Kurdowie
Z Wikipedii
| Kurdowie | |
| Saladyn, Dżalal Talabani, Masud Barzani, Abdullah Öcalan, Leyla Zana | |
| Liczebność ogółem | ok 30 mln |
| Regiony zamieszkania |  Turcja ok 15 mln Iran ok 8 mln Irak ok 4 mln Syria ok 1 200 tysreszta ok. 1.5 mln[1] |
| Język | kurdyjski (rzadko: turecki, arabski, perski) |
| Religie | islam (sunnizm, imamizm) rzadziej: alewityzm, jazydyzm, Ahl-e hakk sporadycznie: chrześcijaństwo, judaizm |
Kurdowie - lud pochodzenia indoeuropejskiego zamieszkujący przede wszystkim krainę zwaną Kurdystanem podzieloną pomiędzy Turcję, Irak, Iran i Syrię. Odosobnione enklawy Kurdów żyją także w tureckiej Anatolii, wschodnim Iranie (tzw. enklawa chorezmijska), w korytarzu oddzielającym Armenię od okręgu Górnego Karabachu (tzw. Czerwony Kurdystan) oraz Afganistanie. Spora diaspora kurdyjska rozsiana jest po świecie, większe skupiska znajdują się w Niemczech, Francji, Szwecji i Izraelu. Błędnie uważani są za największy naród bez własnej państwowości. Są inne większe narody bez własnych państw jak choćby Tamilowie w Indii i na Sri Lance. Kurdowie są jednak największym tak aktywnie działającym na rzecz separacji narodem.
Populację Kurdów na Bliskim Wschodzie ocenia się (według różnych źródeł) na około 27 mln. Rzeczywista liczba Kurdów jest jednak bardzo trudna do ustalenia ze względu na liczne przesiedlenia, migracje czy też politykę niektórych krajów wobec nich (w Turcji po upadku kolejnego powstania kurdyjskiego w 1932 część Kurdów przesiedlono na zachodnie tereny kraju, zabroniono posługiwania się językiem kurdyjskim, zmieniano imiona kurdyjskie na tureckie zaś użycie słowa "Kurd" lub "kurdyjski" karano sądownie[2]; Kurdów określano jako "Turków Górskich", zamieszkiwany przez nich region nazywano "Turcją Wschodnią"[3]). Kurdowie stanowią znaczącą mniejszość narodową w Turcji (około 15 mln), w Iranie (do ok 8 mln) i Iraku (ok 5 mln). Od wieków starają się o utworzenie samodzielnego państwa (Kurdystanu), jednak wszystkie kraje, w których zamieszkują, mimo obietnic poczynionych na początku XX wieku, sprzeciwiają się temu.
Posługują się językiem kurdyjskim (zbliżony do perskiego) z licznymi dialektami. W większości wyznają islam sunnicki, dosyć często spotyka się wśród nich także jazydów.
Spis treści |
[edytuj] Pochodzenie
Ich korzenie sięgają starożytności, lecz dokładne pochodzenie nie jest jasne. Jedna z hipotez zakłada że wywodzą się od Medów, którzy wraz z Babilończykami obalili imperium asyryjskie w latach 614-610 p.n.e. (za punkt wyjściowy historii Kurdów często podaje się zdobycie Niniwy przez króla Medów Kyaksaresa w 612 p.n.e.)[4][5], aby kilkadziesiąt lat później ulec Persom i wejść w skład monarchii Achemenidów. W epoce perskiego imperium Sasanidów znani jako Kardochowie. W VII wieku zostali podbici przez Arabów i zislamizowani, a w XI wieku ponownie podbici przez Seldżuków. Z tego okresu pochodzi ich obecna nazwa. Jednym z najbardziej znanych Kurdów jest Salah ad-Din, czyli Saladyn, który odbił Jerozolimę z rąk krzyżowców w XII wieku.
Większość Kurdów od 1514 po zwycięstwie sułtana osmańskiego, Selima I nad Persją mieszkała w granicach Imperium Ottomańskiego. Podział ten został utrwalony traktatem z 1639 między szachem Abbasem i sułtanem Muradem IV. W latach 1826-1885 w Imperium Osmańskim doszło do wielkich powstań Kurdów.
Po upadku Porty w wyniku I wojny światowej w 1920 w traktacie z Sevres postanowiono o utworzeniu niepodległego Kurdystanu. 10 października 1921 Kurdowie proklamowali powstanie Królestwa Kurdystanu. Jednak odkrycie złóż ropy na terenach kurdyjskich w dzisiejszym północnym Iraku spowodowało, że Ententa wycofała swoje poparcie dla projektu niepodległego Kurdystanu, zaś jego ziemie zostały podzielone pomiędzy młodoturecką, laicką Turcję, Persję, brytyjski mandat Ligi Narodów w Iraku oraz francuski w Syrii traktatem z Lozanny w 1923 roku. W 1924 wojska brytyjskie zlikwidowały Królestwo Kurdystanu.
[edytuj] Walka o niezawisłość
[edytuj] W Turcji
Korzystając z rozluźnienia reżimu otomańskiego wobec wzrostu wpływów młodoturków w 1908 roku w Ankarze powstał Kurdyjski Komitet Narodowy.
Pod koniec I wojny światowej Porta chcąc skierować przeciwko sobie separatyzmy Ormian i Kurdów, wykorzystała tych ostatnich w swych atakach na Ormian i chrześcijańskich Asyryjczyków.
W nacjonalistycznej Turcji Ataturka Kurdów uznano za część niepodzielnego narodu tureckiego, nadając im miano Turków górskich. Zakazano posługiwania się językiem kurdyjskim oraz obchodzenia tradycyjnego kurdyjskiego święta nowego roku (Newroz). Odpowiedzią były kolejne powstania, które wybuchały w latach 1925, 1930 i 1936. Władze przesiedlały Kurdów w głąb Anatolii, aby oderwać ich od swych społeczności, a peszmergów (kurdyjskich partyzantów) od zaplecza.
W latach 70. XX wieku duże wpływy wśród tureckich Kurdów uzyskała maoistowska Partia Pracujących Kurdystanu z Abdullahem Ocalanem na czele, która dąży do powstania niepodległego Kurdystanu o ustroju komunistycznym.
Partyzanci kurdyjscy rozpoczęli walkę z Turcją w 1984 roku jednak ich akcje zbrojne w walce o utworzenie własnego państwa i własne szkolnictwo nic nie osiągnęły. W 1993 Ocalan zaproponował rządowi negocjacje, ale propozycja została odrzucona pod naciskiem armii.
W 1996 roku mająca silne wpływy w niemieckiej diasporze kurdyjskiej PKK została tam zdelegalizowana. W lutym 1999 roku wywiad turecki po ofensywie dyplomatycznej schwytał Ocalana szukającego azylu w greckiej ambasadzie w Kenii. 29 czerwca po kontrowersyjnym procesie został on skazany przez sąd wojskowy na karę śmierci pod zarzutem spowodowania śmierci wszystkich 30 tys. ofiar wojny domowej między partyzantką PKK a armią turecką.
5 sierpnia 1999 roku PKK na polecenie uwięzionego Ocalana ogłosiła wycofanie swych oddziałów z Turcji i zaprzestanie walki zbrojnej do końca roku.
Po protestach międzynarodowych we wrześniu 2002 wyrok Ocalana zamieniono na dożywocie. W styczniu 2003 roku Trybunał Europejski w Strasburgu uznał wyrok za łamiący prawo (decyzja nie jest wiążąca dla władz Turcji).
Wobec starań o członkostwo w Unii Europejskiej Turcja złagodziła nieco swoją politykę wobec Kurdów. Obecnie mogą między innymi używać swojego języka. Jednak wciąż w więzieniach pozostają tysiące więźniów politycznych, w tym byli deputowani do tureckiego parlamentu, których - odebrawszy im uprzednio mandaty i immunitet - skazano za działalność na rzecz legalizacji kurdyjskiej kultury i języka.
[edytuj] W Iranie
W 1946 roku irańscy Kurdowie w porozumieniu z irackimi proklamowali w Mahabadzie Republikę Kurdyjską. Próba ta została krwawo (15 tys. ofiar) stłumiona przez armię irańską przy udziale wojsk brytyjskich i pomocy amerykańskiej.
31 marca 1947 po tajnym procesie stracono przywódcę Kurdów irańskich Kazi Muhameda i wszystkich członków rządu Republiki. Oddziały klanu Barzanich wycofały się do Iraku.
[edytuj] W Iraku
Powstania w Iraku wybuchały już w latach 1922 i 1924 w czasie brytyjskiego panowania. W roku 1946 Mustafa Barzani założył Demokratyczną Partię Kurdystanu, która wspierała powstanie mahabadzkiej Republiki Kurdyjskiej. Po pobycie w ZSRR powrócił do Iraku, by wywołać powstanie w 1961 roku, które skończyło się w 1970 ugodą z Bagdadem. Według jej ustaleń iraccy Kurdowie zostali uznani za odrębną grupę etniczną i otrzymali autonomię. Jednak na tle konfliktu o kontrolę nad bogatymi terenami roponośnymi leżącymi koło kurdyjskiego Kirkuku, w 1974 roku doszło do kolejnego powstania krwawo stłumionego przez władze z Bagdadu. Aby odciąć potencjalnych powstańców od wsparcia pobratymców zza granicy, Irakijczycy wysiedlali Kurdów w głąb kraju i prowadzili arabizację okolic miasta.
Korzystając z zaangażowania Iraku w wojnę z Iranem i otrzymując od Teheranu wsparcie, Kurdowie wywołali nowe powstanie w połowie lat 80. Jednak wobec zawarcia rozejmu z Iranem, Saddam Husajn skierował znaczne siły przeciwko Kurdom.
W latach 1987-1989 na terenach zamieszkałych przez Kurdów reżim bagdadzki, pod kierunkiem kuzyna Saddama Husajna, Alego Hassana al Madżida, przeprowadził plan Anfal. Była to planowa, systematyczna eksterminacja ludności kurdyjskiej zamieszkałej na wsi. Zniszczono 4 tys. wsi i osiedli kurdyjskich, zabito około 100 tys. mieszkańców. Po raz pierwszy Bagdad użył broni chemicznej przeciw własnym obywatelom 15 kwietnia 1987 roku. 16 marca 1988 w czasie ataku chemicznego na położone w północnym Iraku miasto Halabdża zginęło 5 tys. Kurdów.
Po planie Anfal pozostały masowe groby, zniszczone wioski. W okresie po ataku na Halabdżę w okresie późniejszych 17 miesięcy zaatakowano aż 280 kurdyjskich wiosek i miast. Ocenia się, że na działanie broni chemicznej zostało wystawionych blisko 400 tys. ludzi, czyli 10 proc. populacji irackiego Kurdystanu.
Tuż po przegranej przez Saddama Husajna wojnie o Kuwejt w 1991 Kurdowie, odpowiadając na apel prezydenta USA, Georga Busha seniora - podobnie jak szyici iraccy na południu - wzniecili powstanie, które jednak nie otrzymało spodziewanego wsparcia od koalicji antyirackiej.
Powstanie zostało krwawo stłumione przez Gwardię Republikańską Saddama Husajna. Zginęło około 60 tys. ludzi, a ponad 1,5 mln Kurdów uciekło do krajów sąsiednich. Wówczas Francja, Wielka Brytania i USA podjęły militarną interwencję, aby umożliwić powrót wypędzonych Kurdów do Iraku.
Na północy pod osłoną ustanowionej przez ONZ strefy zakazu lotów powyżej 36 równoleżnika powstała strefa bezpieczeństwa ochraniająca ludność kurdyjską przed atakami lotnictwa irackiego. De facto przestrzeń ta broniona przez peszmergów jest niezawisła od władz w Bagdadzie. W maju 1992 roku odbyły się wybory do parlamentu kurdyjskiego.
W połowie lat 90. doszło do walk pomiędzy Demokratyczną Partią Kurdystanu skupioną wokół rodu Masuda Barzaniego oraz proirańską Patriotyczną Unią Kurdystanu, zorganizowaną wokół osoby Dżalala Talabaniego.
Sytuację wykorzystały władze sąsiednich krajów, Turcji, Syrii i Iranu wprowadzając do wolnej strefy swe wojska. Wojska tureckie do dziś okupują 30-kilometrowy pas ziemi pod pretekstem działań antyterrorystycznych wymierzonych w PKK.
Po II wojnie w Zatoce Perskiej Kurdystan iracki stał się najbardziej stabilną częścią okupowanego kraju. Kurdowie zostali aktywnie włączeni w procesy tworzenia nowych suwerennych władz państwowych. Pierwszym prezydentem powojennego Iraku został 7 kwietnia 2005 roku polityk Patriotycznej Unii Kurdystanu Dżalal Talabani.
[edytuj] Bibliografia
- Dzięgiel Leszek, Węzeł kurdyjski : kultura, dzieje, walka o przetrwanie, Kraków : Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas", 1992, ISBN 83-7052-088-X
[edytuj] Przypisy
- ↑ Grgies, Amir: Sprawa kurdyjska w XX wieku. Grgies, Amir. Warszawa: "Dialog", 1997, s. 9. ISBN 83-86483-54.
- ↑ Giedz, Maria: Węzeł kurdyjski. Warszawa: Dialog, 2002, s. 16. ISBN 83-88938-23-1.
- ↑ Giedz, Maria: Węzeł kurdyjski. Warszawa: Dialog, 2002, s. 36. ISBN 83-88938-23-1.
- ↑ Giedz, Maria: Węzeł kurdyjski. Warszawa: Dialog, 2002, s. 14. ISBN 83-88938-23-1.
- ↑ Grgies, Amir: Sprawa kurdyjska w XX wieku. Grgies, Amir. Warszawa: "Dialog", 1997, s. 9. ISBN 83-86483-54.
[edytuj] Zobacz też
- Kurdystan, Saladyn, peszmergowie
- Kurdyjski Okręg Autonomiczny
- Mustafa Barzani, Masud Barzani, Dżalal Talabani, Abdullah Ocalan
- Demokratyczna Partia Kurdystanu, Patriotyczna Unia Kurdystanu, Partia Pracujących Kurdystanu
- Instytut Kurdyjski w Paryżu
