Dyl Sowizdrzał

Z Wikipedii

Dyl Sowizdrzał

Pomnik Dyla Sowizdrzała w Mölln

Dyl Sowizdrzał, Sowiźrzał (niem. Till Eulenspiegel, dolnoniem. Dyl Ulenspegel, niderl. Tijl Uilenspiegel, flam. Till Ulenspiegel) – postać złośliwego błazna-psotnika i figlarza, będącego uosobieniem mądrości ludowej oraz plebejskiego – często rubasznego – humoru, wywodząca się z folkloru północnych Niemiec.

Najstarsza literacka wersja przygód Dyla Sowizdrzała została opublikowana anonimowo w 1510/1511 pod tytułem Ein kurtzweilig Lesen von Dyl Ulenspiegel, geboren uß dem Land zu Brunßwick, wie er sein leben volbracht hat.... Autorstwo jej przypisywano Hermannowi Bote, lecz obecnie jest ono mocno kwestionowane.

Według tej wersji, Dyl Sowizdrzał urodził się w 1300 roku w Kneitlingen am Elm (Saksonia), a zmarł w 1350 w Mölln (w Holsztynie). Nie ma jednak żadnych dowodów, że taka osoba w rzeczywistości istniała. Sowizdrzał, wędrowny rzemieślnik, przenosi się z miejsca na miejsce, płatając figle przy każdej robocie, do której się zabiera i udając głupca. Psikusy jego wiążą się przede wszystkim z dosłownym traktowaniem wyrażeń przenośnych, np. wykonywaniem poleceń w sposób skrajnie dosłowny.

Niemieckie słowo Eulenspiegel można dosłownie tłumaczyć jako "sowie zwierciadło" – i rzeczywiście nieodłącznymi atrybutami Dyla są sowa i zwierciadło. Jego etymologia jest jednak nieco bardziej złożona: niekoniecznie wiąże się ono bezpośrednio ze słowem die Eule – "sowa", lecz prawdopodobnie pochodzi od starodolnoniemieckiego ulen – "wytrzeć" oraz spegel – "zwierciadło" lub "tyłek", a ul'n spegel oznacza również "wytrzyj mi tyłek" lub jeszcze bardziej dosadnie "pocałuj mnie w d...". Jeszcze inną możliwością jest jakiś związek znaczeniowy z wieżą, której szczyt określano również słowem Eule (por. wieża głupców).

Pierwsza anonimowa wersja opowieści o Dylu cieszyła się dużą popularnością w całej Europie, przetłumaczona została na większość języków europejskich. W najstarszym polskim przekładzie z lat 30. XVI wieku, który zachował się do naszych czasów tylko we fragmentach, Dyl nosił miano Sownociardłko, w późniejszych przekładach – Sowiźrzał, a w wydaniach od XIX wieku – Sowizdrzał. Z początku XVII wieku pochodzi niemal kompletny przekład pt. Sowizrzał krotochwilny i śmieszny, nieznanych z nazwiska tłumaczy, często później wznawiany.

Postać Dyla była na tyle symboliczna, że od jego nazwiska ukuto termin literatura sowizdrzalska na określenie całego nurtu plebejsko-satyrycznego w literaturze polskiej końca XVI i początku XVII w.

Postać ta stanowiła wielokrotnie inspirację dla artystów:

Belgijski pisarz Charles De Coster napisał w 1867 roku własną wersję przygód Dyla pt. Dyl Sowizdrzał (fr. La légende de Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays de Flandre et ailleurs), w której postać ta staje się symbolem oporu Flamandów przed okupacją hiszpańską w XVI wieku.
Niemiecki kompozytor Richard Strauss skomponował w latach 1894-1895 poemat symfoniczny pt. Till Eulenspiegels lustige Streiche (Figle Dyla Sowizdrzała)
Holenderski reżyser Joris Ivens nakręcił w 1956 roku film pt. Przygody Dyla Sowizdrzała z Gérardem Philippe’em w roli tytułowej
Jacek Kaczmarski w 1981 napisał Epitafium dla Sowizdrzała ^[1], włączone później do programu Wojna postu z karnawałem.
powieść Sowizdrzał świętokrzyski Józefa Ozgi-Michalskiego