Kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie
Z Wikipedii
Kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie – kościół znajdujący się na krakowskim Zwierzyńcu, na niewielkim wzgórzu stanowiącym wschodnie zakończenie masywu Wzgórza św. Bronisławy (ul. św. Bronisławy 9). Od wezwania kościoła pochodzi nazwa znajdującego się tuż przy nim osiedla Salwator.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Początki kościoła nie zostały ostatecznie wyjaśnione. Tradycja głosi, że kościół miał powstać na miejscu pogańskiej świątyni, a kazania tutaj miał głosić jeszcze św. Wojciech.
W źródłach pisanych pierwsza wzmianka o kościele znajduje się w Roczniku Kapitulnym Krakowskim, gdzie pod rokiem 1148 zanotowano dediactio ecclesiae sancti Salvatoris. W przywileju księcia Bolesława Wstydliwego z 1256 fundacja przypisana jest jego poprzednikom, książętom krakowskim. Jan Długosz z kolei jako fundatora wymienia Piotra ze Skrzynna (Piotra Włostowica).
Badania archeologiczne, wielokrotnie prowadzone w XX w. nie dały całkowicie jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o początki kościoła. Pierwsi badacze (Z. Gawlik, J. Hawrot, A. Żaki) opowiadali się za powstaniem świątyni zasadniczo w XII w. Jednak prowadzący badania w latach 60. i 70. W. Grabski, W. Zin i F. Radwański, którzy dokonali tutaj znaczących odkryć, postawili tezę o trzech fazach budowli średniowiecznej:
- faza I – kościół na planie krzyża greckiego, datowany najpóźniej na drugą połowę X w. (a wiązany z panowaniem czeskim lub nawet wielkomorawskim – datacja na podstawie analogii w powstawaniu budowli na planie krzyża greckiego na terenie Europy Środkowej oraz wezwania kościoła),
- faza II – rotunda, postawiona na miejscu prezbiterium, podczas gdy pozostałe części kościoła na planie krzyża greckiego mogły służyć np. jako palatium,
- faza III – kościół romański z XII w., którego relikty znajdują się w murach dzisiejszej świątyni.
Teoria ta, choć często pojawiająca się do dziś w popularnych publikacjach, zakwestionowana została przez dość przekonywające wyniki badań T. Lenkiewicz-Radwańskiej z lat 80. XX w. Zgodnie z nimi kościół tzw. "I fazy" faktycznie został postawiony na planie krzyża łacińskiego, a nie greckiego (na planie dość bliskim konstrukcji krakowskiego kościoła św. Andrzeja), a kościół tzw. "III fazy" stanowi tylko przekształcenie pierwotnego zamierzenia. Powstanie pierwszego kościoła miało zatem mieć miejsce w I połowie XII w., co można wiązać ze wspominaną datą 1148 oraz informacją Długosza o Piotrze Właście (datacja oparta na analizie odnalezionej ceramiki oraz porównaniach warsztatu murarskiego), a przebudowę ("III fazę") można wiązać z przekazaniem kościoła zwierzynieckim norbertankom.
O przekazaniu tym wspomina Długosz – miał go dokonać w 1183 r. biskup krakowski Gedko. Norbertanki przeniosły się m.in. tutaj na kilkanaście lat po zniszczeniu ich klasztoru podczas najazdu mongolskiego w 1241.
Najprawdopodobniej kościół został częściowo zniszczony podczas walk o Kraków w 1587. Odbudowę (związaną ze znacznymi zmianami) zawdzięcza ksieni norbertanek Dorocie Kąckiej (1622). Spalony przez Szwedów podczas "potopu" w 1656 został odbudowany do 1680 staraniem ksieni Anny Zapolskiej. W efekcie zmian dokonywanych w XVII w., kościół został skrócony, sklepiony, dodano wieżę od zachodu, kryptę oraz barokowe wyposażenie (to ostatnie – usunięte w większości w XX w.).
[edytuj] Architektura i wystrój
Kościół jest orientowany, murowany z kamienia i cegły, otynkowany (za wyjątkiem prezbiterium). Jednonawowy, nawa dwuprzęsłowa na planie kwadratu, sklepiona kolebkowo; prezbiterium węższe, dwuprzęsłowe, na planie zbliżonym do kwadratu, o sklepieniu krzyżowym (pod prezbiterium krypta). Od zachodu wieża, jej przyziemie pełni funkcję kruchty kościoła.
We wnętrzu (na wschodniej ścianie prezbiterium) zachowały się cenne freski z początku XVI w. przedstawiające sceny cudownego rozmnożenia chleba oraz ukrzyżowania Chrystusa. Ołtarz główny pochodzi z XX w., wykorzystano jednak romańską kamienną mensę ołtarzową – znajdujące się w niszach obok ołtarza figury świętych pochodzą z wcześniejszego ołtarza, barokowego (św. Norbert, św. Augustyn, św. Jan Chrzciciel, św. Józef Herman). W bocznym ołtarzu znajduje się obraz autorstwa Kacpra Kurcza przestawiający ukrzyżowanie Chrystusa z 1605 (na obrazie u stóp Chrystusa znajduje się grajek, co związane jest z miejscową legendą, przekazywaną m.in. przez ks. Pruszcza). Na zewnątrz świątyni (od południa) znajduje się kazalnica z 1605.
[edytuj] Cmentarz
Kościół otoczony jest cmentarzem. Jako że pierwotnie kościół miał pełnić funkcje parafialne, można domniemywać, że istnieje on od początków świątyni, używany zaś był do XIX w. W mur cmentarza włączony jest grobowiec sióstr norbertanek z pierwszej połowy XIX w. W pobliżu stoi także drewniana chata, w której dawniej mieszkał grabarz.
[edytuj] Galeria
 Wnętrze kościoła z freskami (2006) |
 Kazalnica z 1605 roku |
 Grobowiec sióstr Norbertanek |
 Dawna chata grabarza, znajdująca się przy kościele |
[edytuj] Bibliografia
- Daranowska-Łukaszewska J., Kościół pw. Salwatora [w:] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, cz. VII: Zwierzyniec, Nowy Świat, Półwsie Zwierzynieckie. Kościoły i klasztory, red. J. Daranowska-Łukaszewska, R. Henoch-Marendziuk, Warszawa 1995.
- Gawlik Z., Kościół św. Salwatora na Zwierzyńcu w Krakowie (Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, t. 10), Warszawa 1948.
- Gawlik Z., Romański kościół św. Salwatora w Krakowie (Prace Komisji historii Sztuki, t. 9), Kraków 1948.
- Grabski W., Zin W., Kościół św. Salwatora w Krakowie w świetle ostatnich badań, [w:] Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk, 1966.
- Hawrot J., Pierwotny kościół pw. Salwatora na Zwierzyńcu w Krakowie, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1956, z. 1.
- Hawrot J., Prace wykopaliskowe na Salwatorze w Krakowie w 1957 r., [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1958, z. 2.
- Pianowski Z., Kilka uwag o kościele Najświętszego Salwatora w Krakowie, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1986, z. 3/4.
- Radwańska T., Kościół Salwatora na Zwierzyńcu w Krakowie w świetle badań archeologicznych, [w:] Materiały Archeologiczne, t. 13, 1986.
- Radwańska T., Krakowski kościół najśw. Salwatora po badaniach archeologicznych w latach osiemdziesiątych, [w:] Materiały Archeologiczne, t. 27, 1993, z. 1.
- Rożek M., Salwator. Zabytki i tradycje Zwierzyńca, Kraków 1998.
- Tumidajski P., Romański kościół Najśw. Salwatora; stan obecnych badań archeologicznych i historycznych, [w:] Tygodnik Salwatorski, nr 52/2005, nr 1/2006, nr 3/2006, nr 5/2006, nr 7/2006, nr 10/2006, nr 12/2006 , nr 14/2006, nr 16/2006.
- Żaki A., Badania archeologiczne koło kościoła Salwatora w Krkaowie w 1955 r., [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1956, z. 1.
