Schots-Gaelisch
Schots-Gaelisch of Gàidhlig wordt gesproken door de Gaels, een Keltische stam in de Schotse Hooglanden en wordt slechts door zo’n 60.000 mensen beheerst. Omdat het enkel in Noord-Schotland en op enkele eilanden (waaronder de Hebriden) wordt gesproken, wordt het ook wel eens Highland-Gaelic genoemd. De taal werd in de 3e eeuw vanuit Ierland naar Schotland gebracht en is daar tot op vandaag de dag een minderheidstaal. Desalniettemin was het Gàidhlig in de elfde eeuw de meest gebruikte taal van Schotland; de felle achteruitgang valt aan talloze factoren te wijten, waaronder religieuze conflicten. De mislukte Jacobitische Rebellie in 1745 en de daarop volgende slag bij Culloden in 1746 droegen in sterke mate tot de marginalisering van de taal bij. Het onbeschaafde imago van het Gàidhlig is een stigma dat tot in de twintigste eeuw bleef voortbestaan en zelfs tot op heden geregeld de kop opsteekt. De voornaamste reden waarom de enige plaats ter wereld waar Gàidhlig nog een meerderheidstaal is, de Buiten-Hebriden ('na h-Eileanan an Iar') zijn, is dat deze archipel geografisch erg geïsoleerd is.
Inhoud |
[bewerk] Kenmerken
Typisch is onder andere het ontbreken van het werkwoord “hebben”. In plaats daarvan wordt een prepositionele constructie gebruikt (bijvoorbeeld: Tha peann aig Màiri - Er is een pen bij Mary, Mary heeft een pen). Verder is er geen onbepaald lidwoord in tegenstelling tot een heuse reeks bepaalde lidwoorden, die naar gelang van het geslacht en de naamval verbogen worden. Er zijn geen woorden voor 'ja' of 'nee'. In plaats hiervan wordt een aparte constructie gebruikt (bijvoorbeeld: A bheil thu sgìth? Tha! - Ben je moe? Ik ben/Ja!) Het Gàidhlig gebruikt het Romeinse alfabet, gereduceerd tot zeventien letters, en in tegenstelling tot het Engels is de orthografie weliswaar complex, maar heel consequent en voorspelbaar. Daarenboven kent Gàidhlig slechts tien onregelmatige werkwoorden; daartegenover staat een gigantisch uitgebreide woordenschat. Het tot op heden beste woordenboek is het Faclair Gàidhlig gu Beurla le Dealbhan van de Engelsman Edward Dwelly, uit 1901. De taal lijdt onder overweldigende tendensen tot verengelsing; vele woorden worden simpelweg uit het Engels overgenomen en op hun Keltisch gespeld, zo b.v. 'baidhseagal' ('fiets'), 'telebhisean' ('televisie'), 'taidh' ('das'), 'càr' ('auto'). De vaak gebrekkige grammatica van moedertaalsprekers toont aan dat de toestand alarmerend is.
[bewerk] Verschillende soorten Gaelic
Er bestaat — niet enkel onder leken — een zekere spraakverwarring met betrekking tot de vaak gebruikte term Gaelic. Alle soorten Keltische talen worden niet zelden onder deze noemer op een hoopje gegooid. Tot in de negentiende eeuw werd als gemeenschappelijke noemer voor Iers- en Schots-Gaelisch de term Erse gebruikt (zo bijvoorbeeld doctor Samuel Johnson, die het in zijn reisverslag van de Hebriden consequent over 'Earse' had). Wanneer men de scopus van de term Gaelic nauwer bekijkt, wordt vaak uitgegaan van een verondersteld continuüm van 'Gaelisch' tussen Ierland en Schotland, met eventueel het Manx inbegrepen. In het Engels wordt de term Gaelic hoofdzakelijk voor het Schots gereserveerd; het Ierse Gaelisch heet dan Irish. In de Hooglanden hebben niet-Gaels het over Gallic, wanneer ze Schots bedoelen. De benaming Gàidhlig wordt vrijwel uitsluitend door de Gaels zelf gebruikt, maar dan wel zonder daarnaast een van de overige termen.
We hebben, wanneer we het over 'Gaelic' hebben, in elk geval met drie Goidelische talen te maken, die onderling duidelijke overeenkomsten vertonen, maar ontegenzeglijk verschillend zijn; er is:
Kenmerkend voor het Gàidhlig ten opzichte van bijvoorbeeld het Iers is de pre-aspiratie; de hypothese ter verklaring van de herkomst hiervan wordt veelal in het contact met het IJslands gezocht. Het houdt in dat een plosief die wordt voorafgegaan door een vocaal een aanblazing vóór zich krijgt. Zo wordt 'acair' uitgesproken als /aχkir/, 'bàta' als /ba:htə/ en 'cupa' als /kohpə/. Daarenboven is er niet enkel Auslautverhärtung maar ook initial devoicing, waarbij stemhebbende occlusieven aan het begin van een woord ontstemd worden en het verschil tussen /b/ en /p/, /g/ en /k/ en /t/ en /d/ wordt weggewerkt. Om die reden vinden Engelstaligen wel eens dat Schots een zeer 'zachte' taal is. Een specifiek Schots-Gaelisch foneem is de klank die orthografisch als 'ao' wordt weergegeven en het midden houdt tussen /ø/ en /ə/; deze klank is een soort Nederlandse 'eu' waarbij men echter de lippen niet rondt. Andere karakteristieken zijn de vele nasalisaties en de zachte g, als 'dh' of 'gh' geschreven.
De verschillen tussen Iers en Schots waren reeds in de achttiende eeuw groot genoeg om te verhinderen dat Schotse Gaels Ierse boeken volledig konden begrijpen; dit bleek toen de Society in Scotland for the Propagation of Christian Knowledge, die het Schots op lange termijn wilde uitroeien en daarom eerst alle Gaels wilde leren lezen, vaststelde dat de 'Earse' bijbels, die ze in Ierland had besteld, voor de Schotse bevolking grotendeels onbegrijpelijk waren. Iers en Schots verhouden zich in zekere zin tegenover elkaar zoals Nederlands en Duits; ofschoon etymologisch en grammaticaal op vele gebieden gelijklopend, en afstammend van dezelfde basis, zijn het duidelijk twee afzonderlijke talen, die niet volledig onderling verstaanbaar zijn. Het Manx verkeert in hetzelfde geval ten opzichte van de andere twee Gaelics.
[bewerk] Statuut
De Schots-Gaelische taal werd in april 2005, in het nieuwe parlement van Holyrood in Edinburgh, officieel als een van de talen van Schotland erkend. Er is nu zelfs een radiozender in die taal, 'Radio nan Gaidheil', met hoofdzetel in Inverness, en op de scholen wordt ook Schots onderwezen, zij het dat er een groot gebrek aan leerkrachten is en de voorkeur van ouders, zelfs Gaels, vaak naar het Engels als onderwijstaal uitgaat. Op Skye ('An t-Eilean Sgitheanach') bevindt zich het Sabhal Mòr Ostaig, een hoger-onderwijsinstituut dat momenteel geïncorporeerd wordt in de nieuwe University of the Highlands and Islands en alle opleidingen volledig in het Gàidhlig aanbiedt. En ook zijn in Gaelisch gebied de wegwijzers tweetalig. (Al kan men zich, in het kader van Reversing Language Shift, afvragen of niet àlle wegwijzers, in heel Schotland, twee- of zelfs drietalig zouden moeten zijn.)
In het najaar van 2006 wordt een Gaelisch televisiestation opgericht, een project waarvoor de Schotse regering £11,5 miljoen uitgetrokken heeft. De eerste secundaire school die volledig Gaelischtalig is, wordt eveneens in 2006 opgericht in Glasgow/Glaschu. Feit is dat eventuele kinderen die, door deze school te bezoeken, overwegend Gaelischsprekend zouden worden, de eerste 'zuiver' Gaelische generatie sinds de jaren 1970 zou zijn.
Vele projecten worden her en der opgericht om het Gaelisch te ondersteunen, hoofdzakelijk doordat dit geen politiek thema is: alle Schotse politieke partijen hebben herhaaldelijk hun sympathie jegens de 'reanimatiepogingen' uitgedrukt.
[bewerk] Perceptie
Er bestaat reeds sinds de Romantiek, onder impuls van schrijvers als Sir Walter Scott, een soort idealistische beweging die de 'authentieke Schotse taal' nieuw leven wil inblazen. Talloze 'Highland Societies', waaronder de Highland Society of London, voeren een bewuste campagne voor een terugkeer naar de oude Schotse cultuur, waarvan de taal uiteraard deel uitmaakt, al bevindt die zich merkwaardigerwijze niet steeds bovenaan het prioriteitenlijstje. De vereniging 'Clì Gàidhlig', voorheen Comann an Luchd-Ionnsachaidh, bestaat uit zo'n duizend sympathisanten van wie de meerderheid uit eigen initiatief, en uit persoonlijke overtuiging, Gàidhlig hebben aangeleerd; het is in wezen een lobby die aan kracht toeneemt en voor algemene tweetaligheid pleit. Naast Schotland is er nog een kleine kolonie van Gaels in de Canadese provincie Nova Scotia (Alba Nuadh); het betreft evenwel niet meer dan 2000 mensen.
De Gaelische taal kent een buitengewoon rijke orale cultuur, met duizenden liederen, de zogenaamde 'puirt-a'bheul'; het jaarlijkse zangfestival Mòd Naiseanta Rioghail trekt gewoonlijk massa's toeristen en houdt de belangstelling levendig — er zijn echter zware inspanningen nodig om deze taal voor uitsterven te behoeden, aldus een aantal rond de eeuwwisseling gepubliceerde rapporten.
 |
Zie de Schots-Gaelische editie van Wikipedia |
| Indo-Europese talen > Kentum-talen > Keltische talen > | ||
| Eiland-Keltische talen: | Vasteland-Keltische talen: | |
| Welsh | Cornisch | Bretons | Iers-Gaelisch | Schots-Gaelisch | Manx-Gaelisch | Shelta | Cumbrisch | Pictisch | Gallisch | Lepontisch | Keltiberisch | Galatisch | |
