Schaken

Schaakstukken
V.l.n.r.: witte koning, zwarte toren en dame, witte pion, zwart paard en witte loper

De term schaken is een aanduiding voor verschillende bordspellen. Zo is er Chinees schaken (Xiangqi) en Japans schaken (Shogi). Natuurlijk is er ook westers schaken, wat in het Westen veruit het bekendst is. Dit schaken is een strategisch bordspel voor twee spelers. Het spel wordt gespeeld op een vierkant bord met 64 velden. Bij de beginopstelling hebben beide spelers acht stukken (1 koning, 1 dame, 2 torens, 2 lopers en 2 paarden) en acht pionnen. Om de beurt doen de spelers met een van de stukken een zet, waarbij voor elk stuk eigen regels gelden. Het doel van het spel is de tegenstander schaakmat te zetten.

[bewerk] Oorsprong en geschiedenis

Het woord schaak is afkomstig van het Perzische woord shāh, wat koning betekent. De term schaakmat is een vernederlandsing van het Perzische shāh māta, hetgeen betekent: de koning zit in een hinderlaag of de koning is verslagen.

De eerste versie van schaken is waarschijnlijk in de zesde eeuw of eerder in Oost Perzië, nu Noord-India, ontstaan onder de naam chaturanga; later verspreidden verschillende versies zich oostwaarts naar China en Japan en westwaarts richting de Arabische wereld om via Italië en Spanje uiteindelijk tijdens de 11e eeuw in heel Europa door te dringen. De huidige vorm van het schaakspel ontstond aan het eind van de 15e eeuw in Frankrijk, toen de dame met haar huidige machtige mogelijkheden haar intrede deed. Recentelijk gaan er stemmen op dat de oorsprong van het schaakspel niet in India ligt, maar in China of Oezbekistan.

In Oost-Azië bestaan ook andere vormen van het schaakspel: Chinees schaken, het Japanse Shogi, Janggi in Korea en Makruk in Thailand.

[bewerk] Spelregels

	Openingsstelling
8
7
6
5
4
3
2
1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Een schaakspel bestaat uit een vierkant bord met 64 gelijke vierkante velden, waarvan afwisselend een veld licht (wit) en een veld donker (zwart) van kleur is. Het wordt verdeeld in horizontale rijen van acht velden, 1-8, en verticale lijnen (deze worden ook wel kolommen genoemd, maar dat is geen officiële term) van acht velden, a-h. Het bord moet zo neergelegd worden dat de hoekvelden rechts van de spelers, h1 en a8, wit zijn.

Iedere speler krijgt 8 stukken. Dit zijn een koning, een dame, twee torens, twee lopers en twee paarden. Daarnaast krijgt iedere speler acht pionnen (deze worden geen "stukken" genoemd). Meestal zien de stukken van de spelers er hetzelfde uit; het enige onderscheid is veelal de kleur. De stukken van de ene speler, over het algemeen de lichter-gekleurde stukken, worden aangeduid als "wit", de andere als "zwart". De speler met de witte stukken begint. Hoewel er een uitdrukking wit begint, zwart wint is, geeft het beginnen een voorsprong.

Elk van de stukken heeft een eigen manier van verplaatsen over het bord. Een stuk mag niet bewegen naar een veld waar al een eigen stuk staat; als een stuk beweegt naar een veld waar al een stuk van de tegenstander staat, wordt dit van het bord genomen ("geslagen"). Uitzonderlijk hierbij is de pion, die bij slagzetten anders beweegt dan bij gewone zetten. Het is niet mogelijk een stuk van de eigen kleur te slaan. Een stuk mag niet bewogen worden voorbij een ander stuk behalve het paard dat over andere stukken heen kan 'springen'.

De officiële spelregels worden vastgesteld door de wereldschaakorganisatie FIDE en worden door de KNSB in het Nederlands vertaald: FIDE Regels voor het Schaakspel (zie Externe links). Hieronder enkel de belangrijkste punten.

[bewerk] Stukken

Specifieke bewegingskenmerken:

De koning begint op e1 (wit) en e8 (zwart). De koning mag naar alle 8 aangrenzende velden bewegen. Een koning mag nooit naar een veld gaan waarop een vijandelijk stuk hem zou kunnen slaan.
De dame begint op d1 (wit) en d8 (zwart). De dame mag zowel horizontaal, verticaal als diagonaal bewegen tot de rand van het bord of tot en met het eerste bezette veld.
De toren begint op a1, h1 (wit) en a8, h8 (zwart). De toren mag zowel horizontaal als verticaal bewegen tot de rand van het bord of tot en met het eerste bezette veld.
De loper begint op c1, f1 (wit) en c8, f8 (zwart). De loper mag diagonaal bewegen tot de rand van het bord of tot en met het eerste bezette veld.
Het paard begint op b1, g1 (wit) en b8, g8 (zwart). Het paard beweegt altijd 1 veld diagonaal en dan 1 van horizontaal of verticaal. Het tussenliggende veld mag hierbij bezet zijn, m.a.w.: het paard mag springen.
De pion beginnen op elk van de velden van de tweede (wit) en de zevende rij (zwart). De pion beweegt uitsluitend één veld recht vooruit, behalve vanuit de beginpositie, dan mag de pion ook twee velden recht vooruit. De pion slaat echter niet recht vooruit, maar één veld diagonaal vooruit. De pion heeft nog een speciale zet: zie het en passant slaan. Een pion kan ook promoveren.
Er zijn twee mogelijke zetten waarbij twee stukken gebruikt worden: De rokades. Hierbij wordt de koning van het beginveld twee plaatsen in de richting van een hoek verzet, en komt de toren uit die hoek op veld dat de koning gepasseerd is.

[bewerk] Duur van een spelbeurt

Een digitale schaakklok

Indien er met klok gespeeld wordt, heeft de speler de beurt, totdat hij deze indrukt.

Indien er zonder klok gespeeld wordt, wordt algemeen de regel gehanteerd dat de tegenstander aan de beurt is zodra de speler het gespeelde stuk heeft losgelaten.

Een eigen stuk, dat aangeraakt wordt, moet gespeeld worden, tenzij dat onmogelijk is; een stuk van de tegenstander dat men aanraakt, moet men slaan, tenzij dat onmogelijk is. Wanneer een van de stukken niet precies op zijn veld staat, kan men het goed zetten, maar dat moet aangekondigd worden (anders geldt de verplichting het te zetten of te slaan). Traditioneel gebeurt dat in het Frans: J'adoube (= ik zet recht).

[bewerk] Einde van het spel

Men wint het spel door de tegenstander schaakmat te zetten. Dit houdt in dat men de koning aanvalt (dreigt te slaan op de volgende zet), en dat het voor de tegenstander onmogelijk is een zet te doen om dit te voorkomen. De partij is hiermee onmiddellijk afgelopen. De koning wordt normaliter dus niet daadwerkelijk geslagen. (Als de koning schaak staat, maar niet schaakmat, wordt de koning wel aangevallen, maar is er nog een tegenzet mogelijk.)

Schaakmat

Indien de speler die aan zet is geen enkele reglementaire zet kan doen en niet schaak staat, dan is het pat. Het is dan remise, wat ook de partij beëindigt. Er is nog een aantal andere remisemogelijkheden, waaronder de vijftigzettenregel.

Daarnaast kan een speler ook remise aanbieden, wat door de tegenstander geaccepteerd of verworpen kan worden. Het aanbod kan mondeling worden verworpen, of door een zet te doen. Als het aanbod geaccepteerd wordt is de partij remise, en is daarmee afgelopen. Onredelijke of overmatige remise-aanbiedingen kunnen worden beschouwd als het hinderen van de tegenstander en kunnen door de arbiter worden bestraft (doorgaans tijdstraf).

Een goede manier om te leren schaken is het volgen van de stappenmethode.

[bewerk] Schaakpartij

Een schaakpartij wordt ingedeeld in drie fasen, de opening, het middenspel en het eindspel. Vanuit de beginpositie is een groot aantal reeksen van zetten en tegenzetten geanalyseerd waarvan bekend is of die uiteindelijk voordelig zijn voor wit, of voor zwart. Dit zijn de openingen. Na de opening, als de stukken ontwikkeld zijn, begint het middenspel, waarin de spelers proberen door het behalen van kleine voordelen de overmacht in het spel te krijgen. Als er over en weer veel stukken zijn geslagen, en de koning een actievere rol begint te krijgen, breekt de fase van het eindspel aan.

[bewerk] Complexiteit

Het aantal reglementaire stellingen op het schaakbord ligt naar schatting tussen 10⁴³ en 10⁵⁰, en de speltheoretische complexiteit is bij benadering 10¹²³. De speltheoretische complexiteit van het schaakspel werd als eerste benaderd door Claude Shannon (grondlegger van de informatietheorie) zijnde 10¹²⁰, het "Shannon getal". Vanuit een 'gemiddelde' stelling (middenspel) zijn er dertig tot veertig reglementaire zetten mogelijk, maar het kunnen er ook nul zijn (bij schaakmat of pat) of maar liefst 218. Zie ook: speltheorie.