Grody Czerwieńskie

Z Wikipedii

Przypuszczalny zasięg państwa Polan na początku panowania Mieszka I i ziemie przyłączone przez tego władcę. Wschodnia granica Grodów Czerwieńskich oparta jest na przebiegającym przez ten obszar europejskim dziale wodnym

Grody Czerwieńskie (niem. Rotburgenland, ukr. Червенські городи, węg. Vörösföldnek) to powszechnie przyjęta w historiografii nazwa ziem znajdujących się na dawnym pograniczu polsko-ruskim.

Imiennie grody te wspomniane są w źródłach wyłącznie dwukrotnie ("Powieść doroczna"^[1]) jako przedmiot rywalizacji wyżej wspomnianych państw. Pierwszy raz w 1018 roku kiedy "Powieść" notuje, że w trakcie powrotu z Rusi Bolesław Chrobry je zajął, i kolejny raz w 1031 roku, kiedy zanotowane w tym samym dziele jest, że "Grody Czerwieńskie" odebrał Polakom Jarosław Mądry.

[edytuj] Hipotezy

W obu zapiskach nie ma żadnych bliższych danych geograficznych nt. grodów. Po 1031 roku natomiast nazwa ta już więcej nie występuje. Powoduje to znaczną trudność jak i dowolność w nauce w wyznaczaniu terytoriów oraz położenia i nazw głównych ośrodków administracyjnych tego obszaru.

[edytuj] Główne ośrodki

W sprawie przewodniego ośrodka administracyjnego historycy są niemal zgodni, że był nim Czerwień, choć bywają próby uznania Czerwienia za nazwę bliżej nieokreślonego terytorium^[2]. Pomimo wszystko zawsze łączy się go z "grodami" z oczywistych względów – ich zbiorcza nazwa pochodzi niewątpliwie od Czerwienia^[3]. Wniosek ten nie rozwiązuje problemu lokalizacji grodów czerwieńskich, nie wiadomo bowiem, gdzie dokładnie Czerwień się znajdował. Jego lokalizację opierać można na kronikach ruskich, w których gród wspominany jest już pod rokiem 981.

Najbardziej miarodajnym przekazem co do położenia Czerwienia wydaje się być zapis w kolejnej kronice ruskiej (tzw. Ipatjewskiej^[4]) pod rokiem 1205 o walce Litwinów u wrót Czerwienia. Litwini mieli wojować jednocześnie koło Kumowa, a zastawę wojskową trzymać przy wsi Uchanie. Ten przekaz daje pewność co do położenia Czerwienia w późniejszej ziemi Chełmskiej, bardzo blisko samego Chełma.

Dziś przeważa pogląd (znaleziska archeologiczne^[5] jak i późniejsze relacje źródłowe^[6]), że dawny Czerwień znajdował się na miejscu wsi Czermno nieopodal Hrubieszowa. Niektórzy historycy są skłonni uznać leżący także w tym rejonie Czerniejów za pierwotne miejsce grodu. Podobny problem występuje jeśli idzie o nazwę "Peremyszl" występującą u Nestora. Standardowo uważano, że oznacza ona obecny Przemyśl. Jednakże pewne względy geograficzne przemawiają za tym, że Przemyśl nigdy nie stanowił jednolitej jednostki terytorialnej z terenami nad górnym Bugiem. W związku z tym wysuwa się koncepcję, że gród Nestora to Peremyl na górnym Styrem, co dobrze koresponduje z "Dokumentem Biskupstwa Praskiego"^[7].

Natomiast poglądem już dziś stanowczo odrzuconym są próby lokalizacji Czerwienia w miejscu Czerwonogrodu koło Zaleszczyk^[8].

[edytuj] Terytorium

Państwo Bolesława Chrobrego z zaznaczonymi nabytkami terytorialnymi władcy. Grody Czerwieńskie zostały zaznaczone według przeważającej dziś koncepcji o ich zasięgu terytorialnym - obejmują obok samego Czerwienia także ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką i wołyńską.

Terytorialnie "grody" uważa się raz za rozległy kraj, który powierzchnią odpowiadać miał przyszłej Rusi Czerwonej lub Halickiej^[9]. Innym razem natomiast ogranicza się ich terytorium do samego Czerwienia, który składając się z dwóch grodów został przedstawiony w źródle za pomocą liczby mnogiej^[10].

Najbardziej dziś przeważającym poglądem jest teza uznająca "grody czerwieńskie" za obszar całkiem rozległy, bo obejmujący swym zasięgiem w przybliżeniu przyszłą ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką, wołyńską i inne pobliskie ziemie^[11]. Niektórzy badacze zaliczają jeszcze do "grodów" Brześć^[12]. Z takim zasięgiem "grodów czerwieńskich" spotkamy się w dużej ilości opracowań popularnonaukowych i niektórych naukowych, które traktują "grody" jako praterytorium wyżej wspomnianej Rusi Czerwonej^[13]. Niekiedy w pracach historycznych mylnie stosuje się termin grodów czerwieńskich w roli synonimu Rusi Czerwonej^[14].

Mniej znanym, ale także dość eksponowanym zapatrywaniem jest wniosek, uznający tylko przyszłą ziemię chełmską za pierwotne terytorium "grodów"^[15]. Dla poparcia tej tezy wyzyskuje się informacje źródłowe jak i znaleziska archeologiczne. Archeolodzy biorąc za przykład odnajdywane w Czermnie przedmioty ocenili oddziaływanie grodu tam się onegdaj znajdującego na bardzo małe, bo sięgające co najwyżej 40 km^[16]. Natomiast źródła – nie określając dokładnych granic "grodów czerwieńskich" – mówią przynajmniej tyle, że nie należał do nich pobliski Czerwieniowi Bełz^[17]. Dodać należy, że późniejsze notatki wyraźnie rozgraniczają Czerwień od miast wołyńskich i Przemyśla^[18]. Jeśli zaś przyjmiemy identyfikację utożsamiającą nestorowy Peremyszl z Peremylem nad Styrem to wynika stąd obraz terytorialny Grodów Czerwieńskich jako ziem pomiędzy górnym Styrem a Huczwą.

[edytuj] Przynależność

Najdawniejsza przynależność "grodów czerwieńskich" w historiografii nie jest do dziś ustalona. Źródłem mającym tu największą wagę jest zapiska Powieści Dorocznej pod rokiem 981^[19];

W leto 6489 ide Wołodimer' k Liachom' i zaja grady ich: Peremyszl', Czerwien', i iny grady jeże sut' do sego dnie pod' Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan' ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.

Co w polskim tłumaczeniu brzmi następująco^[20];

Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.

Na pierwszy rzut oka zapiska podaje oczywiste fakty, których przeniesienie na oś historyczną nie sprawia wielkich problemów. Pomimo to podaje się w wątpliwość przynależność Czerwienia w tej zapisce do Polaków (czyli Lachów)^[21]. Niektórzy badacze byli gotowi nawet powyższą wzmiankę zanegować^[22]. Wydaje się bowiem rzeczą nieprawdopodobną, aby Mieszko I zawojował Czerwień, a tym bardziej Przemyśl, nie zdobywając uprzednio Małopolski^[23] (zdobył ją najwcześniej w 987 roku^[24]). Poza tym uznaje się powszechnie, że Mieszko najpierw skupił się na podoboju ziem znajdujących się na północy i zachodzie jego państwa, na których działał od pojawienia się w źródłach do 972 roku. Kolejno następuje znany konflikt z Ottonem II zakończony dopiero około 980 roku (w jego trakcie miało dojść do wyprawy na Polskę w 979 roku). Wszystko wskazuje na to, że do początku lat 80. X wieku książę Mieszko był zbyt zajęty na zachodzie, aby interesować sie podbojami w zupełnie przeciwnej części państwa^[25]. Najpewniej więc Polacy przybyli na te tereny dopiero w 1018 roku w trakcie słynnej wyprawy Chrobrego, czego świadectwem są między innymi zabudowania grodowe w Przemyślu^[26].

Inni badacze doszukują się w nazwie "Lachy" jakiegoś nieznanego plemienia mającego swoje siedziby na pograniczu Polski i Rusi^[27]. Wedle tej tezy Lachowie są identyczni z plemieniem Lenzanenoi (pl. Lędzianie, Lędzanie, mieszkańcy nieuprawnych pól)^[28], które opisuje w swoim dziele Konstantyn VII Porfirogeneta jako sprzedających Rusinom łodzie^[29]. Jako jedno z pierwszych plemion zachodniosłowiańskich napotkanych przez Ruś mieli oni później dać fundament ogólnej nazwie etnicznej Polaków^[30]. Wskazuje na to pośrednio samo źródło, w którym z całą pewnością stwierdzono, że zdanie "które do dziś dnia są pod Rusią" dopisano później. Wydaje się bowiem, że pierwszy redaktor treści zapiski miał na myśli tylko poszczególne plemię (jak nieco później Wiatyczów), natomiast drugi rozumiał termin "Lachowie" w sensie etnicznym i dopisał powyższe zdanie w tym duchu^[31].

Poddaje się także możliwość, że Czerwień należał przed 981 rokiem do Czech ^[32]. Za tą argumentacją przemawiają źródła czeskie, jak i arabskie, które wyraźnie poświadczają zwierzchność tego państwa nad ziemią krakowską (na pewno do 973) oraz to, że graniczyło ono z Rusią (na pewno w latach 50. X wieku)^[33]. Cokolwiek najbardziej tu znaczące źródło – tzw. "dokument praski" z 1086 roku^[34] – jest przekazem, co do którego wiarygodności badacze nie są zgodni^[35]. Jeżeli mianowicie uznać informacje geograficzne zawarte w tym źródle za miarodajne można udowodnić, że panowanie czeskie w tym rejonie sięgało aż po rzeki Bug i Styr^[36]. Wątpliwości badaczy budzi także drugie ze źródeł, dostępne jedynie w późnośredniowiecznych streszczeniach, różniących się między sobą treścią^{[potrzebne źródło]}. Niektórzy badacze ograniczają się do stwierdzenia tylko pewnego stopnia zależności Lędzian od Czechów w tym czasie^{[potrzebne źródło]}. W takim wypadku wyprawa Włodzimierza w 981 roku miała na celu nie podbicie, a uzależnienie Lędzian od Rusi. Taki stan istniał już wcześniej, jak wykazują niektórzy historycy na podstawie dzieła Porfirogenety^[37]. Pewne nowsze badania archeologiczne sugerują, że Mieszko jednak był w stanie zawładnąć Grodami Czerwieńskimi zanim opanował Kraków wraz z późniejszą Małopolską. Wydaje się, że około połowy lat siedemdziesiątych X wieku Piastowie opanowali późniejszą ziemię sandomierską i założyli gród w Sandomierzu. Stamtąd w drugiej połowie lat 70. X wieku ich ekspansja militarna skierowała się w kierunku późniejszej ziemi lubelskiej. Jest niewykluczone, że na krótko przed datą 981 roku hufce Polan prawdopodobnie z dwóch stron – od strony Sandomierza i znad rzeki Wieprz wkroczyły na teren Lędzian, czyli Grodów Czerwieńskich, wprowadzając je w obręb własnej organizacji państwowej. Być może ten właśnie fakt skłonił władców Kijowa do reakcji, gdyż owi Lędzianie-Lachowie byli od lat 40. X wieku trybutariuszami Rusi Kijowskiej. Ich wejście w orbitę wpływów Gniezna naruszało polityczne interesy ruskie.

[edytuj] Inne zagadnienia

W zapisce występuje przyimek "ku" a nie "na". W kronice Nestora w takich wypadkach przyimek "na" zawsze oznacza przeciwnika w walce; Roku 6490 [982]. Wszczęli wojnę Wiatycze i poszedł na nich Włodzimierz, i zwyciężył ich powtórnie. Roku 6491 [983]. Poszedł Włodzimierz na Jaćwingów.... Przyimek "ku" w latopisie, poza zapiską 981 roku bez wyjątku, wyznacza kierunek w jakim wysłano poselstwo lub po prostu się udano nigdy z zamiarem prowadzenia wojny; W leto 6393 [885] Posła [Oleg'] k' Radimicziem' (Oleg posłał do Radymiczów), W leto 6530 [1022] pride Jarosław k' Beresciu (Jarosław poszedł do Brześcia). Nad problemem tym większość badaczy przechodzi obojętnie ponieważ wiedza nt. języka tamtych czasów jest nadal niedostateczna. Istniejąca hipoteza opiera się w dużej mierze na daleko posuniętej rekonstrukcji. W świetle tejże hipotezy użycie "ku" tłumaczy się połączeniem przez redaktora kroniki notatki dyplomatycznej z tekstem o charakterze wojennym. Gdzie indziej w kronice można znaleźć dowody raczej pokojowych kontaktów Lachów z Rusinami jak np. pod rokiem 996; I żył [Włodzimierz] z kniaziami sąsiednimi w pokoju – z Bolesławem lackim i ze Stefanem węgierskim i z Oldrzychem czeskim. Wyprawa 981 roku jawiłaby się w tym ujęciu jako incydent ale jej zakres nie pozwala tak sądzić – zdobyto najmniej cztery grody – na pewno zakłóciłoby to w znacznym stopniu stosunki obu krajów. Połączenie przez kronikarza jakiejś nieznanej bliżej wojny z poselstwem do Lachów mogło być bardzo prawdopodobne (zob. przede wszystkim S. M. Kuczyński, Studia z dziejów Europy Wschodniej X-XVII wieku, Warszawa 1965).

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

Opracowania naukowe

• S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie?, "Litwa i Ruś", t. III, Wilno 1912.
• G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, tom II, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1988, ISBN 83-232-0025-4.
• T. Lehr-Spławiński, Lędzice-Lędzianie-Lachowie, [w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959.
• H. Łowmiański, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986.
• J. Natanson-Leski, Zarys granic i podziałów Polski najstarszej. Wrocław 1953.
• J. Skrzypek, Studia nad pierwotnym pograniczem polsko-ruskim w rejonie Wołynia i Grodów Czerwieńskich, Warszawa 1962.
• S. Zakrzewski, Bolesław Chrobry Wielki, Lwów 1925.

Wydania źródeł

• Codex diplomaticus Silesiae, t.I, ed. K. Maleczyński, Wrocław 1956.
• Constantine Porphyrogentius, De administrando imperii, ed. G. Moravcsik, Budapeszt 1949.
• Ipatijewskaja Letopis, [w:] Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. II., S. Peterburg 1903.
• Lawrjentjewskaja Letopis, [w:] Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. I., Leningrad 1926-1928.
• Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat, tłum. F. Sielicki, Wrocław 2005.