Søren Kierkegaard

Søren Aabye Kierkegaard (Kopenhagen, 5 mei 1813 – ald., 11 november 1855) was een 19e-eeuwse Deense theoloog en filosoof. Hij noemde zichzelf een anti-filosoof en een religieus schrijver en wordt algemeen gezien als de eerste existentialistische filosoof.

[bewerk] Leven

Søren was het zevende kind uit het huwelijk van Michael Kierkegaard en diens tweede vrouw Ane Sørensdatter Lund, beiden afkomstig uit Jutlandse families. Vader Michael, een notabele die zijn eerste vrouw aan een dodelijke longontsteking had verloren, was een streng godsdienstig man. Ooit had hij als herdersjongen op de heide van Jutland God vervloekt, een daad die zijn geweten zijn verdere leven bleef achtervolgen. Søren werd sterk door zijn zwaarmoedigheid beïnvloed.

Søren viel op school op doordat hij zich zowel een scherpzinnig denker als een clown betoonde. Hij maakte plichtsgetrouw zijn huiswerk, kon fel debatteren (vaak met een geestige ondertoon), maar vrienden maakte hij niet. Opvallend was dat hij wel goed was in Latijn, maar niet in Deens, een taal waarvan hij een van de latere vernieuwers en autoriteiten is geworden.

In oktober 1830 begon Kierkegaard zijn studie theologie aan de Universiteit van Kopenhagen, nadat hij cum laude door de toelatingsexamens heen was gekomen. Hij toonde interesse in meerdere disciplines en kon zijn grenzeloze nieuwsgierigheid bevredigen in met name de filosofie. De filosofieprofessoren F.C. Sibbern en Poul Martin Møller (een criticus van Hegel) oefenden grote invloed uit op de student, die zich tevens graag mocht mengen in de polemistische en anderszins uitdagende wereld van de studentenvereniging. In deze tijd begon hij ook met zijn eerste beschouwende publicaties, o.a. over de vrouw en de persvrijheid. In juli 1840 haalt Kierkegaard de doctorandustitel. Op 29 september 1841 verdedigde hij zijn proefschrift Om Begrebet Ironi ("Over het begrip ironie").

Tijdens zijn studie (1837) had hij de negen jaar jongere Regine Olsen leren kennen. Kort na zijn afstuderen zocht Kierkegaard haar op in haar ouderlijk huis. Dit bezoek resulteerde in een verloving, die echter van korte duur was. In zijn belevingswereld en dagboeknotities bleef Regine nog lange tijd een grote, welhaast mythologische rol spelen.

De periode 1842-1846 wordt als Kierkegaards filosofische doorbraak gezien. In 1841 was hij naar Berlijn getrokken om colleges te volgen (onder andere bij de beroemde filosoof Schelling, die hem echter volledig teleurstelde) en een nieuw leven te beginnen, ver weg van het toen kleinsteedse Kopenhagen. Men bedenke dat het verbreken van een verloving destijds gold als een echtscheiding. Hier vonden de voorbereidingen plaats voor een van zijn bekendste werken: Enten-Eller ("Of-of"). Dit werk, dat verschillende delen bevat die onder meerdere pseudoniemen zijn geschreven, voltooide hij in 1842, terug in Kopenhagen. In rap tempo volgden andere geschriften die later bekend zijn geworden, zoals Vrees en beven, Stadia op de levensweg, Filosofische kruimels en Afsluitend onwetenschappelijk naschrift. De pseudonimiteit en het uitdagende karakter van zijn publicaties maakten hem tot een controversiële persoonlijkheid. In 1845 loofde het plaatselijke satirische tijdschrift Corsaren ("De Vrijbuiter") het werk van Kierkegaard (het gaat om de verdiensten van Victor Eremita, de pseudonieme uitgever van Enten-Eller in vergelijking met werk van anderen) in een recensie; Kierkegaard zelf was daar echter niet van gediend. Hij was toen zelf nog bezig met het Onwetenschappelijk Naschrift, maar in 1846 nam hij de pen op en bond zelf onder pseudoniem de strijd aan met Corsaren. Het blad valt voor hem samen met de figuur P.L. Möller. Om deze figuur ging het Kierkegaard dan ook. Hem krijgt Kierkegaard uiteindelijk. Aan het eind van de affaire kon Kierkegaard zich niet meer op straat vertonen zonder uitgejouwd te worden. P.L. Möller was, zoals een tijdgenoot (de bevriende uitgever van Corsaren, Goldschmidt) het zei, vernietigd.

Na 1846 ging Kierkegaard zich meer op stichtelijk-christelijke filosofie toeleggen. Hij stelde de in zijn ogen verwereldlijkte Deense staatskerk aan de kaak en kwam met levenslessen in boeken als Daden van naastenliefde en Ziekte tot de dood, maar ook in zijn vele dagboeknotities, die postuum zijn uitgegeven.

Hij ontmoette Regine Olsen nog twee keer, die inmiddels met Fritz Schlegel was getrouwd. Nog steeds bleek hij hevige gevoelens te hebben bij haar verschijning. In 1855 lanceerde Kierkegaard een eigen tijdschrift (Øjeblikket, "Het Ogenblik") dat met wederom polemische beschouwingen tegenover het officiële christendom vol stond. In datzelfde jaar stierf hij in het Frederikshospitaal, mogelijk aan de gevolgen van tuberculose.

[bewerk] Filosofie

Volgens Kierkegaard vervreemdt de taal ons van de levende ervaring aangezien ze een abstract gegeven is. Ook is uit zijn werk op te maken dat hij denken en bestaan als twee verschillende dingen ziet. Kierkegaard vindt namelijk dat bestaan niet gedacht kan worden, maar geleefd moet worden. Dit betekent volgens hem niet dat de twee niets met elkaar te maken hebben. Bestaan gaat zelfs nauw samen met existentieel denken, het moet ermee doorregen zijn. Kierkegaard geeft in dit opzicht een nieuwe betekenis aan Hegels term "synthese". Beter is het daarom misschien te spreken van het Deense begrip "Sammensætning". Het "krachtens het absurde" krijgt hier zijn beslag. De waarheid is een samen-stelling van onverbindbaarheden, die desondanks zijn samen-gesteld. Het geloof krachtens het absurde is dan ook de diepste werkelijkheid en volgens Johannes de Silentio hoogst haalbare voor een mens. Het geloof is echter niet door de mens zelf te bewerken. God zelf moet daar als instantie bij.

Kierkegaard onderscheidt hierbij twee soorten denken:

Het eerste is objectief denken: het is onverschillig van bestaans en bestaat uit objectieve waarheden (waarheden als "1 + 1 = 2" en "een groot deel van Nederland ligt onder het waterniveau") Het tweede is subjectief denken: het bezit geen objectieve waarheid (zo kun je bijvoorbeeld beweren dat het niet goed is om een mens dwars te zitten, maar kun je dit niet onderbouwen met waarheden, het is namelijk een waarde).

Mensen besteden volgens Kierkegaard hun leven aan onbeduidende gedachtes (zoals: "Zit mijn haar wel goed?") en zinloze ondernemingen (zoals: "het gaan naar een toneelvoorstelling"). Dit keurt hij ten zeerste af; hij denkt dat de mens is opgebouwd uit allemaal subjectieve waarheden. Als men deze ontdekt wordt het leven echter en dieper.

Werkelijkheid bestaat, vindt Kierkegaard, maar is niet uit te drukken in een taal, omdat we er dan meteen subjectieve, abstracte waarden aan verbinden.

Het boek "Enten-Eller" (Vertaling: "Of-of") is een voorbeeld van directe kritiek van Kierkegaard op Hegel. Hij gaf Hegel er de schuld van dat het intellectuele leven van een hele generatie ontmenselijkt was. De oorzaak hiervan vond Kierkegaard in het feit dat Hegel de oer-logica van Aristoteles aan had gepast.

Hij wees niet alleen de Hegeliaanse filosofie van zijn tijd af maar ook de - in zijn ogen - lege vormelijkheid van de Deense kerk.

"Afsluttende uvidenskabelig efterskrift" (Afsluitend onwetenschappelijk naschrift) wordt beschouwd als een van de beste werken van Søren Kierkegaard.

Met zijn literatuur wilde Kierkegaard de lezer een spiegel voorhouden die, "wanneer een aap er in kijkt, geen apostel reflecteert". Zijn specifieke existentialisme laat zich illustreren aan het volgende citaat: "Het is allemaal waar wat de filosofie zegt: het leven moet achterwaarts worden begrepen. Maar dan vergeet men de tweede zin: dat het voorwaarts moet worden geleefd. Wat een zin. Hoe diep je er ook over nadenkt, uiteindelijk is het zo dat het leven tijdens het aardse nooit helemaal wordt begrepen, juist omdat ik nooit volledige rust kan krijgen om die positie in te nemen: achterwaarts".

Een goede start om het werk van Kierkegaard te leren kennen is zijn boek "Oefening in christendom". Het verdient aanbeveling om de Deense taal zich eigen te maken om de subtiliteiten van Kierkegaards uitweidingen te kunnen waarderen.