Efekty zewnętrzne

Z Wikipedii

Efekty zewnętrzne - zjawisko w ekonomii polegające na przeniesieniu części kosztów lub korzyści wynikających z działalności jednego podmiotu na podmioty trzecie bez odpowiedniej rekompensaty. Zazwyczaj jest to uboczny skutek działalności danego podmiotu gospodarczego, którego konsekwencje (pozytywne bądź negatywne) ponosi szersze grono odbiorców niezależnie od swojej woli. Typowym przykładem efektów zewnętrznych są zanieczyszczenia środowiska naturalnego spowodowane produkcją niektórych dóbr przemysłowych. Efekty zewnętrzne zachodzą poza rynkiem, co jest główną przyczyną trudności przy określaniu wartości i egzekwowaniu rekompensaty.

Efekty te należy rozumieć jako koszty lub korzyści o charakterze ekonomicznym, a nie wyłącznie finansowym. Ich występowanie powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego i stanowi jedną z przyczyn zawodności rynku.

Pojęcie efektów zewnętrznych wprowadził brytyjski ekonomista Arthur Pigou w roku 1920, jako jedno z centralnych zagadnień ekonomii dobrobytu. Odgrywa ono także kluczową rolę w problematyce ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego.

Poza wymianą intencjonalną w ramach transakcji rynkowych, dochodzi także do zamierzonego, bądź niezamierzonego przeniesienia niektórych efektów działalności na ogół konsumentów w postaci kosztów lub korzyści zewnętrznych.

[edytuj] Przyczyny występowania efektów zewnętrznych

Występowanie efektów zewnętrznych jest najczęściej związane ze specyfiką danej działalności. Wśród najważniejszych przyczyn ich występowania wymienia się:

• Technologię wytwarzania produktu, np. w procesie produkcji stali oprócz zamierzonego produktu zostają wytworzone duże ilości związków siarki, których uwolnienie do atmosfery jest zjawiskiem społecznie niepożądanym.
• Efekty synergiczne występujące pomiędzy producentami i konsumentami lub grupami producentów, np. właściciel pasieki zlokalizowanej w pobliżu sadu owocowego będzie odnosił korzyści w postaci lepszej jakości wytwarzanego przez pszczoły miodu (a więc i wyższej ceny, którą otrzyma za miód), choć nie ponosi żadnych opłat na rzecz sadownika.
• Komplementarność dóbr, np. podniesienie cen paliw może skutkować zmniejszeniem popytu na samochody, co stanowi koszt ekonomiczny dla producentów samochodów.
• Efekty sieciowe, np. przyłączanie się kolejnych osób do grupy posługującej się danym komunikatorem internetowym powoduje zwiększenie jego wartości jako narzędzia komunikacji dla wszystkich pozostałych użytkowników, ponieważ rozszerza się grupa osób, z którymi mogą się oni skontaktować za pomocą komunikatora.
• Występowanie wspólnych zasobów, których użytkowanie przez kolejne osoby powoduje obniżenie użyteczności dla obecnych użytkowników, np. niekontrolowany dostęp do łowisk ryb spowoduje nadmierne odłowienie i ograniczenie możliwości reprodukcji zasobów ryb, przez co globalna wielkość połowów się zmniejszy.

Bardzo często sprzyjającym czynnikiem dla występowania efektów zewnętrznych są nieprecyzyjnie określone prawa własności. Środowisko naturalne trudno przypisać konkretnemu właścicielowi, dlatego podmioty gospodarcze mogą w łatwy sposób przerzucać koszty działalności na środowisko.

Należy zaznaczyć, że odbiorca produktu rynkowego nie musi być odbiorcą efektu zewnętrznego - np. stal może być sprzedawana klientom zagranicznym, podczas gdy koszty zanieczyszczonego środowiska ponosi lokalna społeczność.

[edytuj] Rodzaje efektów zewnętrznych

W zależności od tego, czy dana działalność powoduje występowanie u osób trzecich kosztów, czy korzyści, wyróżnia się odpowiednio:

• negatywne efekty zewnętrzne (koszty zewnętrzne)
• pozytywne efekty zewnętrzne (korzyści zewnętrzne)

[edytuj] Negatywne efekty zewnętrzne

Występują w sytuacji, gdy producent jest w stanie przerzucić część kosztów na osoby trzecie. Powoduje to powstanie strat u innych podmiotów, które nie są związane z działalnością, która doprowadziła do powstania kosztu i nie uczestniczą w odnoszeniu korzyści z tej działalności. Typowym przykładem negatywnych efektów zewnętrznych jest np. emisja trujących gazów do atmosfery lub zanieczyszczanie rzek ściekami. Producent - np. huta, ponosi jedynie koszty produkcji stali, a społeczeństwo ponosi koszty w postaci zanieczyszczonego powietrza. Jednocześnie huta nie płaci społeczeństwu odszkodowania za zanieczyszczenie powietrza. Huta nie ponosi zatem całości kosztów, jakie wiążą się z produkcją stali, co powoduje zniekształcenia w prowadzonym przez nią rachunku ekonomicznym.

[edytuj] Pozytywne efekty zewnętrzne

Niektóre rodzaje działalności mogą powodować korzyści u osób trzecich. Jeżeli podmiot prowadzący działalność nie jest w stanie otrzymać pełnego wynagrodzenia za te korzyści, wówczas występują pozytywne efekty zewnętrzne. Przykładem może być budowa drogi dojazdowej do własnej posiadłości. Dzięki drodze uzyskujemy korzyść w postaci większego komfortu dojazdu, ale efekt ten dotyczy również naszych sąsiadów, którzy nie płacą za użytkowanie drogi. Tym samym budując samodzielnie drogę, podmiot ponosi całość kosztów, ale nie może otrzymać wszystkich korzyści, jakie z tego płyną.

[edytuj] Efekty zewnętrzne a alokacja zasobów

Zarówno pozytywne jak i negatywne efekty zewnętrzne powodują nieefektywność w sensie Pareta alokacji zasobów (przypisania zasobów do określonych celów) i są najbardziej typową przyczyną zawodności rynku, wykorzystywaną jako argument na rzecz interwencji państwa.

[edytuj] Alokacja przy negatywnych efektach zewnętrznych

Negatywne efekty zewnętrzne powodują, że producent nie bierze pod uwagę w swoim rachunku ekonomicznym kosztów zewnętrznych i tym samym zaniża koszty społeczno-ekonomiczne, jakie wiążą się z produkcją danego dobra. Jeżeli brałby pod uwagę także koszty zewnętrzne, wówczas wyższe koszty produkcji dobra wpłynęłyby na wyższą cenę, a to z kolei doprowadziłoby do ograniczenia popytu na to dobro. Ostatecznie równowaga rynkowa (zrównanie popytu z podażą) ustaliłaby się przy poziomie produkcji niższej od pierwotnej wielkości. Oznacza to, że obecna wielkość produkcji jest zbyt duża w stosunku do poziomu społecznie pożądanego i tym samym powoduje zbędną stratę społeczną (ang. deadweight loss).

Na wykresie popytu i podaży negatywne efekty zewnętrzne są obrazowane przez rozdział krzywej marginalnych kosztów społecznych S_s, które uwzględniają wszystkie efekty związane z produkcją danego dobra oraz krzywej marginalnych kosztów prywatnych S_p, które odzwierciedlają wyłącznie koszty bezpośrednio ponoszone przez producenta. Różnica między nimi jest równa kosztom, jakie ponoszą odbiorcy efektów zewnętrznych. Krzywa D obrazuje krańcowe korzyści, jakie odnosi społeczeństwo z konsumpcji określonej ilości dobra.

Producent ponosi jedynie koszty prywatne, co przy określonym popycie powoduje zrównanie się marginalnych kosztów z marginalnymi korzyściami przy produkcji na poziomie q₁ i cenie p₁. Powoduje to jednak stratę społeczną, ponieważ dla części produkcji (dla odcinka q₁ − q₂) koszty społeczne S_s przewyższają społeczne korzyści D. Istnieje więc nadkonsumpcja tego dobra - społeczeństwo konsumuje dane dobro pomimo tego, że rzeczywisty koszt jego wytworzenia jest wyższy od korzyści, jakie przynosi konsumpcja.

Warunkiem efektywności alokacji jest zrównanie się społecznych kosztów marginalnych ze społecznymi korzyściami marginalnymi, co jest osiągane przy produkcji na poziomie q₂ i cenie p₂. Punkt odpowiadający tym wielkościom stanowi optimum alokacji zasobów według kryterium efektywności społeczno-ekonomicznej. Przesunięcie do tego punktu może być osiągnięte między innymi poprzez wprowadzenie podatku Pigou.

Przykład:

Na polu naftowym działa 10 szybów eksploatujących złoża ropy. Każdy z nich przynosi jego właścicielowi 50 000 zł miesięcznie. Przyłączenie nowego szybu spowoduje obniżenie ciśnienia w złożu ropy i tym samym wielkość przychodów z każdego szybu spadnie do 40 000 zł.

Właściciel nowego szybu oczywiście skorzystał na przyłączeniu swojego szybu, ponieważ dzięki niemu zarabia 40 000 zł miesięcznie. Jednak odbyło się to kosztem pozostałych wydobywców, z których każdy stracił 10 000 zł. Zatem aby nowy właściciel mógł zarobić 40 000 zł pozostali stracili 10 x 10 000 zł = 100 000 zł. Powstała zatem zbędna strata społeczna w wysokości 60 000 zł spowodowana nadmiernym wydobyciem ropy. Ograniczenie ilości szybów doprowadziłoby do zwiększenia globalnej wielkości wydobycia ropy i efektywniejszego wykorzystania zasobów, przez co zwiększony zostałby dobrobyt społeczny na rynku ropy.

[edytuj] Alokacja przy pozytywnych efektach zewnętrznych

Pozytywne efekty zewnętrzne prowadzą z kolei do niedostatecznej podaży dóbr. Jeżeli koszty jakiejś inwestycji są wysokie, a inwestor może otrzymać tylko część korzyści, jakie wynikają z inwestycji, to wykonany rachunek ekonomiczny może wskazać na nieopłacalność. Jeżeli koszt budowy drogi dojazdowej przewyższy korzyści, jakie indywidualny podmiot przypisuje istnieniu tej drogi, to nie zdecyduje się on na jej budowę, pomimo tego, że suma korzyści, jakie odnieśliby wszyscy sąsiedzi, mogłaby uzasadniać poniesienie kosztów. Jest to przyczyną powstania zbędnej straty społecznej.

Na wykresie popytu i podaży pozytywne efekty zewnętrzne są obrazowane przez rozdział krzywej marginalnych korzyści społecznych D_s i krzywej marginalnych korzyści prywatnych D_p. Różnica między nimi jest równa korzyściom, jakie odnoszą odbiorcy efektów zewnętrznych. Krzywa S obrazuje koszty krańcowe, związane z produkcją określonej ilości dobra.

Producent odnosi jedynie korzyści prywatne, co przy określonych kosztach powoduje zrównanie się marginalnych kosztów z marginalnymi korzyściami przy produkcji na poziomie q₁ i cenie p₁. Powoduje to jednak stratę społeczną, ponieważ dla części produkcji (dla odcinka q₂ − q₁) koszty S są niższe niż społeczne korzyści D_s. Możliwe jest zatem powiększenie dobrobytu społecznego poprzez zwiększenie podaży dobra, co oznacza, że w warunkach wolnego rynku podaż tego dobra jest zbyt mała.

Warunkiem efektywności alokacji jest zrównanie się społecznych kosztów marginalnych ze społecznymi korzyściami marginalnymi, co jest osiągane przy produkcji na poziomie q₂ i cenie p₂. Stan taki może być osiągnięty między innymi poprzez rozwiązanie oparte na teoremacie Coase'a lub poprzez subsydiowanie produkcji w ramach interwencji państwa.

Skrajnie wysokie korzyści zewnętrzne powodują powstanie nieefektywności rynku podobnej do tej, która przejawia się przy produkcji dóbr publicznych.

Przykład:

Jest 4 sąsiadów, którzy mogliby skorzystać z drogi dojazdowej. Każdy z nich przypisuje istnieniu tej drogi jakąś wartość - załóżmy 5 000 zł. Nie oznacza to, ile każdy z nich musiałby zapłacić za tę drogę, lecz jedynie, ile byłby skłonny zapłacić za to, by powstała.

Załóżmy, że wybudowanie tej drogi kosztowałoby w cenach rynkowych 16 000 zł. Każdy z nich przypisuje drodze wartość tylko 5 000 zł, w związku z tym dla każdego z nich koszt budowy drogi przewyższa jej wartość. Tym samym nikt nie zdecyduje się na budowę drogi. Budując drogę, dany sąsiad poniósłby stratę w wysokości 11 000 zł, jednocześnie powodując efekt zewnętrzny u innych sąsiadów w wysokości 3 x 5 000 zł = 15 000 zł. Znaczna część efektów jego pracy zostałaby przeniesiona na innych.

Jednak wartość, jaką przypisują drodze wszyscy sąsiedzi naraz to 4 x 5 000 zł = 20 000 zł. Gdyby się porozumieli i wspólnym nakładem wybudowali drogę, wówczas odnieśliby nadwyżkę konsumenta w wysokości 20 000 zł - 16 000 zł = 4 000 zł. Innymi słowy, każdy z nich mógłby zapłacić po 4 000 zł za powstanie drogi, a więc mniej niż uważa, że jest to warte. Dzięki porozumieniu sąsiadów i powstaniu drogi każdy z nich odniósł korzyść, która nie byłaby możliwa, gdyby każdy z nich działał w pojedynkę.

Występowanie znacznych pozytywnych efektów zewnętrznych uniemożliwiło w tym wypadku powstanie drogi w ramach wolnego rynku, pomimo faktu, że jej koszt był mniejszy od wartości, jaką jej przypisywano. Zwiększenie dobrobytu wymagało odejścia od mechanizmu rynkowego na rzecz porozumienia inwestorów, co zapewniło zwiększenie dobrobytu w sąsiedztwie.

[edytuj] Rozwiązania problemu efektów zewnętrznych

Negatywne efekty zewnętrzne powodują nadmierną podaż dóbr, natomiast pozytywne efekty zewnętrzne odwrotnie - niedostateczną podaż. Jest to przyczyną nieefektywności mechanizmu rynkowego, co sprawia, że ekonomiści poszukują różnych sposobów rozwiązania problemu efektów zewnętrznych.

[edytuj] Główne trudności

Istnieje wiele trudności, na które napotykają ekonomiści, próbując znaleźć rozwiązanie problemu efektów zewnętrznych. Do najważniejszych z nich należą:

• Pozarynkowy charakter efektów zewnętrznych
• Koszty transakcji
• Koszty wykluczenia z konsumpcji

[edytuj] Pozarynkowy charakter efektów zewnętrznych

W gospodarce rynkowej wyceny dóbr dokonuje rynek. Rynki, na których konkurencja ma formę zbliżoną do konkurencji doskonałej w sposób obiektywny oceniają wartość społeczno-ekonomiczną danego dobra.

Efekty zewnętrzne, jako "produkt uboczny" działalności podmiotów gospodarczych nie są przedmiotem obrotu rynkowego. Ich "dystrybucja" odbywa się poza rynkiem, a więc nie dochodzi do obiektywnego oszacowania ich wartości. Utrudnia to znacznie ocenę społeczno-ekonomicznej efektywności produkcji dla rynków na których występują efekty zewnętrzne. Istnieje obawa, że efekty zewnętrzne mogą być wyceniane w sposób arbitralny, co nie pozostaje bez wpływu na ocenę efektywności.

Ponieważ efekty zewnętrzne bardzo często wiążą się z zagadnieniami ochrony środowiska, to jedną z dziedzin, na której polu sformułowano kilka metod szacowania wartości efektów zewnętrznych jest ekonomia środowiskowa. Można wymienić np. metodę szacowania wartości według kosztów odtworzeniowych, co oznacza, że efekty zewnętrzne (np. zanieczyszczenie środowiska) są tyle warte ile kosztowałoby przywrócenie stanu pierwotnego (usunięcie zanieczyszczeń). Inną metodą jest szacowanie na podstawie kosztów prewencyjnych, co w tym przypadku oznacza, że wartość efektów zewnętrznych jest równa kosztom, jakie musiałyby być poniesione na zapobieżenie powstaniu efektów (np. koszty zainstalowania filtru zanieczyszczeń).

Uniwersalną, lecz trudną do stosowania w praktyce metodą szacowania wartości efektów zewnętrznych jest agregacja gotowości do zapłaty za usunięcie efektów zewnętrznych. W tym znaczeniu efekt zewnętrzny (np. zanieczyszczone powietrze) jest tyle warte, ile w sumie są skłonni zapłacić za jego usunięcie ci, których efekt ten dotyka. Należy podkreślić, że o ile poprzednie metody szacowania wartości efektów zewnętrznych opierają się na cenach rynkowych o tyle metoda agregacji gotowości do zapłaty opiera się na preferencjach odbiorców efektów. Jej zastosowanie stwarza kolejne trudności metodologiczne w postaci wiarygodnej oceny preferencji dużych grup społecznych.

[edytuj] Koszty transakcji

W niektórych przypadkach istnieje możliwość zapobieżenia negatywnemu wpływowi występowania efektów zewnętrznych na efektywność społeczno-ekonomiczną poprzez porozumienie podmiotów biorących udział w produkcji lub konsumpcji dóbr. Jednak wraz ze wzrostem skali działania i wielkości rynku oraz jego rozdrobienia koszty takiego porozumienia znacznie rosną.

O ile porozumienie czterech sąsiadów w sprawie budowy drogi nie przysparza dużych trudności ani kosztów o tyle np. budowa autostrady wymaga porozumienia i pogodzenia wielu podmiotów o sprzecznych interesach, co rodzi znaczne koszty transakcyjne takiego przedsięwzięcia. Może się okazać, że wzrost kosztów porozumienia podmiotów znacznie ograniczy lub nawet przewyższy korzyści, jakie mogłyby wynikać z realizacji przedsięwzięcia.

[edytuj] Koszty wykluczenia z konsumpcji

Jeżeli działalność danego podmiotu rodzi korzyści u innych podmiotów, to mógłby on zażądać rekompensaty za te korzyści. Jednak odbiorcy pozytywnych efektów zewnętrznych będą mogli odmówić. W takiej sytuacji podmiot musiałby być zdolny do wykluczenia odbiorców z konsumpcji efektów zewnętrznych i uzależnić zezwolenie na tę konsumpcję od rekompensaty.

Cechą charakterystyczną efektów zewnętrznych jest jednak to, że koszt takiego wykluczenia jest znaczny i często ograniczanie konsumpcji efektów zewnętrznych przez podmioty trzecie jest nieopłacalne.

Jeżeli pszczelarz czerpie korzyści z bliskości sadu owocowego, to sadownik mógłby oczekiwać wynagrodzenia za te korzyści. Odmowa pszczelarza skłoni sadownika do zastosowania jakichś specjalnych środków (np. oprysków), które uniemożliwiłyby pszczołom zbieranie pyłku z kwiatostanów jabłoni. Zastosowanie takich środków jest kosztowne i mogłoby się okazać, że jest droższe od kwoty, jaką pszczelarz byłby skłonny zapłacić za dostęp do jabłoni. W ten sposób wykluczenie z konsumpcji efektów zewnętrznych powodowałoby stratę dobrobytu.

Sytuacja skomplikowałaby się jeszcze bardziej, gdy w grę wchodziłoby więcej pszczelarzy. Wykluczenie z konsumpcji jednego z nich oznacza jednoczesne wykluczenie pozostałych i odwrotnie - dopuszczenie jednego automatycznie dopuszcza innych. Powoduje to, że pozostali pszczelarze nie mają bodźców do płacenia za coś, co i tak otrzymują, ponieważ jeden z nich już zdecydował się na płacenie za dostęp do jabłoni. W ten sposób "zagarniają" efekt zewnętrzny wytworzony nakładem pracy sadownika.

[edytuj] Metody

W ekonomii istnieje rozbieżność poglądów w kwestii sposobu eliminacji efektów zewnętrznych. Istnieją różnorodne metody rozwiązywania problemów alokacji zasobów, jakie wiążą się z ich występowaniem. Metody te można w sposób najogólniejszy podzielić na prywatne i publiczne.

Do prywatnych rozwiązań problemu efektów zewnętrznych zalicza się:

• Internalizacja efektów zewnętrznych,
• Rozwiązania oparte o teoremat Coase'a,
• Rozwiązania oparte o system prawny.

Publiczne metody to:

• Podatki korekcyjne
• Subsydia
• Zbywalne zezwolenia emisyjne
• Metody regulacyjne

[edytuj] Prywatne rozwiązania

[edytuj] Internalizacja efektów zewnętrznych

Internalizacja efektów zewnętrznych polega na włączeniu kosztów lub korzyści zewnętrznych wynikających z działalności danego podmiotu do rachunku ekonomicznego tego podmiotu. Można tego dokonać np. poprzez tworzenie odpowiednio dużych jednostek gospodarczych, dzięki czemu efekty zewnętrzne działalności będą włączone do jego rachunku ekonomicznego.

Sadownik może założyć spółkę z pszczelarzami, dzięki czemu wszystkie efekty zewnętrzne "zamkną się" w ramach jednego podmiotu gospodarczego i tym samym wszyscy będą mogli na tym skorzystać i podzielić się korzyściami, jakie z tego płyną.

[edytuj] Rozwiązania oparte o teoremat Coase'a

Ronald Coase, zdobywca nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii dowiódł, że rozwiązanie problemu efektów zewnętrznych może być przy określonych warunkach dokonane w drodze przetargu dokonanego przez zainteresowane strony, bez udziału władz publicznych.

Istnieją trzy warunki skuteczności takiego rozwiązania:

• Precyzyjnie określone prawa własności
• Relatywnie małe rozdrobnienie zainteresowanych stron
• Niskie koszty transakcyjne

Jeżeli właściciel lasu w pobliżu miejscowości turystycznej chciałby wyciąć las, spowodowałby negatywny efekt zewnętrzny w postaci utraty walorów krajobrazowych przez tę miejscowość. Spowoduje to zmniejszenie ruchu turystycznego i straty u właścicieli bazy noclegowej.

Jeżeli suma strat hotelarzy byłaby większa niż korzyść, jaką odniesie właściciel lasu z wycinki drzew, to hotelarze mogą się porozumieć, aby zapłacić rekompensatę właścicielowi lasu za powstrzymanie się od wycinki. Zapłacenie przez nich równowartości kwoty, jaką właściciel lasu zarobiłby na wycince, będzie mniejszym obciążeniem, niż straty spowodowane ewentualną wycinką.

Właścicielowi lasu jest obojętne czy dostanie pieniądze od nabywców drewna, czy od hotelarzy. Hotelarze natomiast wolą zapłacić rekompensatę, ponieważ wynosi ona mniej, niż ewentualne straty wynikając ze zmniejszenia popytu na ich usługi. Tym samym zapłata rekompensaty może skutecznie wyeliminować efekty zewnętrzne i być przyczyną wzrostu dobrobytu społeczno-ekonomicznego.

[edytuj] Rozwiązania oparte o system prawny

Wiążą się przede wszystkim z precyzyjnym określeniem praw własności do poszczególnych dóbr i zasobów oraz stworzenie ram prawnych dla dochodzenia odszkodowań wynikających z negatywnych efektów zewnętrznych dla właścicieli tych zasobów.

Uznając, że środowisko naturalne jest własnością skarbu państwa, państwo może dochodzić przed sądem odszkodowania od zakładów przemysłowych za niszczenie zasobów środowiska, które powinno być przeznaczone na odtworzenie walorów naturalnych. Branie przez producentów zanieczyszczeń pod uwagę ewentualnych odszkodowań spowodowałoby ograniczenie emisji zanieczyszczeń.

Jednym z problematycznych zagadnień na polu tych rozwiązań jest tak zwana wartość istnienia, jaką niektórzy przypisują określonym zasobom środowiska, nawet jeżeli z nich bezpośrednio nie korzystają. Problem ten ze szczególną jaskrawością wystąpił podczas katastrofy ekologicznej tankowca Exxon Valdez u wybrzeży Alaski w marcu 1989 r. Obywatele występowali z pozwami przeciwko koncernowi Exxon, właścicielowi Valdeza o odszkodowanie z tytułu utraty pewnej wartości, jaką byłaby możliwość korzystania z dziewiczych walorów środowiska, które zostały zaprzepaszczone przez katastrofę. Zatem wartością był sam fakt istnienia tych zasobów oraz możliwość korzystania z nich (a nie tylko samo korzystanie). Sądy amerykańskie uznawały pozwy, co skutkowało wypłatami ponad 1 mld dolarów odszkodowań. Takie rozwiązanie wymagało jednak odpowiednich zapisów prawnych oraz uznania wartości istnienia jako wystarczającego miernika poniesionej straty.

[edytuj] Publiczne rozwiązania

Prywatne metody rozwiązywania problemów wynikających z efektów zewnętrznych nie dają skutecznych rezultatów w każdym wypadku. Nie rozwiązują problemu "gapowicza" (zwanego też problemem wolnego jeźdźca - niepoprawne tłumaczenie angielskiego free rider) - podmiot, który miałby dojść do porozumienia z innymi w kwestiach rekompensaty za efekty zewnętrzne, mógłby odmówić udziału w "składce", dochodząc do wniosku, że jeżeli inni zapłacą, to on i tak będzie mógł korzystać z efektów, lecz bez ponoszenia kosztów - przyjmuje więc postawę "gapowicza".

Rozwiązania prywatne odbywają się także w warunkach ograniczonej informacji, co utrudnia obiektywną wycenę faktycznej użyteczności danych rozwiązań dla poszczególnych grup. Tym samym pojawia się pokusa spekulacyjna - zawyżanie wartości swoich strat wynikających z przymusowej konsumpcji efektów zewnętrznych, celem otrzymania większego odszkodowania.

Podobnie nie rozwiązuje to problemu kosztów transakcyjnych, które mogą przekraczać ewentualną wartość sporną. Taka sytuacja będzie ekonomicznie sankcjonować nieefektywność wynikającą z efektów zewnętrznych.

Wszystkie te utrudnienia związane z rozwiązaniami prywatnymi skłaniają do formułowania publicznych metod poprawy efektywności społeczno-ekonomicznej alokacji zasobów na rynkach charakteryzujących się występowaniem znaczących efektów zewnętrznych. Metody te są szczególnie rozpowszechnione w dziedzinie ochrony środowiska.

[edytuj] Podatki korekcyjne

Polegają na obciążeniu producenta, który powoduje występowanie negatywnych efektów zewnętrznych podatkiem o takiej wysokości, która zrównuje prywatne koszty krańcowe producenta z krańcowymi kosztami społeczno-ekonomicznymi danej ilości dobra. Powoduje to uwzględnienie przez producentów kosztów efektów zewnętrznych i wliczenie ich do rachunku ekonomicznego producenta. Efektem będzie wzrost kosztów, a więc i ceny dobra, co pociągnie za sobą ograniczenie popytu i tym samym zmniejszenie wielkości produkcji dobra od poziomu społeczno-ekonomicznego optimum.

Podatki takie są nazywane także podatkiem Pigou, od nazwiska brytyjskiego ekonomisty Arthura Pigou, który po raz pierwszy zaproponował tego rodzaju podatki w swojej książce Ekonomia dobrobytu z 1920 r.

Przed nałożeniem podatku (rys. z lewej) równowaga rynkowa ustala się na przecięciu marginalnych kosztów prywatnych oraz marginalnych korzyści społecznych, przy poziomie produkcji q₁ oraz cenie p₁. Zapewnia to nadwyżkę konsumenta w wielkości obszaru niebieskiego oraz nadwyżkę producenta w wielkości obszaru czerwonego. Taka produkcja przekracza jednak poziom, przy którym zrównują się społeczne koszty marginalne ze społecznymi korzyściami marginalnymi, co stanowi warunek efektywności w sensie Pareto. Przekroczenie tego poziomu oznacza, że społeczeństwo konsumuje dobro, pomimo faktu, że jego społeczny koszt przewyższa jego społeczną korzyść. Jest to zobrazowane na rysunku poprzez szary obszar odpowiadający zbędnej stracie społecznej spowodowanej nadkonsumpcją dobra.

Nadmierna podaż i nadmierna konsumpcja jest wynikiem zaniżenia ceny dobra ze względu na nieuwzględnianie przez producenta w rachunku ekonomicznym społeczno-ekonomicznego kosztu produkcji. Wprowadzenie podatku t (rys. z prawej), odpowiadającego wysokości kosztów społecznych związanych z produkcją dobra spowoduje, że producent będzie uwzględniał te koszty w rachunku ekonomicznym. Podniesie to koszty, a więc i cenę dobra. Podniesienie ceny spowoduje przesunięcie punktu równowagi w lewo, do miejsca odpowiadającego produkcji o wielkości q₂. Przy tym poziomie produkcji oraz podatku t, cena, jaką płacą konsumenci za dobro wynosi p₂. Jednak producent otrzymuje za jednostkę dobra cenę p₂ − t. Różnica między tymi cenami stanowi ściągany przez państwo podatek i jest przedstawiona na wykresie w postaci żółtego obszaru.

Warto zauważyć, że zgodnie z teorią opodatkowania nie ma różnicy, czy podatkiem zostaną obłożeni konsumenci, czy producenci. Zarówno producenci, jak i konsumenci ponoszą koszty wprowadzenia podatku (w stosunku, który jest zależny od elastyczności cenowej popytu i podaży). Obie grupy pomniejszyły swoją nadwyżkę na rzecz ściąganego podatku.

Wprowadzenie takiego podatku spowoduje znaczący efekt redystrybucyjny:

• Poniesienie kosztów przez konsumentów - górne części obszarów żółtego i zielonego,
• Poniesienie kosztów przez producentów - dolne części obszarów żółtego i zielonego,
• Odniesienie korzyści przez dotychczasowych odbiorców efektów zewnętrznych - całość obszaru zielonego oraz zniesienie straty społecznej (obszar szary),
• Odniesienie korzyści przez skarb państwa - żółty obszar.

Jak widać rozwiązanie takie, choć efektywne w sensie Pareta, charakteryzuje się nierównomiernym rozkładem korzyści. W szczególności straty ponoszą producenci i konsumenci, co sprawia, że najważniejsze podmioty uczestniczące w rynku nie są zainteresowane takim rozwiązaniem. Jest to argument za interwencją państwa, które dysponuje aparatem przymusu (w postaci egzekwowania prawa) i jest w stanie narzucić producentom i konsumentom zachowania proefektywnościowe. Do rozwiązania takiego nie mogłoby dojść na rynku nieregulowanym.

[edytuj] Subsydia

Jeżeli społeczeństwo ponosi określone koszty w związku z zanieczyszczeniami środowiska, a krańcowy koszt redukcji zanieczyszczeń jest niższy niż krańcowa korzyść, to społeczeństwo może zdecydować o dopłaceniu w formie subsydiów producentom, aby ci np. zainstalowali urządzenia redukujące emisję zanieczyszczeń. Jest to sytuacja neutralna dla producentów, natomiast dotychczasowi odbiorcy efektów zewnętrznych korzystają na takim rozwiązaniu, ponieważ obciążenia, jakie ponoszą są niższe niż koszty efektów zewnętrznych.

Rozwiązanie takie nie zrównuje kosztów społecznych i prywatnych, lecz obniża krańcowe koszty zanieczyszczeń. Subsydia powodują dodatkowe obniżenie kosztów prywatnych producenta, co powoduje, że równowaga ustala się na poziomie produkcji większej od pierwotnej (choć przy mniejszych kosztach krańcowych) i niższej cenie dobra.

Rozwiązanie to przerzuca koszty zniesienia efektów zewnętrznych na ich dotychczasowych odbiorców. To oni opłacają (w postaci zwiększonych podatków) subsydia dla producentów. Jest to najważniejsza różnica w porównaniu z rozwiązaniem opartym na podatkach korekcyjnych, przy których koszty zniesienia efektów zewnętrznych ponoszą konsumenci i producenci.

Rozwiązanie to może być stosowane wobec dóbr istotnych z punktu widzenia potrzeb społecznych, gdy podatki korekcyjne spowodowałyby zbyt duży wzrost cen dla konsumentów. Jest też często stosowane w sposób nieuzasadniony jako wynik presji podmiotów rynkowych na decydentów polityki gospodarczej. Konsumenci lub producenci mogą lobbować na rzecz rozwiązania problemu efektów zewnętrznych poprzez subsydia, ponieważ przerzuca to koszty rozwiązania na odbiorców efektów i tym samym odciąża producentów i konsumentów. Grupy producentów lub konsumentów są najczęściej dużo bardziej zintegrowane i zorganizowane niż rozproszona grupa odbiorców efektów zewnętrznych, co daje im większą siłę przetargową w ewentualnym wywieraniu presji na decydentów.

[edytuj] Zbywalne zezwolenia emisyjne

Polega na określeniu wielkości emisji w danym okresie, a następnie zorganizowanie przetargu, podczas którego producenci będą mogli kupić drogą licytacji prawo do udziału w ogólnej wielkości emisji. Takie pozwolenie będą mogli następnie sprzedać na rynku, co zapewnia, że zezwolenia trafiają do tych producentów, którzy potrafią wytwarzać dobra przy najmniejszym możliwym poziomie zanieczyszczeń. Rynkowy charakter zezwoleń emisyjnych skłania przedsiębiorstwa do ciągłego poszukiwania sposobów ograniczania emisji, ponieważ wiąże się to z możliwością odsprzedaży części zezwoleń i tym samym z dodatkowym przychodem.

Najważniejszymi zaletami tego rozwiązania są możliwość kontrolowania przez państwo całkowitej wielkości emisji (co nie jest możliwe w przypadku podatków korekcyjnych) oraz motywację producentów w zakresie obniżania emisji.

Rozwiązanie jest to szczególnie skuteczne na rynkach, gdzie trudno wycenić efekty zewnętrzne, a stopień koncentracji rynku jest stosunkowo mały, co wyklucza ewentualne porozumienia producentów. Jego skuteczność jest jednak ograniczona do takich efektów zewnętrznych, dla których nie jest istotna lokalizacja ich powstania.

[edytuj] Metody regulacyjne

Do tej grupy metod należą przede wszystkim wszelkie normy, zakazy i nakazy. Przykładem może być zakaz palenia w miejscach publicznych, określone normy emisji spalin samochodowych, czy przepisy dotyczące dostępu do łowisk ryb.

Regulacje mogą dotyczyć nakładów bądź efektów działalności podmiotów gospodarczych. Regulacja efektów wiąże się z ustalaniem norm w zakresie ilości emitowanych zanieczyszczeń, natomiast regulacja nakładów dotyczy przede wszystkim procesów technologicznych lub wykorzystania określonych surowców. Podstawowym argumentem na rzecz regulacji nakładów jest większa łatwość ich kontroli w porównaniu do regulacji efektów (łatwiej skontrolować proces oczyszczania węgla, niż faktyczną emisję zanieczyszczeń). Często prowadzą one jednak do nieefektywności, ponieważ demotywują przedsiębiorstwa do opracowywania nowych technologii produkcji.

Najczęściej stosowane są, przy dużym rozdrobnieniu źródeł efektów zewnętrznych, które uniemożliwia rynkowe rozwiązania. Poważną wadą rozwiązań regulacyjnych polegających na administracyjnym ustalaniu norm jest całkowity brak motywacji podmiotów gospodarczych do zmniejszania emisji poniżej poziomu normy, nawet gdyby koszty takiego zabiegu byłyby minimalne.

[edytuj] Inne przykłady efektów zewnętrznych

• Szczepienia - często przytaczany przykład pozytywnych efektów zewnętrznych. Zaszczepienie się kolejnej osoby przeciwko jakiejś chorobie przysparza jej bezpośrednich korzyści w postaci odporności na tę chorobę. Uodparniając siebie na tę chorobę, ogranicza również możliwość jej przenoszenia na innych, a więc pozostała część społeczeństwa również na tym korzysta poprzez zmniejszenie ryzyka zakażenia.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Przegląd instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska, MOŚ

[edytuj] Źródła

• Drobniak A.: Zastosowanie analizy kosztów i korzyści w ocenie projektów publicznych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002
• Stiglitz J. E.: Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004