Borg (opstal)
Een borg is oorspronkelijk een versterkt huis (burcht), vergelijkbaar met een kasteel. Borgen vindt men vooral in de provincie Groningen. In het standaardwerk van W.J. Formsma worden er meer dan 200 beschreven. De overgrote meerderheid daarvan is inmiddels al lang gesloopt.
Inhoud |
[bewerk] Ontstaan
De provincie Groningen kende in de middeleeuwen geen landsheer. Er was geen centraal gezag. Het bestuur, en dan met name de rechtspraak, werd op lokaal niveau door de bewoners zelf vorm gegeven. Oorspronkelijk bestond er een systeem waarbij de rechtersfunctie rouleerde over de eigenaren van een heerd. Sommige boeren wisten zich binnen dat systeem op te werken en gingen hun boerderij versterken. Daaruit ontstonden de eerste steenhuizen. Een dergelijke, in oorsprong een versterkte boerderij, behuizing verschafte een zekere veiligheid aan de bewoners en omwonenden.
Toen deze beschermende functie verloren ging doordat eventuele aanvallers konden beschikken over verbeterde vormen van geschut, werd vanaf de vijftiende eeuw overgegaan tot het uitbouwen van het steenhuis naar luxueus ingerichte buitenverblijven, vaak door het aanbouwen van vleugels.
[bewerk] Rechten
Hoewel de borg zelf oorspronkelijk geen bestuurlijke functie vervulde ontwikkelden de borgen zich in de loop van de tijd wel tot een bepaalde status. Oorspronkelijk was de eigendom van land de bepalende factor in het rotatiesysteem. Eenvoudig gezegd, hoe groter het bezit, hoe vaker men aan de beurt was.
Het bezit van een steenhuis, later een borg was een uiting van bezit. Dat bezit was oorspronkelijk persoonlijk, maar werd meer en meer gekoppeld aan de borg. De eigenaar van de borg verbond zijn persoonlijke rechten aan zijn zakelijke recht op de borg. Werd de borg verkocht dan werden de oorspronkelijk persoonlijke rechten mee verkocht. De bezitter van de borg ontwikkelde zich zo van hereboer tot jonker.
Vanwege de koppeling tussen huis en bepaalde rechten is de benaming borg in Groningen ook gereserveerd voor huizen waaraan rechten waren verbonden. Echte borgen zijn in Groningen daarom alleen te vinden in Hunsingo, Fivelingo en het Westerkwartier. In de andere gebieden van Groningen, Gorecht, Oldambt, Reiderland en Westerwolde had de stad in de loop van de tijd alle rechten verworven. In die gebieden staan wel een aantal borgen, maar dat zijn geen borgen waaraan rechten zijn verbonden.
De nog bestaande borgen zijn:
- Allersmaborg bij Ezinge
- Breedenborg in Breede bij Warffum
- Coendersborg bij Nuis
- Ekenstein bij Tjamsweer
- Ennemaborg in Midwolda
- Ewsum bij Middelstum
- Fraeylemaborg in Slochteren
- Iwema-Steenhuis in Niebert
- Menkemaborg in Uithuizen
- Nienoord in Leek
- Piloersemaborg (of Hamsterborg) bij Den Ham
- Rensumaborg in Uithuizermeeden
- Rusthoven bij Tjamsweer
- Verhildersum bij Leens
- Welgelegen bij Hoogezand-Sappemeer
- Huis te Wedde in Wedde
[bewerk] Borgstee
De plek waar een afgebroken borg heeft gestaan is vaak nog goed herkenbaar in het terrein. De gracht is vaak nog aanwezig. Zo'n plek wordt borgstee of borgstede genoemd. In enkele dorpen wordt zo'n plek gekoesterd en tot monument verklaard.
[bewerk] Moderne borgen
Het nieuwe voetbalstadion van FC Groningen heet de Euroborg, een samentrekking van het Europapark (waar het stadion gevestigd is) en borg. Het stadion ziet er enigszins uit als een borg: een ring van gebouwen die naar buiten vrij gesloten is, met een binnencour (de grasmat).
[bewerk] Zie ook
- Plaggenborg
- stins (de Friese variant)
- Lijst van voormalige borgen
