Ziemia chełmska

Z Wikipedii

Ziemia chełmska stanowiła eksklawę, czyli oddzielną część województwa ruskiego, będąc zupełnie od niego odciętą przez województwo bełskie. Graniczyła na północy z województwem brzesko-litewskim, a część tej granicy na lewym brzegu Bugu stanowiła rzeczka Włodawka. Na wschód, przechodząc daleko za prawy brzeg Bugu, graniczyła z Wołyniem. W części zabużańskiej leżał Opalin, Luboml, i najdalej, bo na samym krańcu północo-wschodnim ziemi, położone Ratno i Datyn. Na południu ziemia chełmska graniczyła z województwem bełskim, posiadając na jego terenie własną enklawę – Hrubieszów, a na zachodzie z województwem lubelskim. Bug przecinał ziemię chełmską na dwie nierówne części, a Wieprz brał początek na południowym jej krańcu przy granicy województwa bełskiego. W mniejszej części, zabużańskiej, miała swoje źródła rzeka Prypeć i znajdowało się kilka sporych jezior – Tur, Pulmo, Świtaskie (czyli Świtiach), Łuna, Biała. System prawny w oparciu o prawo magdeburskie.

[edytuj] Historia

Dzieje ziemi chełmskiej przedstawiają od X wieku ścieranie się dwóch wpływów: zachodniego Piastów i wschodniego Rurykowiczów, a gdy najazdy tatarskie zdruzgotały potęgę książąt Rusi, przybył jeszcze trzeci współzawodnik do władzy – oręż potężnego Gedymina. Gdy Kazimierz Wielki przyłączył w roku 1340 Ruś Czerwoną do Polski, zaczęły się spory i walki między Kazimierzem i książętami litewskimi o ziemię chełmską i Wołyń. Mocą ugody z Olgierdem, Kazimierz Wielki, odzyskawszy ziemię chełmską, oddał ją w dzierżawę Jerzemu Narymuntowiczowi, księciu bełskiemu, zostawiając załogę polską w grodzie chełmskim. Gdy jednak książę ten wchodził w ciągłe zmowy przeciw Polsce i dopomagał najazdom Litwinów, król Ludwik, następca Kazimierza, zarządziwszy roku 1377 wielką wyprawę, zajął Chełm i ostatecznie ziemię chełmską wcielił do Korony.

Ziemia chełmska rządziła się oddzielnie od województwa ruskiego, sejmikowała w Chełmie, wybierając dwóch posłów i jednego deputata. Dzieliła się na dwa powiaty: chełmski i krasnostawski, z których każdy miał starostwo grodowe, w Chełmie i Krasnymstawie, i osobnych urzędników ziemskich. Niegrodowe starostwa były: lubomlskie, ratnieńskie, hrubieszowskie i inne. Senatorów było dwóch: większym, czyli krzesłowym, był biskup chełmski (rzymskokatolicki), a mniejszym chełmski kasztelan. Powiat chełmski w roku 1676 posiadał 16 miast i miasteczek oraz 260 wsi, a powiat krasnostawski 7 miast i 167 wsi.

Stołeczne miasto ziemi, Chełm, nazwane tak od wyrazu słowiańskiego chołm, oznaczającego górę, leży nad rzeczką Uherką, dopływem Bugu. Nad rzeką Huczwą, w jednej z najżyźniejszych okolic Polski, leży Hrubieszów, po łacinie Rubesovia. Była to wieś królewska Rubieszów, którą Władysław Jagiełło w roku 1400 zamienił na miasto. Mikołaj Rej z Topoli, w dobrach swoich przy wsi Kobyle w ziemi chełmskiej, założył ok. roku 1547 miasto, które od swego imienia nazwał Rejowcem.

Jan Zamojski, kanclerz i hetman wielki koronny, chcąc odpowiednią swej zamożności wznieść rezydencję, a zarazem przyczynić się skutecznie do obrony kraju, założył w powiecie krasnostawskim miasto i twierdzę Zamość (po łacinie Zamoscia), któremu nadał herb wyobrażający świętego Tomasza z włócznią, a mieszczan, kupców i rękodzielników zaopatrzył szczodrze we wszelakie dobrodziejstwa i przywileje. Dla podniesienia oświaty krajowej założył w końcu XVI wieku akademię w Zamościu, dając świetny przykład magnatom polskim, w jaki sposób kochać i służyć swej ojczyźnie. Znajdowała się w Zamościu bogata zbrojownia, szacowna biblioteka i rzadkie rękopisy. W kościele farnym św. Tomasza po prawej stronie prezbiterium znajduje się kaplica z grobami Zamojskich, a niżej ten prosty, ale wszystko mówiący napis: Hic situs est Joannes Zamojski. Jest to jedyny pomnik dla tego wielkiego męża, dotąd na ziemi polskiej wzniesiony, a pod nim w małym sklepie zwłoki jego spoczywają. Blisko tej kaplicy, w filarze z prawej strony, wyryty jest na małej marmurowej tablicy nagrobek sławnego poety Szymona Szymonowica, przyjaciela i domownika Jana Zamojskiego, który lubił otaczać się uczonymi i szczycił się ich przyjaźnią. Akademia zamojska, chyląc się później ku upadkowi, przetrwała jednak w Zamościu do roku 1784. Południową część ziemi chełmskiej (powiatu krasnostawskiego) zajmowała ordynacja zamojska, której znaczna część przeciągała się na zachód, do powiatu urzędowskiego w województwie lubelskim.