Vergelijking van Esperanto en Ido

Esperanto-onderwerpen
Dit artikel is onderdeel van de serie Esperanto
Taal
Akademio de Esperanto \| Grammatica \| Woordenboek \| Esperantologie \| Alfabet \| Telwoorden \| Fundamento
Verenigingen
UEA \| TEJO \| BEMI \| Esperanto Nederland \| NEJ \| Vlaamse Esperantobond \| FLEJA \| OSIEK \| Internationale Katholieken
Geschiedenis
L.L. Zamenhof \| Tijdslijn \| Verklaring van Boulogne \| Ido-schisma \| Ata-ita-crisis \| Neutraal Moresnet \| Manifest van Praag \| Bona Espero \| Esperantostad
Esperantocultuur
Esperanto-bijeenkomst \| Ĝangalo \| Radio \| Internacia Televido \| Finvenkismo \| Homaranismo \| Muziek \| Kabei \| Pasporta Servo \| Politiek \| La Espero \| Stelo \| Symbolen \| Esperantist \| UK \| IJK \| Moedertaalsprekers \| Zamenhofdag
Esperantoliteratuur
PIV \| Auteurs \| Esperantostrips \| Esperantotijdschrift \| Encyclopedie
Visies
Vergelijking met Ido \| Vergelijking met Interlingua \| Hervormd \| Weerstand
Wikimedia
Portaal \| Vikipedio \| Vikivortaro \| Vikicitaro \| Vikifonto \| Vikilibroj \| Vikikomunejo \| Vikispecoj

De opzet van dit artikel is de belangrijkste verschillen tussen Esperanto en Ido aan te geven. Esperanto en Ido zijn twee internationale hulptalen met een gezamenlijke geschiedenis, die beide hun eigen weg gegaan zijn. Ido werd begin 20ste eeuw bedacht na een scheuring in de beweging, tussen hen die geloofden dat Esperanto mankementen vertoonde, die zouden voorkomen dat het een IAL (internationale hulptaal) zou worden, en hen die geloofden dat Esperanto in zijn bestaande vorm goed genoeg was, en dat eindeloos verbeteringen aanbrengen in een taal, deze uiteindelijk alleen maar zwakker zou maken. Zie voor meer informatie over deze beide talen de koppelingen hierboven.

De talen zijn nog steeds nauw aan elkaar verwant, en totop zekere hoogte wederzijds herkenbaar en begrijpelijk. Een Italiaans toneelstuk, dat geschreven was met een dialoog in twee verschillende Italiaanse dialecten, is later vertaald naar Esperanto en Ido, die de functie van deze dialecten hierin overnamen. Zoals dialecten vaak nieuwe woorden leveren aan een taal via de literatuur van etnische talen, zo heeft Ido ook vele neologismen aan Esperanto bijgedragen (in het bijzonder in het geval van poëtische vervangingen van lange woorden met het voorvoegsel mal-.)

[bewerk] Linguistische vergelijking

Esperanto is gebaseerd op het Fundamento de Esperanto, geschreven door Ludwig Lejzer Zamenhof. De grammatica van Ido wordt uiteengezet in het Kompleta Gramatiko Detaloza di la Linguo Internaciona Ido.

[bewerk] Morfologie

Morfologie is het gebied waarin de grootste verschillen tussen deze twee talen bespeurd kunnen worden. Beide talen hebben dezelfde regels met betrekking tot zelfstandig naamwoorden (eindigend op -o), bijvoeglijk naamwoorden (eindigend op -a) en vele andere onderwerpen. De relatie tussen zelfstandig naamwoorden, werkwoorden en bijvoeglijk naamwoorden heeft in Ido echter een grondige verandering ondergaan, gebaseerd op het principe van omkeerbaarheid. In beide talen kan men een relatie waarnemen tussen bijvoorbeeld de woorden multa "veel" en multo "hoeveelheid" simpelweg door de -a door een -o te vervangen, of andersom.

Enkele kleine verschillen zijn het verdwijnen van de vervoeging van het bijvoeglijk naamwoord naar het zelfstandig naamwoord, en het vervallen van de agglutinatieve meervoudsuitgang -j voor het meervoud, die opgevangen werd door een synthetische vervanging van de uitgang -o door -i. Hierdoor wordt het Esperanto belaj hundoj in Ido bela hundi. Ido heeft ook de accusatieve uitgang -n laten vallen, waardoor het Esperanto mi amas belajn hundojn in Ido vertaald wordt met me amas bela hundi.

Grotere verschillen verschijnen er echter wanneer we de woordvorming bekijken. In Esperanto betekent het woord krono bijvoorbeeld "kroon", en door de uitgang -o door de werkwoorduitgang -i te vervangen kan men het werkwoord kroni, "kronen", afleiden. Maar wanneer men er van uitgaat dat het werkwoord kroni en de -i door een -o vervangt om een zelfstandig naamwoord af te leiden, dan is de betekenis hiervan niet "kroning", maar "kroon". Dit komt doordat de wortel kron- van zichzelf een zelfstandig naamwoord is. Met de uitgang -o betekent het woord simpelweg het object (de kroon) zelf, en de achtervoeging van een -i vormt een hendeling die verricht wordt met dit voorwerp. Om de naam van het uitvoeren van deze handeling te krijgen is het nodig het achtervoegsel -ado te gebruiken, dat het idee in zich draagt van het uitvoeren van een handeling. Het is dus nodig om te weten tot welke categorie een wortel behoort.

Ido heeft een aantal nieuwe affixen geïntroduceerd in een poging de morfologie van een woord duidelijk te maken, zodat de categorie van een woord niet geleerd hoeft te worden. In het geval van het woord krono wordt het achtervoegsel -izar, "bedekken met", gebruikt om het werkwoord kronizar, "kronen", te maken. Het is mogelijk om van dit werkoord de werkwoorduitgang -ar te verwijderen, en dit te vervangen door de zelfstandige uitgang -o, om het kronizo, "kroning", te vormen. Door niet toe te laten dat een zelfstandig naamwoord rechtstreeks als een werkwoord gebruikt kan worden, zoals in Esperanto, kunnen Ido wortels herkend worden zonder dat ze gecategoriseerd en uit het hoofd geleerd hoeven te worden.

Deze oplossing is echter maar gedeeltelijk, en bij andere woorden is het nog steeds nodig om categorieën voor wortels te kennen. Het belangrijkste verschil is dat Ido directer beantwoord aan de verwachtingen van sprekers van Romaanse talen, terwijl Esperanto meer beiïnvloed is door Slavische semantiek.. Dit aspect van Esperanto is door zijn bedenker gewoonweg als vanzelfsprekend aangenomen, en was niet expliciet verwoord toen Ido gecreëerd werd.

[bewerk] Woordenschat

Hoewel Esperanto en Ido een groot gedeelte van hun woordenschat met elkaar delen, zijn er ook tal van belangrijke verschillen. Ido gebruikt de zesentwintig letters van het Latijnse alfabet in zijn geheel, zonder het gebruik van diakritische tekens. Esperanto daarentegen verwijdert de "overbodige" letters "Q", "W", "X" en "Y", en voegt de letters "ĉ", "ĝ", "ĥ, "ĵ", "ŝ" en "ŭ" toe. Afgezien van deze kleine verschillen in spelling, probeert Ido zaken te herstellen, die werden gezien als tekortkomingen van Esperanto.

[bewerk] Internationaliteit

De scheppers van Ido waren van mening dat veel van de woordenschat in Esperanto niet internationaal herkenbaar, danwel onnodig vervormd was. Ido probeert dit te herstellen door het gebruikt van "internationalere" danwel "gecorrigeerde" wortels. Dit gaat soms ten koste van het regelmatige en gemakkelijke woordvormingsproces van Esperanto. Hieronder staan enkele voorbeelden in eerst Esperanto, daarna in Ido, en vervolgens in Engels, Frans, Spaans, Italiaans en Nederlands ter vergelijking:

Esperanto	Ido	Engels	Frans	Spaans	Italiaans	Nederlands
bubalo	bufalo	buffalo	buffle	búfalo	bufalo	buffel
ĉelo	celulo	cell	cellule	célula	cellula	cel
ĉirkaŭ	cirkum	around	autour de	alrededor	circa	circa
dediĉi	dedikar	to dedicate	consacrer	dedicar	dedicare	toewijden
edzo	spoz(ul)o	husband	mari	esposo	sposo	echtgenoot
elasta	elastika	elastic	élastique	elástico	elastico	elastisch
estonteco	futuro	future	futur	futuro	futuro	toekomst
kaj	e(d)	and	et	y/e	e(d)	en
lernejo	skolo	school	école	escuela	scuola	school
limo	limito	limit	limite	límite	limite	limiet
maĉi	mastikar	to chew	mâcher	masticar	masticare	kauwen
mencii	mencionar	to mention	mentionner	mencionar	menzionare	vermelden
nacio	naciono	nation	nation	nación	nazione	natie
penti	repentar	to repent	repentir	arrepentirse	pentirsi	boeten
ŝipo	navo	ship	bateau/naivre	barco	barca	schip
taĉmento	detachmento	detachment	détachement	destacamento	distaccamento	onthechting
vipuro	vipero	viper	vipère	víbora	vipera	adder

[bewerk] Affiksen

Ido
Gecreëerd door:	Een groep hervormingsgezinde Esperantisten, voornamelijk onder leiding van Louis Couturat
Soort taal :	Internationale hulptaal
Aantal Sprekers:	Naar schatting 1000-2500
Bronnen:	Esperanto \| Hervormd Esperanto
ISO-codes
ISO 639-1:	io
ISO 639-2:	ido
ISO/DIS 639-3	ido
Andere IALs
Afrihili \| Esperanto \| Ido \| Novial \| Occidental \| Ro \| Solresol \| Toki Pona \| Volapük
Aanverwante Artikels
Uniono por la Linguo Internaciona Ido \| Ido \| Louis de Beafront \| Louis Couturat \| Otto Jespersen \| Vergelijking met Esperanto \| Kunsttaal \| Esperanto \| Hervormd Esperanto \| Esperantido
Categorieën:	Taal Kunsttaal Internationale hulptaal
Ido Wikimedia
Wikipedio \| Wikivortaro

Ido beweert dat het prefiks mal- (dat een woord met de tegenovergestelde betekenis schept) in Esperanto te vaak gebruikt wordt, en dat het ook ongepast kan zijn omdat het in veel talen een negatieve betekenis heeft, en stelt het gebruik van des- voor als alternatief in sommige gevallen. Ido gebruikt een aantal aparte woorden in plaats van een vervoeging met een prefiks. In plaats van malbona ("slecht", het tegenovergestelde van bona, "goed") gebruikt Ido het woord mala, en in plaats van mallonga ("kort", het tegenovergestelde van longa, "lang") gebruikt Ido het woord kurta. De begrijpelijkheid voor luisteraars werd hiervoor ook als reden gegeven: Het belangrijkste boek over Ido grammatica vertelt dat het gebruik van het Latijnse sinistra voor "links" in plaats van maldekstra (het tegenovergestelde van dekstra, "rechts') het feit is dat tijdens het schreeuwen van commando's vaak alleen de laatste lettergreep gehoord kan worden.

Ido neemt van een woord niet automatisch het mannelijk geslacht aan. Frato bijvoorbeeld betekent "broer" in Esperanto, maar betekent in Ido "broer of zus". Ido gebruikt het achtervoegsel -ino ("vrouwelijk", net als in Esperanto) en ulo ("mannelijk", niet te verwarren met hetzelfde achtervoegsel in Esperanto, dat "mens" betekent) . "Zus" is dus fratino (precies als in Esperanto), maar "broer" fratulo. Sommige groepen gebruiken drie verschillende woorden: Patro("vader"), matro("moeder"), en genitoro ("ouder"). Verglijk dit met respectievelijk patro, patrino, en gepatroj in Esperanto. Het laatste is in het bijzonder moeilijk in Esperanto, omdat het voorvoegsel ge- "van beide geslachten" betekent, en van zichzelf een meervoud inhoudt, waardoor het onmogelijk wordt om "ouder" in plaats van het meervoud "ouders" te gebruiken. Men zou kunnen zeggen unu el la gepatroj', "één van de ouders".

[bewerk] Correlatieven

Ido gebruikt niet de gereguleerde tabel van correlatieven uit het Esperanto, maar gebruikt in plaats daarvan wortels die uit het Latijn afgeleid zijn. Het Esperanto kio staat gelijk aan het Ido quo, "wat", het Esperanto tie is in Ido ibe, "daar", enzovoorts.

[bewerk] Eigennamen

In Esperanto kunnen eigennamen wel of niet "geësperantiseerd" gebruikt worden, afhankelijk van vele factoren. De meest gangbare Europese namen hebben Esperanto tegenhangers, net als de namen van belangrijke steden en alle naties. Ido daarentegen behandelt eigennamen als buitenlandse woorden, en vormt ze niet om naar Ido.

[bewerk] Voor- en achternamen

Zoals hierboven vermeld, hebben veel Europese namen een Esperanto tegenhanger: "John" of "Johan" wordt Johano, "Alexander" wordt Aleksandro, enzovoorts. Omdat sommige talen de voornaam voor de familienaam laten, en andere erachter, kan "John Smith" geschreven worden als "Johano SMITH" of "John SMITH". De meeste niet-Westerse namen hebben geen Esperanto equivalent en worden zo "esperanto" mogelijk weergegeven.

Ido daarentegen laat de naam zoals zij is. Namen uit talen met een niet-Latijns schrift worden zo fonetisch mogelijk opgeschreven. In Ido worden achternamen niet met hoofdletters geschreven.

[bewerk] Geografische namen

Alle landen hebben een eigen naam in Esperanto. Het systeem waarmee ze afgeleid zijn is soms echter wat complex. In de landen van de oude wereld, waar landen vernoemd zijn naar een etnische groep, is de hoofdwortel een beschrijving van een persoon van die groep: Anglo is een Engelsman, franco is een Fransman, en de namen van landen worden gevormd met het achtervoegsel -ujo(omvattend), dus Engeland en Frankrijk worden respectievelijk Anglujo en Francujo. De laatste tijd is in Esperanto het achtervoegsel -io voor het benoemen van een land aangenomen, om op die manier meer overeen te komen met standaard internationaal gebruik, en minder ouderwets over te komen: Anglio, Francio.

In de nieuwe wereld, waar burgers naar hun land vernoemd worden, is de naam van het land het hoofdwoord, en worden de namen van hun inwoners daarvan afgeleid: Kanado ("Canada") en Kanadano ("Canadees").

Namen van steden kunnen ook een Esperanto equivalent hebben: Londono voor Londen, Nov-Jorko voor New York. Plaatsnamen die moeilijk in Esperanto weergegeven kunnen worden, of onherkenbaar vervormd moeten worden, behouden vaak hun inheemse naam: Cannes wordt meestal geschreven als "Cannes".

In Ido worden landnamen aangepast aan de schrijfwijze van Ido, maar blijven verder onveranderd: Europa, Peru, Amerika. Stadsnamen worden behandeld als uitheemse woorden (London), behalve wanneer de naam zelf een gangbaar bijvoeglijk naamwoord of zelfstandig naamwoord bevat: Nov-York (Nov voor nova, "nieuw", maar de plaatsnaam York blijft ongewijzigd. Dit is echter geen plicht of vastgestelde regel, dus New York wordt ook geaccepteerd, net als Köln voor de Duitse stad Keulen). South-Carolina wordt Sud-Karolina, net zoals de rivier "Schwartz rivier" ook niet vertaald wordt tot "zwarte rivier". Minder bekende plaatsnamen worden echter met rust gelaten, en een klein stadje met de naam "Battle river" wordt dus niet vertaald in batalio-rivero. Dit omdat een onbekende plaatsnaam na vertaling vrijwel onmogelijk nog gevonden kan worden in de oorspronkelijke taal.

[bewerk] Sprekersaantal

De schattingen voor het aantal Esperantisten lopen uiteen van 100.000 tot 3 miljoen, hoewel de meest betrouwbare schattingen om en nabij de 1,6 miljoen liggen. De schattingen van het aantal sprekers van Ido zijn ook allerminst zeker, maar een getal tussen de 500 en enkele duizenden is het meest waarschijnlijk. Het is ook belangrijk het verschil op te merken tussen het aantal sprekers en het aantal aanhangers; De twee talen lijken genoeg op elkaar om het mogellijk te maken de andere taal met slechts een paar weken studie zonder moeite te verstaan, en er is een aantal mensen dat Ido geleerd heeft uit nieuwsgierigheid, maar toch de voorkeur geven aan de Esperanto beweging. Het aantal deelnemers op internationale conferenties is ook erg verschillend: Bij Esperanto zijn er jaarlijks 2000 tot 3000 deelnemers terwijl er bij Ido gedurende de laatste 10 jaar gemiddeld steeds ongeveer 15 mensen aanwezig waren.

[bewerk] Geschiedenis

In dit gedeelte wordt geprobeerd een geschiedenis te geven van Esperanto en Ido in verhouding tot elkaar. Voor de individuele geschiedenis van deze talen kunt u de artikelen "ontstaan van Esperanto" en Ido lezen.

De geschiedenis van Esperanto en haar relatie tot Ido is doorspekt met wat ervaren wordt als rivaliteit en verraad, en een zekere hoeveelheid wederzijds onbegrip. Veel Esperantisten voelen zich verraden door de Ido-beweging, en veel Idisten hebben het idee dat hun taal niet het respect krijgt dat het verdient.

In het jaar 1900 zette Louis Couturat, na een briefwisseling met Esperanto-oprichter L.L. Zamenhof, de delegatie voor het aannemen van een internationale hulptaal op. In 1907 kwam de delegatie in Wenen bijeen om een internationale hulptaal te kiezen uit de kandidaten die op dat moment voorhanden waren. De meeste Esperantisten namen aan dat Esperanto met gemak zou winnen. Toen Couturat echter zijn eigen project presenteerde, een serie herzieningen van Esperanto die uiteindelijk Ido zouden vormen, en een antwoord binnen een maand tijd eiste, voelden velen uit de Esperanto-beweging zich verraden. Sommige Esperantisten beschuldigden Couturat en zijn collega markies Louis de Beaufront van een samenzwering, en zeiden dat de internationale delegatie slechts een smoes was om Ido naar voren te schuiven.

Idisten zien de zaken enigszins anders: Zij benadrukken dat veel van de veranderingen in het Esperanto die in Ido doorgevoerd zijn, oorspronkelijk voorstellen zijn uit Zamenhofs hervormd Esperanto, die uiteindelijk door het merendeel van de sprekers afgewezen werden. Idisten waren van mening dat Esperanto op vele gebieden ontwerpfouten bevatte, en dat de voorstellen van Couturat niet een samenzwering tegen de taal waren, maar eerder een stel verbeteringen die erg nodig waren.

[bewerk] Voorbeelden ter vergelijking

Hieronder het Onze Vader in beide talen:

Esperanto:

Patro nia, kiu estas en la ĉielo,

Via nomo estu sanktigita.

Venu Via regno,

plenumiĝu Via volo,

kiel en la ĉielo, tiel ankaŭ sur la tero.

Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ.

Kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn,

kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj.

Kaj ne konduku nin en tenton,

sed liberigu nin de la malbono.

Amen.

Ido:

Patro nia, qua esas en la cielo,

tua nomo santigesez;

tua regno advenez;

tua volo facesez quale en la cielo

tale anke sur la tero.

Donez a ni cadie l'omnadiala pano,

e pardonez a ni nia ofensi,

quale anke ni pardonas a nia ofensanti,

e ne duktez ni aden la tento,

ma liberigez ni del malajo.

Amen.

[bewerk] Zie ook

[bewerk] Externe links

Kunsttalen
Internationale hulptalen:
Adjuvilo \| Afrihili \| Arcaicam Esperantom \| Basic English \| Bitruskisch \| Ekspreso \| Esperanto \| Europanto \| Fasile \| Folkspraak \| Gestuno \| Glosa \| Hervormd Esperanto \| Idiom Neutral \| Ido \| Interlingua \| Interlingue (Occidental) \| Latino sine Flexione \| Lingua Franca Nova \| Neo \| Novial \| Poliespo \| Romanica \| Signuno \| Slovio \| Solresol \| Sona \| Spokil \| Volapük
Logische en filosofische talen:
Ceqli \| Ithkuil \| Láadan \| Loglan \| Lojban \| Ro \| Toki Pona \| Vorlin
Artistieke en fictieve talen:
Adûnaisch \| Baronh \| Brithenig \| Hedenlands \| Klingon \| Klingonaase \| Kobaïaans \| Lingua Ignota \| Nadsat \| Nassika \| Newspeak \| Quenya \| Siberisch \| Simlish \| Sindarijns \| Spokaans \| Syldavisch \| Talossaans \| Transpiranto \| Verdurisch \| Wenedyk \| Westron \| Zwarte Taal

Categorieën: Taal | Kunsttaal | Internationale hulptaal | Ido | Esperanto

See also ebooksgratis.com: no banners, no cookies, totally FREE.