Çıñğız xan
From Wikipedia
Çıñğız xan (Temüçin, Temücin) (1155. yıl tiräse-1227), Monğol İmperisenä nigez saluçı, anıñ berençe böyek xanı (1206. yıldan), cihangir.
Monğol häm Törki qäbilälär östennän xakimlek itü öçen barğan suğıçlarında (1183-1204) küp köndäşlären, ıruğ häm qäbilä berläşmäse başlıqların (Merkitlär qäbiläse citäkçese Tolhol bäk, Naymannar berläşmäse başlığı Tayan xan h.b.) ciñä. Tönyaq-Könçığış Mongolía häm Baykal küle tiräsendäge irken qır-dalalarda yäşäwçe qäbilä berläşmäläreneñ barısın da üzenä buysındıruğa ireşä. 1206. yılda Monğol aqsöyäkläre qorıltayında şul qäbilä beläşmäläreneñ "Böyek Xanı" dip iğlan itelä ("çıñğız" ataması Törkiçä "diñgez-tengiz" töşençäsenä täñgäl "böyek" mäğnäsen añlata dip uylanıla). Çıñğız xan eçke säyäsättä däwlät tözeleşen üzäkläterüne alğa sörä. İmperidäge eçke xoquq-tärtiplärne ğädäti qäğidälärne qanunlaştırıp (q. Yasa), xärbi-idärä reformnar ütkärä.
1209. yılda Tangutlar däwläte Si-Sia cirenä höcüm yasí häm anıñ ğäskären tar-mar itä. 1211. yılda Tönyaq Qıtay bilämälärrenä basıp kerä häm 1215. yılda Beijingne (Pekiñne) yawlap ala. 1219-1221. yıllarda Urta Asía däwlälären basıp ala. 1226-1227. yıllarda tangutalrnıñ si-Sia däwläten tämam üzenä buysındıruğa ireşä. Şul däwlätneñ başqalasın qamaw waqıtında kinät wafat bula.
