Milano
El Vikipedio
Geografio > Italio > Milano < Lombardio
| Milano | |
 |
|
| Regiono: |  Lombardio (Lombardia) (2005) |
|---|---|
| Provinco: |  Milano (2005) |
| Koordinatoj: | 45° 28' 0" N, 9° 10' 0" E Mapo |
| Alto super marnivelo: | 120 m |
| Areo, km2: | 182 (2005) |
| Loĝantaro: | 1299439 (31-12-04) |
| Loĝdenso, 1/km2: | 6.500 (2005) |
| Subdividaĵoj: | |
| Najbaraj komunumoj: | Arese, Assago, Baranzate, Bollate, Corsico, Peschiera Borromeo, Rho, Sesto San Giovanni, Cormano, Cologno Monzese, Bresso, Novate Milanese, Vimodrone, Pero, Segrate, Settimo Milanese, Cusago, Cesano Boscone, Trezzano sul Naviglio, San Donato Milanese, Buccinasco, Rozzano, Opera (2005) |
| Sankta patrono: | Sant'Ambrogio |
| Festa tago: | 7-a de decembro (2005) |
| Nomo de loĝantoj: | milanesi aŭ meneghini |
| Poŝtkodo: | 20100 (2005) |
| Imposta kodo: | F205 (2005) |
| Kodo laŭ ISTAT: | 015146 (2005) |
| Telefona prefikso: | 02 (2005) |
| Retpaĝo: | http://www.comune.milano.it/ |
  |
|
Milano (1.308.000 loĝantoj) estas la dua plej granda itala urbo kaj ĝi estas la ĉefurbo de la samnoma provinco kaj de la regiono Lombardio, kaj ankaŭ la plej dense loĝata urbo el la urboj de la norda Italio. Milano estas unu el la plej gravaj komercaj kaj industriaj centroj en la mondo. Ĝi estas la sesa urbo de la mondo kaj la tria urbo de Eŭropo pri altira kapablo de eksterlandaj kapitaloj; ĝi estas tre grava financa centro, la plej granda altira poluso el la suda Eŭropo por la ĉefstabejoj de dekoj de plurnaciaj konzernoj, grava universitata kaj ankaŭ eldona kaj televida centro de Eŭropo.
Enhavo |
[redaktu] Geografio
La urbo okupas ebenoforman zonon en la okcidenta parto de la regiono Lombardio kaj ĝi estas malsekigata de malgrandaj riveroj, la Lambro, la Olona, la Seveso, kaj de pluraj kanaloj: Naviglio Grande, Naviglio Pavese, Naviglio Martesana. Ĝi distancas 25 kilometrojn de la rivero Ticino, 25 km-n de la Adda, 35 km-n de la Po kaj 50 km-n de la lago Como kaj de la svisa limo.
En Milano kunfluas multaj komunikaj vojoj de regiona, nacia kaj internacia graveco: ĝi estas kunligita kun Torino, kun Ĝenevo, kun la akso de Emilio-Romanjo, la akso Brescio-Venetio, Bergamo kaj la Valli Orobiche, la vojoj alpa de la Valtellina (Val Venosta, Engadina kaj Alte Valli del Reno), de la kantono Ticino (San Bernardino, Lucomagno kaj San Gottardo) de la Passo del Sempione. Ĝia strategia loko, kune kun la fekundeco de ĝia teritorio, influis rimarkinde la historion de la urbo kaj la rolon kiun ĝi plenumis rilate al Italio kaj la transalpaj landoj.
[redaktu] Urboplanado
La Komunumo de Milano havas surfacon relative malgranda kaj preskau komplete urbanizada, kun loĝanta denseco de malmuta malpli granda de Napoli. La vera kaj propra urbo, la urba kontinuaĵo de konstruaĵoj, placoj, rezidejoj, fabrikoj kaj aldina servoj de multe transpasas la komunumaj limoj, pleje al Nordo kaj al Oriento por multaj kilometroj. Unua zono de Komunumoj apudas por dua trionoj de ĝia konturo la Komunumo de Milano, do kreante sola urbo komponita el dekoj de municipioj, kun loĝantaro de ĉirkaŭ 3,9 milionoj de loĝantoj. Ĉi estas la vera kaj propra urbo, kiu havas tamen surfaco pli malgranda ol Romo, sed kun la sama nombro de loĝantoj. En la lastaj jaroj oni komencis identigi la Urba Areo kiu gravitas ĉirkaŭ la Granda Milano, de 4,5 milionoj de loĝantoj (datenoj ONU). Ĉi estaĵo vidos malprobable la lumon, ĉar estus superprovinca, enprenante en ĝi vasta strio de la Lombardio. Kun la nokta satelita filmadoj, kaj la studaĵoj pri la pendola trafiko oni obtenas Areo Metropola de Milano larĝa ĉirkaŭ 70 kilometroj de Uesto ĝis Easto kaj alta pli ol 65 kilometroj de Nordo ĝis Sudo, deirante do de Novara en Piemonto kaj alvenante pli posta Bergamo; en la alia direkto deirante de Lugano en Sviso(do ankaŭ transnacia) malsuprenirante ĝis Sudo ĝis Pavio kaj Lodi. Ĉi areo metropola enprenas ankaŭ la urboj de Varese, Como, Lecco, Bergamo kaj superas larĝe la 6,5 milionoĵ de loĝantoj, en surfaco relative malgranda kaj de granda loĝa denseco, ankaŭ sen consideri kiu, kiel en multaj eŭropa urboj, en ĝia interno ĝi estas centoj de Kmq da regionaj parkoj. Aliaj studoj plivastigas eĉ ĉi ega areo metropola, utiligante kiel termo de defino tioj utiligata en la USA (lando kie naskiĝis la areoj metropola kaj ĝiaj administrada kaj gvida organismoj) kaj en Francio por la industriaj areoj. Do oni obtenus megalopolo de pli ol 8,5 milionoj da loĝantoj kiu entenus ankaŭ Brescia, Piacenza, Crema, Verbania kaj Vercelli.
El tio rezultas ke la metropola areo de Milano koincidas kun la provinca teritorio kaj havas la sama loĝantnumero, malgraŭ ke la teritorio de la Provinco de Milano estus, efektive, la urbo de Milano kaj ke la ĝia metropola areo estus dekduo da vojoj pli vasta ol la oficiala urbo kaj havus preskau la kvatrobla loĝantoj.
[redaktu] Historio
[redaktu] Milano kelta kaj romana
Milano estas fondita de la kelta popolo de la Insubroj, tribo probabile aŭtoktona, ke estis parto de la kultoro de Golasecca dum protohistoria epoko. La fondo okazas laŭ la tradicio transrakontita en la rakonto de Tito Livio kaj reprenita dum mezepoka epoko de Bonvesin de la Riva en “De Magnalibus urbi Mediolani”, ĉirkaŭ en la 600 a.C. de la gallo Belloveso, nevo de la reĝo de la Galloj Biturigi ke si enoficiĝis en la ebenaĵa mezo, venkinte la antaŭa etruska popoloj.
Post estas estita la plej grava el la urboj de la Galloj Insubroj, en 222 a.C. ĝi estas konkerita de la Romianoj, sekve de akra sieĝo, de la roma Konsuloj Gneo Cornelio Scipione Calvo kaj Marco Claudio Marcello, la konkero estas kontrastita de la invado de Annibale kun ke la loka popolo alianciĝis. Sole dum la fruaj jaroj de la dua jarcento a.C. la Insubroj kaj la Boi sin submetis al la romana regado.
La romianoj ĝin donis la nomon de Mediolanum (en la mezo de la ebenaĵo), de la verŝajna kelta loknomo "Medhelan", kun la signifo de Lando de Mezo kaj ankaŭ perfektiga Centro, spirita centro. Ĝi nomiĝis ankaŭ Mailand. La legendo rakontas ke al la alveno de la Romianoj, la Insubroj elprenis la oraj insignoj, ke estis en la templo de Belisama (por Cezaro, la templo de Minerva), por ĝin eldanĝerigi, en monto.
La armea, politica kaj ekonomia graveco ĝi permesis de estas odernita de la municipa titolo kaj poste de imperia kolonio, ĝis ĝi iĝis ĉefurbo de la provinco de Aemilia et Liguria kaj sidejo de un imperia oficiro. Milano kristiana kaj ĉefurbo de la Imperio
[redaktu] Milano kristiana kaj ĉefurbo de la Imperio
Kresko de la armea graveco postvenis la politican rekonon, kaj en la 286 Milando iĝis imperian sidejon kaj iĝis rezidentejon de Massimiano, ĉefo de la Roma Imperio de Okcidento. En Milano, en la 313 Costantino interkonsentas kun Licinio por konsenti, kun la Edikto de Milano, la praktikado de la kristiana kulto cristiano, do komencinte la konstruado de kelkaj bazilikoj. Dum la periodo de la Episkopo Ambrogio kaj de la imperiestro Teodosio I, Milano iĝis la centron la plej influa el la Chiesa Eklezio de Okcidento (ĉi tie Sant'Agostino estas konvertita al la kristanismo en la 386 kaj ricevis la bapto la posta juro). Milano restis ĉefurbon de la Imperio ĝis 402 kiam Ravenna iĝis la novan ĉefurbon.
[redaktu] longobarda Milano
Milano spektis poste la konatojn eventojn de la malkomponiĝo de la Romia Imperio. Al la disfalo de la socio tarda-antikva kaj al la sekva demografia krizo, kontrastis unuan enoficiĝon de ĝermana popolo: tiu de la Orientaj Gotoj (Ostrogotoj) de Odoacre (kvina jarcento d.C.). La necerta politika sitacio kaŭzis tamen al la urbo plurajn vundojn: de la Burgunda invado (de la 489 al la 494) al la fortaj disrabadoj de la Gota Milito. En la sesa jarcento, kun la alveno de la Longobardoj en la Pada Ebenaĵo unua impulso al la releviĝo estiĝi. De la eniro en la urbon de la Reĝo Albonio en la 569 la repopolado de la urbaj kaj rura centroj alprenis altaj ritmoj, doninte al la teritorio tre ĝermana aspekton. De la nuovaj dominantoj, la Alta Italio prenis la nomon Langbard (de kie derivis la terminon Lombardion) kaj Milano, kun Pavia, iĝis la ĉefa centro de la nova Reĝolando. La graveco de la urbo poste estas konfirmita de la sekva regado de la Frankoj: Milano estis la sidejo de imperia grafo kaj de influa Episkopo.
[redaktu] La komunuma Milano
Poste la periodo de la Ostrogotoj kaj de la Longobardoj, en la naŭa jarcento la urbo reakiris kreskantan gravecon kaj sendependecon de la Sankta Romia Imperio. Detruita en la aprilo de la 1162 de Ruĝbarbulo, Milano renaskiĝis poste la venko de la Lombarda Liga en la batalo de Legnano en la 29 majo 1176.
En la tarda mezepoko Milano vidis la lukton de la familio Della Torre kaj Visconti por la posedo de la urbo kun la superregado de ĉi lasta. En ĉi periodo sinsekvis la jena ĉefepiskopoj, kelkaj de signifa graveco por la urbo: Carlo I di Forlì (1457-1461); Stefano dei conti Nardini di Forlì (1461-1484); Giovanni IV Arcimboldi (1484-1488) kaj Guido Antonio Arcimboldi (1488-1497); Ottaviano Arcimboldi (1497); Ippolito I d'Este (1497-1519); Ippolito II d'Este (1519-1550).
[redaktu] De la fremda regado ĝis la Itala Reĝolando
Poste periodo de ekspansio en la norda Italio dum la dekkvina jarcento, en la komenco de la deksesa jarcento Milano estas konkerita de la Francio, poste de la Hispanio kaj en la dekoka jarcento de la Aŭstrio. De la 1796 ĝis la 1799 ĝi estis ĉefurbo de la Cisalpa Republiko, de la 1802 ĝis la1805 ĉefurbo de la Itala Republiko kaj de la 1805 ĝis la 1814 ĉefurbo de la Itala Reĝolando (Napoleona).
Poste la napoleona periodo, Milano reiĝis aŭstrian kun la Lombarda-Venetia Reĝolando. En la 1859, poste la dua milito por sendependeco ĝi estis parto de la Reĝolando de Sardino kaj de 1861 de la Itala Reĝolando.
[redaktu] La lasta jarcento
La 1° januaro 1930, estas inaŭgurita la Centralo de la Lakto, dume la 23 majo la Planedario kaj la 28 oktobro la Hidroaveno, kies konstruando komencis en la 1928.
La 18 aprilo de la 2002 la urbo estas frapita krude de la incidento al la Ĉielskrapanto Pirelli, kie malgranda avio por turismo kraŝis disrabinte kompleta areo de la regiona palaco kaj mortiginte du oficisto ke laboris al la dudeksesa etaĝo. La deziro de restabiliĝi post granda timego (konsiderinte la proksimeco de la 11 septembro) kontribuis al fari renaskiĝi la “Pirellone” (kiel ĝi estas ameme vokita de tutaj la lombardoj), dank’al rekorda restaŭrado, ke permesis en nur jaro de ĝin fari reveni al la antikva brilo.
[redaktu] Ekonomio
Milano estas la ekonomia kaj financa ĉefurbo de la Lando, danke ankaŭ al la ĉeesto de la Borso (en Piazza Affari). La plia parto de la itala kaj ekstrelanda entreprenoj havas la ilia financa sidejo al Milano. Milano de la fino de la deknaŭa jarcento ĝis la 1970 ĉirkaŭ estis plejparte industria urbo, sed poste superis terciara sektoro evolugis en multaj direktoj, de la tradiciaj al la novigaj: financo, komercoj naciaj kaj internaciaj, gvidoj de enterprenoj, eldonando, industria dezajno, reklamoj, plaĉa tempopasigo, informadiko, universitataj aktivecoj. De la 1980 ĝi è famiĝis kun la nomo de "Urbo de la Modo": ankoraŭ hodiaŭ, kun New York kaj Parigi, ĝi estas la monda ĉefurbo de la modo.
[redaktu] Famaj Societoj kaj entreprenoj
• Aermacchi • Alemagna • Alfa Romeo • Armani • Borletti • Banca Intesa • Bugatti • Campari • Caproni • Corriere della Sera/RCS • Dolce & Gabbana • Edison • ENI • Feltrinelli Editore • Ferrovie Nord Milano • Fiera Milano • Gianfranco Ferrè • Hoepli • Mediaset • Mediobanca • Mondadori • Montecatini • Motta • Pirelli • Prada • RAI - Sede di Milano • Richard Ginori • Ricordi • Rinascente • Sky Italia • Telecom Italia • Unicredito • UPIM • Versace
[redaktu] Administracio
[redaktu] Kvartaloj kaj Zonoj
• Affori • Centrale • Greco • Crescenzago • Ticinese • Vigentino • Gratosoglio • Volta • Quarto Oggiaro • Centro Storico • Venezia • Città Studi • Lambrate • Bovisa • Fulvio Testi • Vercellina • San Siro • Baggio • Genova • Barona • Lorenteggio • Zona Fiera • Rogoredo • Centro Direzionale Garibaldi • Bicocca • Fulvio Testi • Villapizzone • Ortica • Stadera • Ponte Lambro • Ghisolfa • Verziere
[redaktu] Ĝemeligaj Urboj
Milano estas ĝemeliga kun 14 urboj de la mondo:
- Betlehemo, Palestino
- Birmingham, Britio
- Ŝikago, Usono
- Krakovo, Pollando
- Dakar, Senegalio
- Francoforte sur la Majno, Germanio
- Lione, Francio
- Melbourne, Aŭstralio
- Osako, Japanio
- San Paolo, Brazilo
- Sankt-Peterburgo, Rusio
- Shanghai, Ĉinio
- Tel Avivo, Israelo
- Toronto, Kanado
[redaktu] Urba Festotagoj, Eventoj kaj Memorigoj
- 7 decembro: Sant'Ambrogio (la patrono de la urbo). Urba festotago kaj oficiala inaŭguro de la teatra periodo de la Scala.
- De la 18 marto ĝis la 22 marto Datreveno de la Kvin Tagoj de Milano. La publikaj trafikiloj cirkulas kun la trikoloraj flagoj kaj kun la flagoj de la Komunumo de Milano
- 18 aprilo: Memorigo de la incidento de la Ĉielskrapanto Pirelli
- 8 oktobro: Memorigo de la viktimoj de la fluga incidento de Linate
- 12 decembro: Memorigo de la viktimoj de la atenco de Piazza Fontana
[redaktu] Gazetaroj kaj telekomunikoj
[redaktu] Ĵurnaloj
• Corriere della Sera • City (senkosta) • Finanza e Mercati • Il Foglio • Il Giornale • Il Giorno • Il Sole 24 Ore • La Gazzetta dello Sport (sporta) • La Padania • Leggo (senkosta) • Libero • Metro (senkosta) • Milano Finanza
[redaktu] Revuoj
• AnnaBella (semajna) • Explora (monata) • Focus (monata) • La Settimana Enigmistica (semajna) • Marie Claire (semajna) • Oggi (semajna) • Panorama (semajna) • TV Sorrisi & Canzoni (semajna)
[redaktu] Televidoj kun nacia kovro
• Mediaset • RAI • MTV • SKY • Fastweb TV • Italia 7 Gold • Odeon Tv
[redaktu] Televidoj kun regiona kovro
• Telelombardia (Lombardio, Piemonto, Venetio kaj Kantono Tiĉino) • Antenna 3 (Lombardio kaj Kantono Tiĉino) • Telenova (metropola areo de Milano kaj Kantono Tiĉino) • Telereporter (Lombardio kaj Kantono Tiĉino) • Tele Padania (Lombardio kaj Kantono Tiĉino) • Più Blu Tv (Lombardio kaj Kantono Tiĉino)
[redaktu] Radioj kun regiona kovro
• Radio DeeJay • Radio 105 • Radio24 • R101 • RDS • RTL 102.5 • Radio Italia solo musica Italiana • Radio Donna Italia • Radio Popolare • In Blu Radio • CNR
[redaktu] La Esperanto en Milano
Milano estas sidejo de la FEI (Federazione Esperanzista Italiana, Itala Esperantista Federacio), de la Itala Esperantista Junularo (IEJ), de la Universala Esperanto Asocio (UEA), de la Tutmonda Esperantista Junulara Organizo (TEJO), de la Internacia Katolika Unuiĝo Esperantista (IKUE) kaj de multaj aliaj. La plej famaj el la milana esperentistoj estas Attilio Clavenna kaj Leandro Taccani.
[redaktu] Eksteraj Interligoj (itala lingvo)
[redaktu] Informoj
[redaktu] Transportoj
- ATM - Azienda Trasporti Milanese
- LeNord.it
- Gruppo FNM
- MM-Metropolitana Milanese
- MSR - Milano
- Sottomilano.it
[redaktu] Ekonomio
[redaktu] Universitatoj
- Politecnico di Milano
- Università Commerciale Luigi Bocconi
- Università Cattolica del Sacro Cuore
- Università degli Studi di Milano
- Università degli Studi Milano Bicocca
- Università Vita-Salute San Raffaele
- Isituto Universitario di Lingue Moderne
- Conservatorio di Musica "Giuseppe Verdi"
- Accademia di belle arti di Brera
- Nuova Accademia di belle arti di Milano
- Accademia di belle arti europea dei media
- Facoltà Teologica dell'Italia Settentrionale
