Amu Darja

From Wikipedia

Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada.

Ul delta de l'Amu Darja dal satèlit.

L'Amu Darja l'è un fiümm de l'Asia de mèzz, lünch 2.400 km e cunt un basin de 530.000 km².
I sò surgeent a inn in dii muntàgn del Pamir, in teritòri tagìch a 6.000 meter de quota; al curr in direzziun òvest per i sò primm 900 km, marcaant prima ul cunfìn Afghanistan - Tagikistan, pöö quèll tra Afghanistan e Uzbekistan e infinn quèll tra Afghanistan e Türkmenistan. Dopu al gira invèr nurdovest e al va definitivameent deent in Türkmenistan, traversaant ul desèrt del Karakum per olter 1.500 km fin a che al finìss in del Lach de Aral.

L'Amu Darja al porta l'acqua ca la riva da i muntàgn del Pamir, indué i precipitazziun a pödenn vèss süperiuur a 1.000 mm a l'ann; l'evapurazziun l'è forta però in dii desèrt c'al traversa, e minga tüta chèst'acqua la riva a la fìn del fiümm in del Lach d'Aral.

In pagameent, ul fiümm l'è staa duperaa in dii ann passaa dai Suvietich (insema al sò cumpagn Syr Darja) cumé funt de aqua per irigà i caamp de cutun c'ann pientaa gju in mèzz al desèrt; a inn nà innanz inscì taant che adèss ul vulümm d'acqua c'al riva a l'Aral l'è diminüii almèn d'una desèna de vöölt. Cumè risültaa, ul lach de Aral l'è dree a murì, in vünn dii püssee disastruus interveent de l'omm in sü l'ambieent natüraal in dela stòria.

L'Amu Darja l'era cugnussüü anca in de l'antichitaa classica, cunt ul nòmm de Oxus.

Per savènn un pu püssee a prupòsitt del disaster eculogich de l'Aral, varda chì

Grandi fiümm del muunt