Chanat czagatajski
Z Wikipedii
Chanat czagatajski - chanat mongolski powstały z ułusu syna Czyngis-chana Czagataja (zm. 1244/1245), obejmujący większość terytorium Azji Środkowej do momentu rozpadu w latach 1346 - 1370.
Przed swą śmiercią w roku 1227 Czyngis-chan wyznaczył swoim synom ułusy, to jest pastwiska wraz z poddanymi ludźmi. Czagataj otrzymał ziemie rozciągające się od terytorium Ujgurów do Samarkandy i Buchary, a zatem obejmujące tereny na północ od jeziora Bałchasz, Mawarannahr, Siedmiorzecze i Turkiestan Wschodni. Jego sezonowe rezydencje leżały nad rzeką Ili, w okolicy miasta Ałmałyk (znajdowało się ono w pobliżu dzis. miasta Yining w chińskiej prowincji Xinjiang). Czagataj nie był władcą niezależnym - finansowa administracja jego ułusu należała do urzędników podległych bezpośrednio Wielkiemu Chanowi. Do roku 1240 zarządzał nią mianowany przez Ugedeja (1229 - 1241) Mahmud Jalawacz, zaś później zastąpił go jego syn Masud. Czagataj cieszył się opinią rygorystycznego strażnika Jasy, która była nie do pogodzenia z niektórymi przepisami szariatu. Zachowały się opowieści mówiące o wymuszaniu przez niego przestrzegania Jasy na muzułmanach, trudno jednak przypuszczać, żeby ta polityka mogła rozciągać się na ludzi spoza jego obozu czy stolicy mongolskiego imperium Karakorum. Poza tym muzułmanów brali w ochronę ich pobratymcy w wierze Jalawacze.
Czagataj zmarł w roku 1244 lub 1245. Po śmierci Gujuka (1241 - 1248) większość Czagatajskich książąt, wraz ze swoimi krewnymi, potomkami Ugedeja, sprzeciwiła się wyborowi Mongke (1251 - 1259) na Wielkiego Chana, stąd po ostatecznym objęciu przez niego władzy zostali oni wygnani lub zabici. Po śmierci Mongke znowu wybuchł konflikt o sukcesję, tym razem pomiędzy jego braćmi, Kubilajem i Arykiem Boge. Ten pierwszy zwyciężył dopiero po pięcioletniej wojnie, w trakcie której cywilna administracja Azji Środkowej przeszła w ręce ocalałego spadkobiercy Czagataja, jego wnuka Alghu (1260 - 1266). Dopiero od tego momentu możemy mówić o istnieniu niezależnego chanatu Czagataidów.
Chanat dzielił się na dwie wyraźne części. Pierwszą z nich był Mawarannanhr, od tysiącleci posiadający rozwiniętą kulturę miejską i od stuleci muzułmański. Drugą zaś ogromny obszar stepowy rozciągający się od górnego Irtyszu i rzeki Ili do gór Tien-szan i od Fergany do jeziora Bałchasz. Był on słabo zaludniony, głównie przez koczowników pochodzenia tureckiego i mongolskiego, chociaż w jego centrum znajdowało się kilka starożytnych miast, takich jak Kaszgar i wspomniany już Ałmałyk. Nomadzi ci nazywali siebie Mogołami, stąd w XIV wieku region ten zaczęto nazywać Mogolistanem. W Mawarannahrze nazywano ich bandytami, dżatta, co wiązało się z tym że chętnie podejmowali oni wyprawy rabunkowe na zachodnią część chanatu. Niezgodę pomiędzy Mawarannahrem a Mogolistanem dodatkowo pogłębiał fakt, że większość koczowników stanowili szamaniści.
Historia chanatu to dzieje powolnej islamizacji i wzrastającego szacunku chanów dla osiadłego trybu życia, co spotykało się ze sprzeciwem Mogołów. I tak chan Kebek (1318 - 1326) przeprowadził korzystną dla Mawarannahru reformę monetarną, wprowadził nowy podział terytorialny, próbując chociaż trochę scentralizować państwo, odbudował kilka miast i wreszcie wzniósł zamek, wokół którego rozrosło się miasto, przechodząc tym samym na półosiadły tryb życia. Za te działania, odbierane jako faworyzowanie Mawarannahru, Kebek został w roku 1326 zabity przez koczowników. Jego następca Termszyryn (1326 - 1334) przyjął islam, za co został zamordowany przez szamanistyczną arystokrację koczowniczą oskarżająca go o odstąpienie od Jasy. Jednak także następny chan, Kazan (1337 - 1346), w swojej polityce zaczął ciążyć ku Mawarannahrowi i w roku 1346 zginął zamordowany przez rzecznika nomadów emira Kazgana. W tym momencie chanat rozpadł się na Mogolistan i Mawarannahr, i zapanowała w nim anarchia. Kazgan nie pochodził z rodu Czagataja, co bardzo osłabiało jego prestiż, i w roku 1358 został zabity. Mogulistan został jednak zjednoczony przez Timura Tugłuka (1347 - 1363), który w roku 1359 i 1361 wyprawił się na Mawarannahr, chcąc zjednoczyć cały dawny chanat Czagataidów. Po jego wycofaniu się miejscowi koczownicy, z Timurem na czele, obalali jego władzę. Ostatnią próbę zjednoczenia państwa podjął syn Timura Tugłuka Ilias Chodża (1363 - 1369), który najechał Mawarannahr w roku 1365. Udało mu się pokonać Timura, został jednak odparty przez mieszkańców Samarkandy, a jego armię dosięgła zaraza. W roku 1370 Timur ostatecznie opanował Mawarananhr, obalając tym samym władzę Czagataidów na tym terenie, chociaż utrzymywał ich jako władców marionetkowych. Tym samym chanat ostatecznie rozpadł się na państwo Timura i nadal rządzony przez Czagataidów Mogolistan.
[edytuj] Chanowie
- Czagataj (1227-1244/1245)
- Kara Hülëgü (1244/1245-1246)
- Jesü Möngke (1246-1252)
- Kara Hülëgü (1252) (ponownie)
- Mubarak Szah (1252-1260)
- Alghu (1260-1266)
- Mubarak Szah (1266) (ponownie)
- Barak (1266-1271)
- Negübei (1271-1272)
- Buka Temür (1272-1282)
- Duwa (1282-1307)
- Könchek (1307-1308)
- Taliku (1308-1309)
- Kebek (1309)
- Esen Bugha(1310-1318)
- Kebek (1318-1326) (ponownie)
- Termszyryn (1327-1334)
- Kazan (1337-1346)
- Tugłuk Timur (1347-1363)
- Ilias Chodża (1363-1369)
[edytuj] Bibliografia
- Bobodżan Gafurow Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.
- Marian Małowist, Tamerlan i jego czasy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, ISBN 83-06-01106-6
- Jean-Paul Roux, Historia Turków, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2003, ISBN 83-916989-7-1
