Fonologia

Z Wikipedii

Fonologia – nauka o systemach dźwiękowych języków. Stanowi jeden z działów językoznawstwa (lingwistyki) (podawane jako synonimiczne nazwy: fonemika, fonematyka, odnoszą się tylko do jednej z teorii fonologicznych i nie mogą być traktowane jako zamiennik nazwy "fonologia").

Od fonetyki odróżnia ją podejście do dźwięków: fonetyka bada ich właściwości fizyczne, fonologia bada jak funkcjonują i jaki tworzą system. Jeden z najwybitniejszych fonologów, Nikołaj Siergiejewicz Trubieckoj, zilustrował to porównaniem mówiącym, że fonetyka ma się tak do fonologii jak numizmatyka do nauki o finansach. (Trubieckoj 1939)

Fonologia jako dyscyplina odrębna od fonetyki zaczęła się od obserwacji, że nie da się adekwatnie opisać systemu dźwiękowego języka opisując po prostu używane w danym języku dźwięki. Potrzebne są bardziej abstrakcyjne jednostki, które nazwano fonemami. (Warto zwrócić uwagę, że terminu "fonem" używał po raz pierwszy w znaczeniu zbliżonym do współczesnego polski językoznawca Jan Baudouin de Courtenay.)

W minionym stuleciu fonem definiowano na kilka sposobów, zależnie od podejścia teoretycznego danej szkoły językoznawczej. Najbardziej znane definicje to:

mentalistyczna – fonem to "psychologiczny wzorzec" dźwięku, który mówiący stara się odtworzyć;
fizyczna – fonem to zbiór dźwięków spełniających pewne warunki dystrybucji i podobieństwa;
funkcjonalna – fonem to najmniejsza jednostka języka zdolna do różnicowania znaczenia (ale sama znaczenia pozbawiona - najmniejszą jednostką znaczącą jest morfem);
oraz wywodzące się ze Szkoły Praskiej rozumienie fonemu jako wiązki cech dystynktywnych (co najprościej da się wytłumaczyć jako "kwintesencja istotnych dla użytkowników danego języka różnic pomiędzy dźwiękami").

Jak widać, wbrew powtarzanemu czasem stereotypowi, w żadnej z liczących się szkół fonem nie jest definiowany jako dźwięk (odróżniający się, czy też nie). Nowsze teorie (fonologia generatywna) zastąpiły pojęcie fonemu pojęciem segmentu. Dalej jednak jest on podstawowym terminem fonologicznym w popularnych opisach dla celów dydaktycznych.

Zależnie od zasięgu opisywanych procesów tradycyjnie rozróżnia się fonologię segmentalną i fonologię suprasegmentalną. Jak same nazwy wskazują, ta pierwsza zajmuje się segmentami, a ta druga jednostkami wyższego rzędu: sylabą, wyrazem, frazą i związanymi z nimi zagadnieniami długości, tonu i akcentu, a więc także np. rytmu i intonacji. Przy bliższym zbadaniu okazuje się jednak, że zakresy obu poddyscyplin nakładają się na siebie: opisując procesy fonologiczne (np. upodobnienia/asymilacje) i tak musimy odwoływać się do kontekstu szerszego niż jeden segment. Jednocześnie współczesne teorie dotyczące wewnętrznej abstrakcyjnej struktury segmentów (teoria geometrii cech) używają narzędzi, które wymuszają opisywanie cech pojedynczych segmentów jako części większych całości.