Neanderthaler
| Neanderthaler Status: Fossiel |
||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Reconstructie Neanderthaler |
||||||||||||
| Taxonomische indeling | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Soort | ||||||||||||
| Homo neanderthalensis (King, 1864) |
De Neanderthaler (Homo neanderthalensis), ook wel Neandertaler, leefde tussen 150.000 en 30.000 jaar geleden en was verspreid over Europa, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. In deze periode maakten de Neanderthalers twee IJstijden mee. De Neanderthalers vormden een aparte mensensoort maar het wordt algemeen aangenomen dat ze onze voorouders niet zijn. De Neanderthalers zijn als mensensoort uitgestorven en leefden in hetzelfde gebied naast de Homo sapiens, de soort tot waartoe wij behoren.
Inhoud |
[bewerk] Ontdekkingsgeschiedenis
In 1856 ontdekte men in een kloof (thal) van de rivier de Düssel (het Neanderthal, genoemd naar een geestelijke uit de 17e eeuw die daar woonde en die schreef onder het pseudoniem Neander) tussen Düsseldorf en Elberfeld menselijke overblijfselen. Het ging om een schedeldak, een spaakbeen, twee dijbeenderen, een bovenarmbeen, een ellepijp en nog enkele brokstukken. J.C. Fuhlrott beschouwde de gevonden beenderen als de resten van een primitieve mens uit de ijstijd. Maar de toen wereldvermaarde anatoom Rudolf Virchow oordeelde er anders over en beweerde dat het schedeldak afkomstig was van een recente mensenschedel, die echter pathologisch misvormd was en derhalve wel toebehoord kon hebben aan een idioot. Het eerste Neanderthalerskelet werd echter, achteraf beschouwd, ontdekt in Engis te Luik in 1829.
Weldra vond men echter talrijke andere zogenaamde idiotenschedels te Gibraltar, te Spy bij Namen, te La-Chapelle-aux-Saints, te Moustier en in de oude grindlagen bij Maastricht. Zelfs hele geraamtes van deze voorhistorische mens werden ontdekt en op grond van 100 vondsten werd het mogelijk een zeer betrouwbaar beeld te ontwerpen van de Homo sapiens neanderthalensis of Neanderthalmens die niet groter was dan 1,60 m, doch volkomen rechtop liep en niet gebogen zoals te zien is op oudere afbeeldingen ontworpen volgens vondst van de "ouderling van La-Chapelle-aux-Saints". Tegenwoordig zijn botten van ongeveer 400 individuen gevonden. Hoewel er een groot aantal anatomische verschillen bestaan met moderne mensen komen er ook tegenwoordig nog wel individuen voor met veel trekken die morfologisch bij een neanderthaler zouden kunnen passen. Alle bekende verschillen hebben overigens betrekking op het skelet; hoe neus, lippen, oren, gelaatstrekken, huidskleur, beharingspatroon van neanderthalers eruit zagen is, anders dan door min of meer gerichte vermoedens op basis van leefwijze, biotoop en het skelet, volstrekt onbekend.
[bewerk] Rechtstreekse voorouder?
Sinds men resten van Neanderthalers gevonden heeft, bestaat er discussie in wetenschappelijke kringen of wij afstammen van de Homo neanderthalensis of de Homo sapiens. Vandaag wordt algemeen aangenomen dat de Neanderthaler onze directe voorganger in de evolutie is maar onze voorouders zijn ze niet. Van 4,3 tot 2 miljoen jaar geleden leefden op de Afrikaanse savannen de Australopitheciden, mensachtige wezens die rechtop liepen en een gelijkaardig gebit als het onze hadden. Men veronderstelt dat één van hen de voorouder is van de Homo habilis, de eerste vertegenwoordiger van het menselijke geslacht. De opvolger van de Homo habilis, de Homo erectus, waagde zich uit Afrika om zich in andere klimaatzones te vestigen en deze ontwikkelde nieuwe lichaamskenmerken, aangepast aan de nieuwe klimaatzones. In Europa leidde dit 500.000 jaar geleden tot de Homo heidelbergensis en later tot de de Homo neanderthalensis, de Neanderthaler. Zowel de Homo heidelbergensis als de Homo Neanderthalensis hadden een forse lichaamsbouw. Algemeen wordt aangenomen dat wij behoren tot de Homo sapiens, een aparte mensensoort die ongeveer 200.000 jaar geleden onstond, eveneens in Afrika.
[bewerk] De twee stromingen
Vandaag kan men nog twee stromingen onderscheiden die een verschillende mate van verwantschap aanhangen.
[bewerk] Out of Africa-theorie
De meest geaccepteerde theorie beschouwt de Neanderthaler als een aparte soort en dit om verscheidene redenen. De Neanderthaler zou een te primitief gedrag hebben om een voorouder van de Homo sapiens te zijn. Ook omdat er (met 1 uitzondering, zie verderop) nooit skeletten zijn aangetroffen die het resultaat lijken te zijn zijn van een kruising tussen een Neanderthaler en een Homo sapiens. Hieruit kan men besluiten, of althans vermoeden, dat de Neanderthaler en Homo sapiens geen vruchtbare nakomelingen konden produceren en dus ook niet nauw met elkaar verwant waren. Deze theorie gaat ervan uit dat de Homo sapiens in Afrika is ontstaan en van daaruit de wereld heeft gekoloniseerd en eerdere groepen die zich eveneens vanuit Afrika in een eerder stadium over de wereld hadden verspreid, waaronder de Neanderthaler, heeft vervangen. Deze stelling werd in 1987 bevestigd door een artikel van Rebecca Cann en Mark Stoneking. Door analyse van de basenvolgorde van mitochondriaal DNA hebben de onderzoekers een hypothese kunnen opstellen over de plaats van oorsprong en de verspreiding van de moderne mens, en de tijdschaal waarin dit zich heeft afgespeeld, door het construeren van een 'parsimonious tree', een zo eenvoudig mogelijke afstammingsconstructie die de verschillen verklaart. Uit de mate van variatie in het mtDNA bij de huidige menselijke bevolking hebben zij geconcludeerd dat het oorsprongspunt van de moderne mens zich in Afrika bevindt. Zij komen tot deze conclusie omdat de variatie in het mtDNA onder bevolkings groepen in Afrika het grootst is. Een van de belangrijkste aanhangers van de out-of-Africa-theorie is Paul Mellars, hoogleraar aan de universiteit van Cambridge.
[bewerk] Multi regionality-theorie
De voorstanders van dit model beweren dat een Neanderthaler de rechtstreekse voorouder was van de Homo sapiens. João Zilhao, een portugese wetenschapper, beweert het skelet van een kruising tussen de Neanderthaler en de Homo sapiens gevonden te hebben. Deze ontdekking vond plaats in Portugal, te Lagar Velho, niet ver van Lissabon. Het zou gaan om een Neanderthalerkind met moderne kenmerken. Deze stroming verwerpt dan ook de resultaten van de het onderzoek van Cann en Stoneking. Ze zeggen dat het DNA-onderzoek nog niet nauwkeurig genoeg is om dergelijke interpretaties te doen. Om hun hypothese te ondersteunen claimen ze, dat het mogelijk is om uitgaande van dezelfde variaties in DNA, duizenden andere mogelijke afstammingsbomen te construeren die niet veelminder plausibel zijn dan die van Cann en Stoneking. Bij verschillende daarvan lag het oorsprongspunt zelfs in Europa.
Ook als de Neanderthaler niet de voorouder was van de moderne mens is het misschien wel mogelijk dat er toch incidenteel kruisingen zijn voorgekomen, en dat er nog wat neanderthal-genen in de huidige Homo sapiens-populatie rondzwerven.
Het eerder genoemde onderzoek van mitochondriaal DNA lijkt deze hypothese niet te steunen - de verschillen tussen mitochondriaal DNA van de Neanderthaler en de moderne mens zijn aanzienlijk, veel groter dan die tussen moderne mensen onderling.(Enkele neandertalresten waren zo goed bewaard dat daaruit nog wat DNA ter vergelijkng te winnen was.)
[bewerk] Bouw
Men veronderstelt dikwijls dat de Neanderthalers aapachtige monsters waren doch dit is een verwrongen en verkeerd beeld. De evolutie heeft ervoor gezorgd dat de Neanderthalers iets kleiner waren dan de Homo sapiens, maar zwaarder gebouwd en veel sterker. Hun robuust en massief lichaam zorgde ervoor dat de Neanderthaler twee Ijstijden kon overleven.
Neanderthalers waren anatomisch duidelijk te onderscheiden van de Homo sapiens door de langwerpige vorm van hun schedel, hun zware wenkbrauwboog (de torus supraorbitalis, een benen rand die de oogkassen omspant), hun grote neus en terugwijkende kin. Mannelijke Neanderthalers waren gemiddeld 165 cm lang (vrouwen waren 10 cm korter) en hun ruggegraat vertoont dezelfde welving als die van de Homo sapiens waardoor we kunnen concluderen dat zich niet voortbewogen als apen.
Er wordt aangenomen dat hun grote neus diende om koude lucht voor te verwarmen. Het nut van de forse wenkbrauwen is nog onduidelijk. Hun herseninhoud was gemiddeld iets groter dan de onze. De gemiddelde herseninhoud van een Neanderthaler wordt op 1650 cc gemeten, bij een moderne mens gemiddeld zo'n 1500 cc. is. Naar de huidskleur en de beharing van de Neanderthalers is het gissen. Wegens het gunstiger klimaat waren Neanderthalers in het oosten vermoedelijk wat slanker dan hun verwanten in het westen, maar nog steeds forser gebouwd dan de hedendaagse mens. Wetenschappers hebben onlangs ontdekt dat de voortanden sneller doorkwamen dan bij de huidige mens en oudere mensensoorten. De tandengroei hangt samen met de lengte van de jeugd. Waarschijnlijk was dus de Neanderthaler sneller volwassen dan de huidige mens. Met zijn 15de jaar zou hij al volgroeid zijn. Het is bekend dat bij diersoorten waarbij de sterfgevallen hoog liggen, over het algemeen de dieren ook sneller volwassen zijn. Aan de hand van karakteristieke slijtage aan de voortanden kon men besluiten dat hun gebit gebruikt werd als 'derde hand'. (om dingen mee te bwerken en vast te houden). Met hun handen en vingers waren ze in staat om precisiewerk uit te voeren.
[bewerk] Archeologie
Wetenschappelijk gezien zijn er eigenlijk twee bronnen die gebruikt kunnen worden om geldige uitspraken te doen over de Neanderthalers: (1) de menselijke paleontologie (botten en kiezen) en (2) de archeologie en zijn talloze subdisciplines. Prehistorische, in dit geval Pleistocene Archeologie, probeert aan de hand van de materiële overblijfselen van de Neanderthalers, uitspraken te doen over alle aspecten van hun bestaan. Omdat we met zeer oude vondsten te maken krijgen, zal vooral het stenen (lithisch) materiaal bewaard blijven. Het organisch materiaal is meestal vergaan. Toch worden er soms nog botten en kiezen aangetroffen en vaak is er ook houtskool aanwezig van de oude kampvuurtjes die de Neanderthalers op een bepaalde plek hebben aangelegd. Zij kenden dus in ieder geval het vuur en de steenbewerking. Van projectielwapens (werpsperen) zijn geen sporen gevonden. Bij neanderthalerskeletten zijn ook sporen van grafrituelen aangetroffen, zoals rode okeraarde die over het lijk werd gestrooid, en dierenbotten die mee werden gegeven.
Kunstuitingen (zoals gegraveerde stenen, beeldjes) die met zekerheid aan Neanderthalers kunnen worden toegeschreven zijn, anders dan bij de Cro-Magnonmens, niet bekend. Ook voor handel door Neanderthalers is het bewijs veel rudimentairder.
De meest recente archeologische opgraving van Neanderthalerjachtkampen in de Benelux vond plaats vanaf 1998 tot en met 2003 te Veldwezelt-Hezerwater (België).
[bewerk] Leefwijze
De Neanderthaler produceerde stenen werktuigen. Hij gebruikte hiervoor het debitagesysteem. Dit wil zeggen dat hij probeerde van een brok vuursteen meerdere werktuigen te maken. Hij deed dit door het produceren van afslagen. Er zijn twee grote afslagsystemen bekend die door de Neanderthaler werden gebruikt: enerzijds het Levallois-systeem en anderzijds het Discoïdale-systeem.
Reeds ca 190.000 jaar geleden was de Neanderthaler verbreid over grote gebieden van Europa en het Midden-Oosten (van Groot-Brittannië tot Irak), en hij is waarschijnlijk geëvolueerd uit populaties van een eerdere, langere vorm, Homo heidelbergensis die in Europa voorkwam in het Pleistoceen, vooral door betere aanpassing aan de koude omstandigheden in de ijstijden. Een kind van de Neanderthalers heeft zich waarschijnlijk wat sneller ontwikkeld dan bij de moderne mens: een kind van acht verkeert in een overeenkomstig ontwikkelingsstadium als een moderne twaalfjarige. Ze aten veel vlees en waren goede jagers, die onder andere oeros, wisent, hert, rendier en muskusos bejaagden. Hierbij werden waarschijnlijk speren gebruikt waarmee met de hand werd gestoken; uit een analyse van verwondingen van neanderthalskeletten blijkt een overeenkomst met het soort kwetsuren dat tegenwoordig door rodeorijders wordt opgelopen, met veel verwondingen van nek en hoofd, wijzend op contactgevechten. Een aantal skeletten heeft ernstige maar genezen verwondingen, wijzend op verzorging door anderen.
Een studie van een Franse archeoloog, J.M. Geneste, heeft aangetoond dat vuursteen over grote afstanden vervoerd kon worden. Afstanden van meer dan 100 kilometer waren wel mogelijk. Maar deze uitzonderlijke afstanden zijn zeldzaam en kwamen alleen voor als het ging om zeer goede grondstof. Maar dit onderzoek toont aan dat er toch wel sprake moet geweest zijn van een handelsnetwerk bij de Neanderthalers. In Krapina (Kroatië) werden beenderen van Neanderthalers aangetroffen die waren opengebroken en waar het beenmerg was uitgehaald, dit duidt waarschijnlijk op kannibalisme. Andere botten tonen snijsporen waar systematisch vlees van de beenderen is weggehaald met een vuurstenen gereedschap.
[bewerk] Taal?
Of en in welke mate Neandertalers met elkaar spraken is onderwerp van felle discussies. Het lijkt onwaarschijnlijk dat mensen die anatomisch zo dicht bij de moderne mens stonden, in groepen leefden en bij de jacht samenwerkten geen gevorderde communicatiemethoden zouden hebben gehad. Toch heeft men lang geschreven dat Neanderthalers wel met grommen en schreeuwen zouden hebben gecommuniceerd. Een gevonden tongbeen laat echter zien dat althans dat deel van hun strottehoofd, het enige dat kan fossiliseren, niet te onderscheiden was van dat van de moderne mens.
[bewerk] Neanderthalers en Homo sapiens
Men treft de Homo sapiens ca 40.000 jaar geleden voor het eerst aan in Europa. Hij produceerde een cultuur die wij nu het Aurignacien noemen. De Homo sapiens en de Neanderthaler leefden nog enkele duizenden jaren gelijktijdig in dezelfde gebieden. Totdat de Neanderthaler zich terugtrok onder de Ebro-grens (Spanje). De meest recente Neanderthalervondsten zijn ca 28.000 jaar oud en werden aangetroffen te Gibraltar. De Neanderthaler is dus op dit moment uitgestorven. Waarom dit is gebeurd is onzeker, en hieromtrent bestaan vele theorieën, waarvan de waarschijnlijkste lijkt te zijn dat ze zijn weggeconcurreerd (en wellicht uitgemoord) door de Cro-Magnonmens.
[bewerk] Vindplaatsen Neanderthaler
De spreiding van de tot hiertoe bekende vindplaatsen wijzen erop dat er twee bewoningsconcentraties waren waarbij er meer leefgrotten en woonplaatsen in openlucht te vinden zijn; één in Zuid-West Frankrijk en één in Israël. Een lijst van enkele vindplaatsen van Neanderthaler(s), gerangschikt per land:
- België: Engis, Spy
- Bulgarije: Bacho Kiro
- Duitsland: Neandertal (Kleine Feldhofer Grotte), Bilzingsleben, Salzgitter-Lebenstedt, Ehringsdorf
- Engeland: Swanscombe, Clacton, Britse eilanden
- Frankrijk: Biache-St-Vaast, Levallois, Arcy-sur-Cure, Châtelperron, La Chapelle-aux-Saints, La chaise, La Borde, Combe Grenal, Pech-de-l'Azé, Regourdou, Le Moustier, La Micoque, Grotte Vaufrey, La Ferassie, La Quina, St Césaire, Fontéchevade, Hortus, Montmaurin, Saccopastore
- Gibraltar: Devil’s Tower, Forbes Quarry, Gorham’s Cave
- Griekenland: Petralona
- Irak: Shanidar
- Israël: Amud, Kebarra, Skhul, Tabun (Mugharet-et-Tabun), Qafzeh
- Italië: Monte Circeo, Saccopastore, Sant Agostino, Terra Amata
- Kroatië: Krapina, Vindija
- Nederland: Maastricht-Belvédère
- Oezbekistan: Teshik Tash
- Portugal: Vilas Ruivas
- Spanje: El Castillo, Cueva Morin, Atapuerca
- Syrië: Derderiyeh
- Wales: Pontneywydd
[bewerk] Trivia
- De boeken van Jean M. Auel o.a. De stam van de holenbeer gaan over de periode waarin de Homo sapiens sapiens en Homo sapiens neanderthalensis naast elkaar voorkwamen. De wetenschappelijke juistheid van deze beschrijvingen moet met vele korrels zout worden genomen.
- In de naam Neanderthaler vind men een h (in thal). Deze letter staat wel in de Latijnse naam, maar is door spellingswijzigingen in het Duits en in navolging daarvan in andere moderne talen vaak verdwenen.
[bewerk] Zie ook
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Homo neanderthalensis van Wikimedia Commons. |
[bewerk] Externe links
[bewerk] Referentie
- Tentoonstelling: Neanderthalers in Europa, provinciaal gallo-romeins museum, Tongeren
