| ... | K | S Bescht, wu si ufdischt hän, isch nyt gsii, wu eim gschmeckt het. |
Bim e Dativ-Bezug mueß dur e zuesätzlig Pronome im Dativ (zum Biispiil em, eren) dittlig gmacht wäre, was gmeint isch:
| Ort | Alemannisch | Standard | nogmacht |
| Z | De Paziänt, won em de Tokter en Ysprützig macht, isch ... | dem | wo ihm der Doktor |
| K | Dr Paziänt, wun em dr Dokter e Spritzi git, isch ... | ||
| Z | D Schnyderi, won ere d Näämaschine gflickt ha, het ghüròòtet.-* | der | wo (ich) ihr |
| K | D Schniideri, wun ere d Nähjmaschin gflickt han, het ghirate.-* | ||
| Z | D Puure, wo me ne iri Häimen uufkaufft hed, sind veraarmet. | denen | wo man ihnen |
| K | D Büüre, wu mer ne ihri Hef ufkaüft het, sin verarmt. | ||
| Z | Die säbe Hüener, won ene d Buebe Fädere uuszëért hend, sind ... | denen | wo ihnen die Buben |
| K | Sälli Hiähner, wun ene d Buebe Fädere rüszupft hän, sin ... |
-*Do isch i (ich) üsgfalle; meglig, aber wenniger elegant, wär aü wun i n ere ...
Mit Dativ-Bezug kenne aü diä Relativsätz üsgfiährt wäre, wu im Standardditsche e Relativpronome im Genitiv (dessen, deren) hän:
| Ort | Standard | nogmacht | |
| Standartditsch | Der Krämer, dessen Ware gepfändet wurde, ist ... | ||
| Züridütsch | Dr Chräämer, won em si War pfändt woorden escht ... | dessen | wo ihm seine |
| Dr Chräämer, wo si War pfändt woorden escht ... | dessen | wo seine | |
| Kaiserstuehl | Dr Grämer, wun em si War pfändet wore isch ... | dessen | wo ihm seine |
| Dr Grämer, wu si War pfändet wore isch ... | dessen | wo seine | |
| Dr Grämer, wu d War vun em pfändet wore isch ... | dessen | wo ... von ihm |
Dr Bezug ka au dur e Präposition mit Dativ härgstellt wäre:
| Ort | Standard | nogmacht | |
| Zug | Dëë Ofizier, wo d Soldate dur s Füür dure wäärid für ene, dëë ... | für den | wo ... für ihn |
| Kaiserstuehl | Dä Offiziär, wu d Soldate dur s Fiir duri wäre fir-e, dä ... | ||
| Zug | Die Auto, wo s mit ene verunglückt sind, ... | mit denen | wo ... mit ihnen |
| Kaiserstuehl | Diä Aüto, wu si mit ene verunglickt sin, ... |
Gmischti Biispiil, in Glammere s standarddisch Relativpronome:
Basel: Die aarmi Frau, wo men ere nie ghùlffe hèt, ... (der)
Bärn: Dä Maa, won i mi geschter synere nit aagno ha, ... (dessen)
Luzärn: D Gòtte, wo d Chend scho lang of si planget händ, ... (auf die)
Stuegert: I guck nòch dera Gaslatutt, wo so schee hòt gleuchtet. (die)
Urloffe (Ortenau): Dert isch e Flasch gsi, wu Milch drin gha het. (in der)
Zug: Die Buebe hend kä Blatz, wo s chönid tschuute druff. (auf dem/worauf)
[ändere] Temporale Aschluss mit wo
Mit wo ka aü e zittlige (temporale) Bezug härgstellt wäre:
- Sälle Däg, wun-i di s erscht Mol gsäh han, vergiss i nit.
- Geschtert, wu s het afange rägne, simmer grad heim kumme.
- (Dertemol) wu dr Getti gstorbe isch, isch d Licht no dur s Dorf gange.
S Bezugswort (zum Biispiil dertemol) fählt bi dr temporale Relatisätz viilmol:
- Weisch no, wu mer-is känne glehrt hän?
- Wu d Kinnigi Elisabeth grent wore isch, hän d Ängländer ...
[ändere] Dr Relativsatz im Hochditsche un in andere Sproche
Im dr ditsche Standartsproch isch, anderscht wiä bim alemannische wo, dr Kasus (Fall) zum Deil glii am Relativpronome sichtbar:
| standartditsch | Nom. | Gen. | Dat. | Akk. | Nom. Pl. | Gen. Pl. | Dat. Pl. | Akk. Pl. |
| männlig | der | dessen | dem | den | die | deren | denen | die |
| wiiblig | die | deren | der | die | die | deren | denen | die |
| sächlig | das | dessen | dem | das | die | deren | denen | die |
In dr ditsche Standartsproch ka s Relativpronome - üsser im Genitiv - au mit welch- bildet wäre:
| standartditsch | Nom. | Gen. | Dat. | Akk. | Nom. Pl. | Gen. Pl. | Dat. Pl. | Akk. Pl. |
| männlig | welcher | (dessen) | welchem | welchen | welche | (deren) | welchen | welche |
| wiiblig | welche | (deren) | welcher | welche | welche | deren | welchen | welche |
| sächlig | welches | (dessen) | welchem | welches | welche | (deren) | welchen | welche |
Diä Werter, wu in däne zwee Käschte do obe sin, derfe im e alemannische Relativsatz nit vorkumme, suscht isch er falsch. Meine wennigschtens d Grammatike, wu unter Literatür ufgfiährt sin. Im Honoratiore-Schwäbisch un im Alemannisch vu dr Oberlehrer, vu andere Bildete un vu dr jingere Generation z Ditschland fangt dr hochdisch Relativsatz allewäg a, sich iizbirgere.
Im Änglische fange d Relativpronome wiä im Alemannische mit w a:
| änglisch | Nom. | Gen. | Dat. | Akk. |
| Persone | who | whose | whom | who |
| Sache | whitch | of which/whose | whitch | whitch |
Allewäg kenne un wäre in Nominativ, Dativ un Akkusativ viilmol who, whom un whitch dur that ersetzt, des that funktioniärt ähnlig eifach wiä s alemannisch wo.
Friili wäre bstimmti Relativsätz in viile Sproche gärn dur Partizipialkonschtruktione üsgfiährt. So im Hochditsche:
Partizip Präsens:
- die seit dem Umbau links einmündende Straße (= die Straße, die seit dem Umbau links einmündet)
Des wirkt allerdings in dr gsprochene Sproch gstelzt un wird wennig eso gsait. Im Alemannische gohts eigentlig nit.
D Bildung vum Relativsatz im Nejgriächische isch fascht identisch mit em Alemannische (lueg dert unter "Eigeschafte vu gsprochener Sproch").
[ändere] Literatür
Zum Relativsatz im Alemannische:
- Hans Bossard: Zuger Mundartbuch. Zürich 1962
- Ludwig Fischer: Luzerndeutsche Grammatik. 2. Uflag Hitzkirch 1989
- Werner Marti: Berndeutsch-Grammatik. Bern 1985
- Harald Noth: Kaiserstühler Alemannische Sprachlehre. In: Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl und seiner Umgebung. Freiburg i.B. 1993
- Rudolf Suter: Baseldeutsch-Grammatik. Basel 1976
- Albert Weber: Zürichdeutsche Grammtik. Zürich 1948
