Johannes Vermeer

Het melkmeisje (circa 1658-1660)
Olieverf op doek, 45.4 x 41 cm
Rijksmuseum, Amsterdam

Johannes Vermeer (Delft, ca. 31 oktober 1632-ald. 15 december 1675) is een van de beroemdste Nederlandse kunstschilders aller tijden, na Rembrandt de belangrijkste van de Gouden Eeuw. Hij behoort ook tot de Oude Hollandse Meesters. Twee van zijn bekendste schilderijen zijn Het melkmeisje (1660) en Het meisje met de parel (1664).

De Delftse Vermeer moet niet verward worden met de veel minder bekende Haarlemse landschapsschilder Jan Vermeer (1628-1691), ook al worden beiden weleens aangeduid als Jan.

Inhoud

1 Leven
2 Overzicht werk
3 Onderwerpen en schildertechnische aspecten
4 Schilderstijl
5 Literatuur
6 Lijst van overgebleven werken
7 Musea
8 Externe links

[bewerk] Leven

Vermeers geboortedatum is niet precies bekend, maar hij werd op 31 oktober 1632 in de Nieuwe Kerk in Delft gedoopt. Zijn vader, Reynier Jansz, werkte aanvankelijk als zijdewever, maar combineerde vanaf ongeveer 1631 de beroepen van herbergier en kunsthandelaar. Hij onderhield goede relaties met getalenteerde schilders als Cornelis Saftleven en Egbert van der Poel. Vermeers moeder heette Dingenum Baltens.

Bij wie Vermeer in de leer ging, is onduidelijk. Omdat zijn vroegste werken groot opgezette historiestukken zijn, lijkt het waarschijnlijk dat hij werd opgeleid door een schilder van dergelijk werk, dat overigens in die tijd in veel hoger aanzien stond dan portretten en landschappen. Onder de mogelijke kandidaten zijn Leonaert Bramer (1596-1674), een goede bekende van zijn vader, en Christiaen van Couwenbergh. Of Vermeer als onderdeel van zijn opleiding ook een reis naar Italië ondernam, wat destijds als onontbeerlijk gold, is niet duidelijk. Vermeer zou ook beïnvloed zijn door het werk van de Rembrandt-leerling Carel Fabritius, die overleed toen op 12 oktober 1654 het buskruitmagazijn in Delft explodeerde. Men vermoedt dat Vermeers kleurenpalet invloed ondergaan heeft van Hendrick ter Brugghen.

In april of mei van het jaar 1653 trouwde Vermeer met Catharina Bolnes, wier moeder, Maria Thins, afkomstig was uit een rijke Goudse familie en gescheiden was van haar man. Het jonge gezin woonde in bij Thins in een huis aan de Delftse Oude Langendijk.Ze kregen maar liefst 15 kinderen, waarvan er 4 al heel jong stierven. Vermeer was protestants opgevoed, maar ging na zijn huwelijk over tot het rooms-katholicisme, het geloof van zijn schoonfamilie. Net als zijn vader handelde Vermeer in schilderijen, maar hij beschouwde zichzelf vermoedelijk toch vooral als schilder. Toen Vermeer in december 1675 overleed, liet hij elf kinderen na. Zijn gezin bleef arm achter, onder andere een gevolg van de door Lodewijk XIV bewerkstelligde economische malaise na 1672.

Veel van bovenstaande informatie is te danken aan het jarenlange archiefonderzoek van de Amerikaanse econoom John Michael Montias.

[bewerk] Overzicht werk

De handtekening van Vermeer

Vermoedelijk maakte Vermeer in totaal zo'n vijfenveertig schilderijen, waarvan er vierendertig bewaard zijn gebleven. Dit betekent dat hij twee à drie doeken per jaar schilderde, wat uitzonderlijk weinig is, zelfs voor een fijnschilder als Vermeer. Men denkt dat hij voornamelijk in opdracht werkte, mogelijk voor de Delftse verzamelaar Pieter Claesz van Ruijven, wiens schoonzoon Jacob Dissius bij zijn dood in 1695 maar liefst 21 Vermeers naliet.

Na Vermeers dood bleef zijn werk lang ondergewaardeerd. Dit veranderde in 1866, toen de Franse criticus W. Bürger (pseudoniem van Étienne-Joseph Théophile Thoré, 1807-1869) een monografie aan hem wijdde. Bürger, tevens journalist, was radicaal republikein en had felle kritiek op de Franse schilderkunst van zijn tijd. Hij vond dat men vaker contemporaine onderwerpen moest afbeelden, niet uitsluitend mythologische en religieuze, die hij associeerde met onderdrukking door kerk en monarchie. In dat verband stelde hij bijvoorbeeld het werk van Millet en Courbet op prijs, maar ook dat van Vermeer, die veel "burgerlijke", intieme taferelen afbeeldde. Ook waardeerde hij de relatief losse stijl van Vermeer.

Bürger presenteerde Vermeer als een onbekend en miskend genie en doopte hem "De Sfinx van Delft" ("sfinx" omdat er over Vermeers leven zo weinig bekend is). Onder zijn invloed ontstond er in de 19e eeuw een ware jacht op het werk van Vermeer, dat zich tot die tijd vrijwel geheel in Nederland had bevonden. Vooral buitenlandse politici en ondernemers wisten veel van de schaarse schilderijen te bemachtigen, reden waarom Victor de Stuers in 1873 zijn beroemde aanklacht Holland op zijn Smalst publiceerde. De aankoop van Het Melkmeisje werd zelfs in de Tweede Kamer besproken.

Niet alle aan Vermeer toegeschreven werken zijn gesigneerd en slechts enkele zijn gedateerd (zie onder), waardoor er ook nu nog wel enige controverse is over de echtheid van bepaalde werken. Ook liet dit ruimte voor vervalsers, die de enorme populariteit van Vermeers werk probeerden uit te buiten. De beroemdste is Han van Meegeren, wiens vervalsing Christus en de Overspelige Vrouw, een tot dan toe nergens vermeld doek, in 1943 gekocht werd door Hermann Göring, die jaloers was op de allegorie op "de schilderkunst", Hitlers Vermeer. Theo van Wijngaarden, een vriend van Van Meegeren, produceerde de vervalsing Lachend Meisje.

[bewerk] Onderwerpen en schildertechnische aspecten

Het Straatje in Delft (circa 1657-1658)
Olieverf op doek, 54.3 x 44 cm
Rijksmuseum, Amsterdam

Het meisje met de parel (circa 1665-1667)
Olieverf op doek, 46.5 x 40 cm.
Mauritshuis, Den Haag

Gezicht op Delft (1661)

De Schilderkunst (1666-1668)

Vrouw met Parelsnoer (1662-1665)

Vermeers vroegste werk omvat een paar schilderijen met religieuze en mythologische onderwerpen, waaronder Christus in het Huis van Martha en Maria en Diana en haar Nimfen, maar de meeste van zijn beroemdste schilderijen beelden intieme, serene en "burgerlijke" taferelen af, waarop de afgebeelde personen met dagelijkse activiteiten bezig zijn en min of meer door de schilder "betrapt" lijken. Opvallend is het aantal doeken waarop het licht via een links afgebeeld venster binnenvalt, zoals in bijvoorbeeld Het Melkmeisje en De Liefdesbrief. Ook markant is dat Vermeer relatief weinig mannen afbeeldde.

Slechts twee belangrijke Vermeers zijn geen interieurs, te weten Gezicht op Delft en Het Straatje, maar dit zijn zeker niet zijn minste schilderijen.

De Astronoom en de De Geograaf nemen een enigszins aparte plaats binnen Vermeers oeuvre in, in die zin dat er geen huishoudelijke, maar beroepsmatige activiteiten worden afgebeeld. Op beide doeken staat dezelfde persoon, van wie sommigen menen dat het Vermeers tijdgenoot Antoni van Leeuwenhoek is, die vier dagen na Vermeer in dezelfde kerk werd gedoopt. Op grond van andere afbeeldingen van Van Leeuwenhoek en informatie over diens karakter en werkwijze vinden anderen deze theorie echter niet aannemelijk.

In 1696 werd melding gemaakt van een zelfportret van Vermeer, maar dat is verloren gegaan. Tekening of etsen van zijn hand zijn niet bekend. Vermeers werk wordt algemeen als zeer goed beschouwd, maar niet als vernieuwend.

Diverse wetenschappers verdedigen de opvatting dat Vermeer bij het maken van zijn schilderijen gebruik heeft gemaakt van een camera obscura. Als argumenten voeren zij aan: een feilloos ruimtelijk perspectief in Vermeers schilderijen; onscherpe, soft-focusachtige elementen die slechts door het gebruik van een lens kunnen zijn ontstaan en het ontbreken van hulplijnen onder de verflaag.

[bewerk] Schilderstijl

Hij hoort tot de Barokke schilderkunst. Zie ook lijst van Oude Hollandse meesters.

[bewerk] Literatuur

In Marcel Prousts fameuze romancyclus À la Recherche du Temps Perdu speelt Vermeers werk een belangrijke rol. Proust, die Vermeer de grootste schilder aller tijden vond, bezocht in 1921, ondanks dat hij ernstig ziek was, de Vermeertentoonstelling in Jeu de Paume, wat hem bijna fataal werd.

Tracy Chevalier schreef in 1998 de roman Girl with a Pearl Earring (Nederlandse vertaling: Het meisje met de parel) over het ontstaan van het gelijknamige schilderij. Hoewel het verhaal fictief is, baseert ze het boek op bekende feiten rond Vermeer en zijn tijd. Het verhaal is in 2003 verfilmd (Girl with a Pearl Earring).

Susan Vreeland voerde Vermeer ook op in haar Meisje in hyacintblauw (1999). In acht verhalen volgt ze de weg van een fictief schilderij van Vermeer doorheen de tijd, een procédé dat voorheen door Annie E. Proulx in haar Accordeonmisdaden (1996) werd ontwikkeld en waarop de film The Red Violin(1998) is gebaseerd. Belangrijk verschil: in de roman gaat de schrijfster in omgekeerde chronologische richting, te weten: ze start in de twintigste eeuw bij de zoon van een nazi die het van zijn vader geërfd heeft om uit te komen in de zeventiende eeuw bij de zogenaamde conceptie van het werk.

[bewerk] Lijst van overgebleven werken

De zesendertig overgebleven werken zijn, in ruwweg chronologische volgorde gerangschikt en met de nu gebruikelijke namen:

Christus in het Huis van Martha en Maria - circa 1655, gesigneerd
Sint Praxedis - 1655, gesigneerd en gedateerd
Diana en haar Nimfen - circa 1655, gesigneerd
De Koppelaarster - 1656, gesigneerd en gedateerd
Het Slapende Meisje - circa 1657
De Soldaat en het Lachende Meisje - circa 1658
Brieflezend Meisje bij het Venster - circa 1659
Het Glas Wijn - circa 1660
Drinkende Dame met een Heer - 1660-1661
Het Melkmeisje - 1660-1661
Gezicht op Delft - 1661, gesigneerd
Het Straatje - 1661, gesigneerd
Dame en Twee Heren - circa 1662, gesigneerd
Vrouw met Waterkan - circa 1662
De Luitspeelster - circa 1664
Onderbreking van de Muziek - circa 1664
Vrouw met Parelsnoer - 1662-1665
Brieflezende vrouw in het Blauw - 1662-1665
Vrouw met Weegschaal - 1662-1665
Musicerend Trio - circa 1664
De Muziekles - circa 1664, gesigneerd. In de nacht van 18 maart, 1990 gestolen uit het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston.
Het meisje met de parel - circa 1664, gesigneerd
Meisje met de Rode Hoed - circa 1665, gesigneerd
Schrijvende Vrouw in het Geel - circa 1666, gesigneerd
Vrouw en Dienstbode met Brief - circa 1666
De Schilderkunst - 1666-1668, gesigneerd
De Liefdesbrief - 1669, gesigneerd
De Astronoom - 1668, gesigneerd en gedateerd
De Geograaf - 1669, gesigneerd en gedateerd
Allegorie op het Geloof - circa 1670
Staande Virginaalspeelster - circa 1670, gesigneerd
Schrijvende Vrouw met Dienstbode - circa 1670-1671, gesigneerd
De Kantwerkster - 1670-1671, gesigneerd
De Gitaarspeelster - 1670-1671, gesigneerd
Meisjeskopje - 1672-1674, gesigneerd
Zittende Virginaalspeelster - 1674-1675, gesigneerd

[bewerk] Musea

Zeven doeken bevinden zich nog in Nederland:

het Rijksmuseum bezit Het Straatje, Het Melkmeisje, Brieflezende Vrouw in het Blauw en De Liefdesbrief
in het Mauritshuis bevinden zich Gezicht op Delft, Diana met haar Nimfen en Meisje met de Parel.

Andere musea met zijn werk zijn o.a.: