Kraków

Z Wikipedii

Współrzędne: 50°03'41" N 19°56'18" E50.0613889 19.9383333 (Kraków)

Kraków
Herb Krakowa Flaga Krakowa
Województwo	małopolskie
Założono	przed IX wiekiem
Prawa miejskie	5 czerwca 1257
Prezydent miasta	Jacek Majchrowski
Powierzchnia	327 km²
Położenie	50° 03'41'' N 19° 56'18'' E
Wysokość	220 (dolina Wisły) 238 (Wzgórze Wawelskie) 250 (Górka Borkowska-Jugowice) 380 (Kopiec Piłsudskiego) m n.p.m.
Liczba mieszkańców (2007)  - liczba ludności  - gęstość  - aglomeracja	756 583[1] 2314[1] os./km² 1 416 000 (2007)
Strefa numeracyjna (do 2005)	(+48) 12
Kod pocztowy	30-001 do 31-999
Tablice rejestracyjne	KR
Położenie na mapie Polski Kraków
Urząd miejski3 Pl. Wszystkich Świętych 3/4 31-004 Kraków tel. (+48) 12 616-12-00, 12 616-12-07; faks (+48) 12 616-17-06
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Kraków w Wikicytatach
Strona internetowa miasta

Kraków (lokalna nazwa ceremonialna: Stołeczne Królewskie Miasto Kraków) – miasto nad Wisłą w południowej Polsce, drugie w kraju - po Warszawie - pod względem liczby mieszkańców^[1] (wg GUS, w 2007 Kraków wyprzedził pod tym względem Łódź^[2]) oraz drugie - po Warszawie - pod względem powierzchni^[1]; jedno z najstarszych miast Polski, o ponad tysiącletniej historii, wysokich walorach kulturowych i architektonicznych.

W przeszłości Kraków odgrywał rolę administracyjnej stolicy państwa i siedziby władców Polski. Kraków jest stolicą województwa małopolskiego oraz historycznej Małopolski, a także centralnym ośrodkiem metropolitalnym aglomeracji krakowskiej.

Współcześnie Kraków jest miastem na prawach powiatu, siedzibą władz województwa małopolskiego. Znajduje się tu główna siedziba Polskiej Akademii Umiejętności, miasto posiada również wiele placówek o znaczeniu i statusie narodowym m.in. Narodowy Stary Teatr, Muzeum Narodowe, Biblioteka Jagiellońska. Pełni funkcję administracyjną, kulturalną, edukacyjną, gospodarczą, usługową i turystyczną. Jest jednym z kluczowych węzłów drogowych i kolejowych. W Balicach pod Krakowem znajduje się drugi co do wielkości w Polsce port lotniczy o znaczeniu międzynarodowym i charakterze transatlantyckim.

Spis treści 1 Geografia 1.1 Położenie 1.2 Klimat 1.3 Podział administracyjny 2 Demografia 3 Historia 4 Architektura 4.1 Zabytkowy układ urbanistyczny 4.1.1 XV wiek 4.1.2 XVI wiek 4.1.3 Mury obronne 4.1.3.1 Barbakan 4.1.3.2 Brama Floriańska 4.1.4 XVII wiek 4.1.5 XVIII wiek 4.1.6 XIX wiek 4.1.7 Secesja i modernizm 4.2 Zabytki Krakowa 4.2.1 Funkcje państwotwórcze 4.2.2 Funkcje miastotwórcze 4.2.3 Funkcje obronne 4.2.4 Funkcje kulturotwórcze 4.2.5 Ośrodek kultu religijnego 5 Polityka 5.1 Prezydent miasta 5.2 Rada Miejska 5.3 Współpraca międzynarodowa 6 Gospodarka 6.1 Budżet miasta 6.2 Firmy 7 Transport 7.1 Tranzyt 7.2 Lotniska 7.2.1 Kraków Airport im. Jana Pawła II 7.2.2 Lotnisko sportowe w Pobiedniku Wielkim pod Krakowem 7.2.3 Lądowisko Rakowice-Czyżyny przy Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie 7.3 Komunikacja miejska 7.4 Kolej 7.5 Mosty 8 Ekologia 8.1 Uzdrowiska 8.2 Parki i ochrona przyrody 8.2.1 Rezerwaty przyrody 8.2.2 Pomniki przyrody 8.2.3 Użytki ekologiczne 8.2.4 Instytucje związane z ochroną przyrody 9 Edukacja 9.1 Szkoły wyższe 9.2 Seminaria Duchowne 9.3 Ośrodki naukowe 9.4 Imprezy studenckie 10 Sport 11 Kultura 11.1 Teatry 11.2 Muzea 11.3 Krakowskie kabarety 11.4 Biblioteki 11.5 Wybrane galerie i sale wystawiennicze 11.6 Muzyka w Krakowie 11.7 Krakowskie tradycje i imprezy kulturalne 12 Kościoły i Związki Wyznaniowe 13 Osoby związane z Krakowem 14 Przypisy 15 Bibliografia 16 Zobacz też 17 Linki zewnętrzne

Geografia

Położenie

Miasto leży na połączeniu kilku krain geograficznych: Bramy Krakowskiej, Kotliny Sandomierskiej, Kotliny Oświęcimskiej i Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Wydłużoną równoleżnikowo oś miasta stanowi dolina Wisły. Sieć rzeczną tworzą Wisła, jej prawy dopływ Wilga oraz dopływy lewe: Rudawa, Białucha, Dłubnia, Sanka i inne.

Strukturę użytkowania gruntów miasta dla roku 2005 przedstawia poniższa tabela^[3].

Wyszczególnienie	Obszar w ha	Udział %
Użytki rolne ogółem	10345	24,04
Grunty orne	8272	19,22
Sady	203	0,47
Łąki	1500	3,49
Pastwiska	370	0,86
Lasy i grunty leśne	1172	2,72
Pozostałe grunty i nieużytki	21167	49,2

Klimat

do napisania

Miesiąc	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
Najwyższa temperatura dzienna (°C)	1.0	2.9	7.8	13.5	19.2	21.7	23.4	23.4	18.5	13.5	6.4	2.4
Najniższa temperatura dzienna (°C)	-5.5	-4.2	-0.9	3.1	8.0	11.1	12.7	12.3	8.8	4.3	-0.2	-3.5
Opady atmosferyczne (mm)	35	30	35	50	74	94	81	76	60	49	40	38
Liczba dni deszczowych	15	14	14	14	14	15	15	13	12	12	15	16
Źródło: Światowa Organizacja Meteorologiczna

Podział administracyjny

W XIV w. w Krakowie były 22 ulice, w 1866 roku już w mieście i na przedmieściach – 113, w 1880 roku – 135, w 1909 roku – 161, w 1926 roku – 457 ulic. Obecnie jest ich blisko 2000. Za najstarszą ulicę w Krakowie uznaje się ulicę Kanoniczą^{[potrzebne źródło]} dochodzącą pod Wawel.

Od 27 marca 1991 Kraków podzielony jest na 18 dzielnic samorządowych oznaczonych cyframi rzymskimi i nazwami.

Mimo to, powszechnie używany jest historyczny podział miasta z lat 1951-1973 na 6 dzielnic administracyjnych: Stare Miasto, Zwierzyniec, Kleparz, Grzegórzki, Podgórze, Nowa Huta lub podział na 4 dzielnice, obowiązujący od 1973: Śródmieście, Podgórze, Krowodrza, Nowa Huta.

W Krakowie nazwy dzielnic pochodzą w większości od nazw miast, wsi, jurydyk, folwarków, osad itp., tworzących kiedyś oddzielne jednostki osadnicze a na przestrzeni wieków włączanych w granice administracyjne miasta.

Demografia

do napisania

W czasach Zygmunta Augusta Kraków liczył około 30 tys. mieszkańców^{[potrzebne źródło]}.

Historia

Według legendy zapisanej w końcu XII wieku przez Wincentego Kadłubka nazwa Krakowa pochodzi od imienia księcia Kraka, natomiast w legendach czeskich występuje postać księcia Kroka.

Najstarszy ośrodek osadniczy znajdował się m.in. na obronnym Wzgórzu Wawelskim i był jednym z ważniejszych grodów w plemiennym państwie Wiślan. Ziemie Wiślan mogły znajdować się przez pewien czas pod władaniem Państwa Wielkomorawskiego. W X w. (najprawdopodobniej w latach ok. 960 - ok. 986) Kraków wszedł w zależność od państwa pierwszych Przemyślidów. Była to zależność luźna, natury trybutarnej i nie pozostawiła wyraźniejszych śladów w tradycji historycznej, a niektórzy historycy kwestionują w ogóle panowanie czeskie nad Krakowem w tym okresie. Około roku 990 gród znalazł się w granicach państwa piastowskiego, a próby dokładnego ustalenia czasu wcielenia do państwa Piastów oscylują pomiędzy 987 a 989 r. Pierwsza wiarygodna pisemna wzmianka o Krakowie pochodzi z dokumentu Dagome Iudex z ok. 992 roku. Nad Wisłą obok Wawelu, na niewielkim wzgórzu z jurajskiego białego kamienia, według legendy stała niegdyś świątynia pogańska, na miejscu której zbudowano następnie kościół romański pw. św. Michała Archanioła. Co najmniej od 1000 w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, a za panowania Kazimierza Odnowiciela Kraków stał się główną siedzibą książęcą.

W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora, z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1241 miasto zostało zniszczone podczas najazdu tatarskiego. Mogło to zadecydować o niepowodzeniu pierwszej lokacji Krakowa, która najprawdopodobniej miała miejsce na początku XIII w. Rozpoczęto odbudowę Krakowa. W dniu 5 czerwca 1257 książę Bolesław Wstydliwy, jego matka Grzymisława i żona św. Kinga nadali miastu lokację na prawie magdeburskim^[4] w Koperni koło Pińczowa. Zasadźcami byli trzej wójtowie: Gedko Stilvoyt, Jakub z Nysy i Dytmar Wolk z Wrocławia. Nowo wytyczone miasto zostało zasiedlone głównie przez przybyszów ze Śląska i Niemiec, co tłumaczy fakt posługiwania się językiem niemieckim przez mieszczaństwo krakowskie do XVI w.

Wtedy też powstał charakterystyczny szachownicowy układ miasta, w który wpasowano zachowane elementy wcześniejsze (ul. Grodzka, kościół Mariacki). Pomiędzy Krakowem a Wawelem istniała osada Okół, dawne podgrodzie, która została wcielona do Krakowa przez króla Władysława Łokietka po buncie wójta Alberta. W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd, aż do 1734, Kraków był miejscem koronacji królów Polski.

W XIV wieku na przedmieściach Krakowa powstały dwa kolejne miasta: na południu Kazimierz (1335) i na północy Kleparz (1366).

Jako stolica jednego z mocarstw europejskich w XV i XVI w., Kraków rozwijał się pod względem architektonicznym, handlowym, rzemieślniczym, kulturalnym i naukowym. Kompleks zamkowy na Wawelu przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym. Odnowiono powstały w 1364 uniwersytet. Zbudowany został również Barbakan.

Po unii polsko-litewskiej i powstaniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kraków znalazł się na uboczu wielkiego państwa. Sejmy i elekcje nowych monarchów odbywały się w Warszawie, położonej mniej więcej w połowie drogi między stolicami Korony i Litwy. Od 1596 r. rozpoczął się proces wyjazdu dworu królewskiego Zygmunta III Wazy z Krakowa do Warszawy, zakończony ok. 1611 r. Nie miał miejsca jednakże akt formalnego przeniesienia stolicy. Katedra na Wawelu pozostała miejscem koronacji oraz pochówku królów Polski, zaś Kraków – stołecznym i królewskim miastem. Nawet w czasach późniejszych sułtan turecki Kara Mustafa, pisał w korespondencji do związanego z Wilanowem Jana III Sobieskiego: "zniszczę Twój Kraków...".

Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej rozpoczął się upadek Krakowa. Zniszczenia wojenne mocno nadszarpnęły pozycję miasta i zahamowały jego rozwój. Po raz pierwszy Kraków został zniszczony przez obce wojska w 1655, podczas "potopu szwedzkiego" (przedmieścia ucierpiały jednak mocno już w 1587, podczas próby zdobycia miasta przez arcyksięcia Maksymiliana Habsburga). W XVIII w. był zdobywany przez wojska pruskie, szwedzkie, austriackie i rosyjskie. 24 marca 1794 na rynku krakowskim przysięgę Narodowi złożył naczelnik Tadeusz Kościuszko rozpoczynając tym samym powstanie.

Po III rozbiorze Polski Kraków zajęli Austriacy. W latach 1809-1815 należał do Księstwa Warszawskiego jako stolica departamentu. W latach 1815-1846 stanowił stolicę niewielkiego powierzchniowo, formalnie niepodległego państwa – Rzeczypospolitej Krakowskiej. W tym okresie rozpoczęła się gruntowna modernizacja i przebudowa miasta, które wciąż tkwiło w średniowiecznym układzie urbanistycznym. Zburzono większość murów miejskich, zasypano fosę na miejscu której powstał park - Planty. Po "rewolucji krakowskiej", zbrojnym powstaniu przeciwko dominacji austriackiej, miasto zostało w 1846 r. zaanektowane przez Austrię, w której granicach pozostawało aż do 1918. Rzeczpospolita Krakowska, znana także jako Wolne Miasto Kraków i obejmująca również 4 inne miasta, stanowiła ostatni formalny byt państwowy o charakterze polskim aż do odzyskania przez Polskę niepodległości.

W 1850 wielki pożar zniszczył ok. 10% powierzchni miasta.

W dwudziestoleciu międzywojennym, tuż po odzyskaniu niepodległości, polskie władze centralne uznały wawelski zamek za gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej, oddany do użytku Naczelnika Państwa, a następnie dla Prezydenta RP - uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., zespół urbanistyczny na Wawelu stał się jedną z oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski. Do dzisiaj zachował się apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego.

Wojska niemieckie zajęły miasto 6 dni po rozpoczęciu II wojny światowej. W czasie okupacji hitlerowskiej (1939-1945) funkcjonowało ono jako stolica Generalnego Gubernatorstwa. Okupant niemiecki zamknął w getcie, a następnie wymordował żydowską ludność miasta (przed wojną Żydzi stanowili 25% wszystkich mieszkańców, po wojnie - niewiele ponad 2%). Wywieziono do Niemiec wiele dzieł sztuki, z których duża część nie powróciło do kraju. Kraków odniósł niewielkie straty podczas bombardowania miasta przez lotnictwo Armii Czerwonej. 18 stycznia 1945 wkroczyły tu wojska radzieckie. Kraków był jedynym większym miastem, które nie zanotowało podczas wojny spadku liczby ludności, zaś w 1945 roku był najludniejszym miastem w Polsce.

W okresie powojennym miał miejsce silny rozwój terytorialny i ludnościowy miasta. W 1951 przyłączono do Krakowa Nową Hutę, która wg pierwotnych planów miała stanowić oddzielne miasto. Do dzisiaj jednym z historycznych miejsc w tej dzielnicy jest Plac Ratuszowy, gdzie w zamysłach budowniczych "socjalistycznego miasta" miała zostać wzniesiona ta instytucja. Kraków został uprzemysłowiony, efektem czego było najsilniejsze spośród miast w Polsce zanieczyszczenie powietrza, spotęgowane ukształtowaniem geograficznym miasta.

Obecnie Kraków jest jednym z najpopularniejszych miejsc na świecie. W 2000 roku uzyskał tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. W 2006 r. został wymieniony wśród 5 najbardziej popularnych miast Europy, w 2007 r. uzyskał miano "najmodniejszego miasta świata" wg amerykańskiej agencji internetowej Orbitz, wyznaczającej trendy w światowej turystyce. W czerwcu 2007 Kraków obchodził 750 rocznicę lokacji miasta.

Pomimo coraz większej kosmopolityczności, pozostaje nadal depozytariuszem polskiego godła. Jako jedyne miasto w Polsce ma prawo używać w herbie godła Państwa Polskiego. Taka możliwość, wg symboliki heraldycznej, przysługuje jedynie miastom stołecznym.

Architektura

Zabytkowy układ urbanistyczny

Plan zabudowy starego Krakowa został zaliczony do zabytków klasy "0" - najwyższej w skali międzynarodowej. Aktem, który przyczynił się do powstania tego zabytkowego zespołu był przywilej lokacyjny wydany dla Krakowa w 1257 roku. Zapewne wkrótce potem przystąpiono do rozplanowania miasta. Przed średniowiecznymi urbanistami stanęło wówczas niełatwe zadanie – należało połączyć w jeden zwarty organizm miejski rozrzucone szeroko, a rozwijające się na długo przed lokacją, osady, a także uwzględnić stojące już monumentalnie budowle i prowadzące do nich ulice.

W rezultacie powstał zdumiewający dojrzałością plan miasta o logicznym i harmonijnym układzie przestrzennym, którego centrum stanowi rynek o wymiarach 200 × 200 metrów. Z boków tego placu wybiegają zasadniczo po 3 ulice, które łączą się pod kątem prostym z przecznicami tworząc typowy dla średniowiecznych miast układ szachownicy. Widoczne na planie nieregularności i krzywizny niektórych ulic (np. ul. Grodzkiej) wynikły z konieczności liczenia się z przedlokacyjną zabudową. Plan urbanistyczny Krakowa nie był zmieniany przez kilka następnych stuleci, dzięki temu zachował się do naszych czasów, pełniąc dziś funkcję centrum współczesnego miasta. Począwszy od XIII wieku Kraków otaczał się wałami i murami obronnymi, a w ich obrębie wznoszono kamienice, kościoły i pałace. Każde stulecie pozostawiło tu ślad w postaci pomników architektury, wzbudzających podziw i świadczących o wysokiej kulturze pokoleń, które je pozostawiły.

XV wiek

Stanowił szczytową fazę rozwoju sztuki późnego średniowiecza, charakteryzuje go m.in. zagęszczenie zabudowy miejskiej i dalszy rozwój fortyfikacji z drugim zewnętrznym pierścieniem murów (od 1404), a także barbakanem. Wtedy powstała także dzielnica uniwersytecka z Collegium Maius. W detalu architektonicznym pojawił się charakterystyczny typ portalu o wykroju uskokowym, zwany portalem długoszowskim. Kościoły otrzymały wyposażenie z szafiastymi nastawami ołtarzy, złożonymi z partii rzeźbionych i malowanych o konstrukcji poliptyku z ruchomymi skrzydłami.

W rzeźbie, prawie wyłącznie religijnej, ma miejsce idealizacja postaci, realizowana w tzw. stylu miękkim, a następnie w stylu pięknym o cechach gotyku międzynarodowego (Madonna z Krużlowej, Pietŕ z kościoła Św. Barbary z ok. 1410), w połowie stulecia pojawia się styl łamany (tryptyk Św. Trójcy z 1476 i Matki Boskiej Bolesnej z 1475-1480 z kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu).

XVI wiek

Był złotym okresem dla sztuki Krakowa, zasadniczą rolę odgrywał mecenat artystyczny króla Zygmunta I Starego oraz wpływy włoskie zapoczątkowane za pośrednictwem węgierskiego dworu Jagiellonów. W dziedzinie architektury i rzeźby widoczne są wpływy toskańskie, obejmujące twórczość Franciszka zwanego Florentczykiem (autora renesansowej niszy nagrobka króla Jana I Olbrachta 1501-1502, współautora I fazy przebudowy zamku) oraz B. Berrecciego, który ukończył budowę zamku królewskiego (1516-1533).

Niektóre formy renesansowe zawierają jeszcze elementy gotyckie, np. portale zamkowe mistrza Benedykta, jednego z budowniczych zamku. Pełne formy renesansowe reprezentują liczne w kościołach krakowskich nagrobki w ramie architektonicznej z leżąca figurą zmarłego. Ich autorem jest m.in. Jan Michałowicz z Urzędowa (kaplice i nagrobki biskupów Zebrzydowskiego i Padniewskiego w katedrze). Cechy manierystyczne wykazuje twórczość S. Gucciego (kaplica i nagrobek Stefana Batorego w katedrze, nagrobki Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej, 1574-1575).

W architekturze miasta najważniejsza była przebudowa Sukiennic (1556-1560) z dodaniem attyki i renesansowych ganków przy bocznych elewacjach. Rezydencje przy ulicy Kanoniczej otrzymały arkadowe dziedzińce na wzór zamku królewskiego.

Najlepszych przykładów malarstwa dostarcza twórczość S. Samostrzelnika, autora polichromii w klasztorze Cystersów w Mogile, będącego także wybitnym miniaturzystą i portrecistą (portret biskupa P. Tomickiego). W dziedzinie malarstwa miniaturowego wymienić trzeba Kodeks Baltazara Behema oraz Pontyfikał Erazma Ciołka. Znakomitym portrecistą królewskim był M. Kober - portret Stefana Batorego jego autorstwa stanowi jedno z najlepszych dzieł malarstwa polskiego końca XVI wieku.

Mury obronne

Rozwijające się szybko po lokacji i bogacące dzięki handlowi miasto Kraków – siedziba władcy i stolica kraju, odczuwało silną potrzebę opasania się murami obronnymi, wymagało to jednak zezwolenia panującego księcia. Sposobna okazja nadarzyła się w 1285 r., gdy książę Leszek Czarny musiał udać się na Węgry po pomoc przeciwko zbuntowanym możnowładcom. Polecił wówczas opiece mieszkańców Krakowa zamek wraz z księżną Gryfiną. Wojska buntowników wkroczyły do miasta, ale nadaremnie oblegały broniony przez mieszczan Wawel. Gdy nadszedł książę z odsieczą, w nagrodę za wierność pozwolił miastu na budowę obwarowań. Rozpoczęte wówczas prace trwały przez kilka stuleci.

W XV w. Kraków otoczony już był podwójnym murem z basztami i bramami miejskimi. Mur wielki miał wysokość 9 m, a stojący na jego przedpolu tzw. przedmurek - ok. 2,5 m. Tuż za nim znajdowała się głęboka fosa o szerokości 8 m, napełniana w razie niebezpieczeństwa wodą doprowadzaną z Rudawy. W miarę postępu sztuki wojennej fortyfikacje te unowocześniano i rozbudowywano. Do naszych czasów zachował się tylko północny, najsilniejszy ich fragment. Daje on wyobrażenie o wyglądzie średniowiecznego Krakowa i tworzy jeden z urokliwych zakątków miasta.

Barbakan

Największy spośród trzech tego typu gotyckich budynków fortyfikacyjnych, jakie zachowały się dotąd w Europie, został wzniesiony w latach 1498-1499 wobec grożącego Polsce niebezpieczeństwa najazdu turecko – tatarskiego. Był wówczas najdoskonalszym osiągnięciem inżynierii wojskowej; w razie potrzeby prowadził ostrzał ze 130 strzelnic, a potężne, trzymetrowej grubości mury chroniły go od kul armatnich. Siedem wieżyczek obserwacyjnych pozwalało śledzić ruchy nieprzyjaciela i odpowiednio nakierować ogień.

Wjazd do tej fortecy prowadził przez most zwodzony, przerzucony nad głęboką, szeroką na 8 metrów fosą. Barbakan połączony był ongiś z Bramą Floriańską tzw. Szyją – podwójnym potężnym murem obronnym z drogą przejazdową pośrodku. Cały ten zespół fortyfikacyjny wraz z arsenałem, otoczony murami, wałami i fosami stanowił dla wroga zaporę prawie nie do przebycia. Jedynie podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów w 1655 roku załoga barbakanu skapitulowała z powodu braku amunicji i panującego pośród niej głodu.

W roku 1817, dzięki staraniom Feliksa Radwańskiego, udało się ocalić Barbakan przed rozbiórką (w związku z likwidacją murów miejskich). Odtąd pełni on funkcję zabytku. Obecnie stanowi oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa^[5].

Brama Floriańska

Wzmiankowana już w 1307 roku, była zawsze reprezentacyjną bramą miasta. Tędy wjeżdżały orszaki króla i zagranicznych poselstw podążające na Wawel. Początkowo baszta była kamienna, później nadbudowano ją cegłą i nakryto stromym dachem. Bramę zamykano na noc opuszczaną na łańcuchach, drewnianą i okutą żelazem kratą. Obrona Bramy Floriańskiej należała do cechu kuśnierzy.

XVII wiek

Rozpoczyna epokę osłabienia roli Krakowa jako centrum artystycznego wskutek wojen szwedzkich oraz przeniesienia stałej siedziby królewskiej do Warszawy. Mimo to nadal powstały dzieła wybitne, wprowadzające miasto w okres wczesnego baroku, przesiąkniętego duchem kontrreformacji i wyrażającego się powściągliwym "stylem Wazów". Najlepszymi przykładami są pojezuicki kościół Św. Piotra i Pawła (1609-1619), dzieło m.in. architekta J. Trevano oraz kościół kamedułów na Bielanach pod Krakowem (1605-1630, architekt fasady A. Spezza).

Przy katedrze powstała kaplica Wazów (1664-1666) oraz kaplica Zbaraskich w kościele Dominikanów (1629-1633). Pozostałe kościoły barokowe to: Bernardynów (1670-1680, architekt K. Mieroszewski), Wizytek (1682-1695, architekt A. Solari), Karmelitów na Piasku (1655-1679), Św. Anny (1689-1703, architekt Tylman z Gameren).

Bujnie rozwijała się związana z architekturą dekoracja stiukowa (G.B. Falconi – prace w kościele Św. Piotra i Pawła) oraz rzeźba w stiuku (Baltazar Fontana – prace w kościele Św. Anny). We wnętrzach kościelnych dominował czarny marmur wydobywany w Dębniku pod Krakowem, zastosowany m.in. w kaplicach Wazów, Zbaraskich, kościele Karmelitów Bosych na Wesołej. Powstał nowy typ nagrobka w formie tablicy z malowanym lub rzeźbionym popiersiem zmarłego, w oprawie architektoniczno-rzeźbiarskiej. Kwitło snycerstwo barokowe z efektownymi ołtarzami o spiętrzonej kompozycji architektonicznej, dekorowanymi ornamentem czerpanym z wzorników: na początku stulecia – okuciowym, w pierwszej połowie wieku - chrząstkowo-małżowinowym, a w drugiej - akantowym.

Malarstwo rozwijało się słabiej, największe znaczenie miała twórczość wenecjanina T. Dolabelli, przybyłego ok. 1598, autora monumentalnych kompozycji religijnych. Jako twórca obrazów ołtarzowych działał F. Lekszycki, czerpiący wzory z ówczesnej grafiki wielkich mistrzów europejskich. Korzystano także z usług malarzy spoza Krakowa: J.E. Siemiginowskiego, D. Schultza, K. Dankwarta.

XVIII wiek

Od początku XVIII w. kontynuowano architekturę barokową, dochodząc do jej fazy schyłkowej. Reprezentantami byli: K. Bażanka (kościół Misjonarzy na Stradomiu 1719-1728, Pijarów 1714-1727, hełm Wieży Zegarowej w katedrze), F. Placidi (fasada kościoła Pijarów, kościoła Trynitarzy, kaplica Lipskich w katedrze). Warto wyróżnić pochodzący z lat 1733-1751 kościół Paulinów na Skałce (architekt A.G. Müntzer). Rzeźbę późnobarokową tworzył A. Frączkiewicz, a malarstwo - S. Czechowicz i T. Kuntze. Sprowadzano także malarzy obcych do wykonania polichromii w kościołach: Pijarów ok. 1759 i Trynitarzy (F. Eckstein i J. Piltz). Udany import stanowi 5 obrazów ołtarzowych w nawie kościoła Mariackiego pędzla G. Pittoniego, pochodzących z lat 1740-1750.

Architekturę klasycystyczną reprezentują pałace Wodzickich przy Rynku Głównym i ul. Św. Jana (architekt F. Nax) oraz nowe gmachy uniwersyteckie: obserwatorium astronomiczne i Collegium Phisicum (projektant F. Radwański). W dziedzinie rzeźby zwraca uwagę klasycystyczny, monumentalny nagrobek biskupa K. Sołtyka w katedrze z 1789. Wyróżniają się także importy dłuta B. Thorvaldsena: replika Chrystusa kopenhaskiego i posąg Włodzimierza Potockiego w katedrze.

XIX wiek

Twórcami malarstwa krakowskiego pierwszej połowy XIX w. byli:

• M. Stachowicz (1768-1825) – ilustrator dziejów miasta (np. Przysięga Kościuszki na Rynku krakowskim),
• J. Brodowski (ok. 1780-1853) – rysownik zabytków architektury,
• W.K. Stattler (1800-1875) – reformator Szkoły Sztuk Pięknych,
• J.N. Głowacki (1802-1847) – pejzażysta,
• P. Michałowski (1800-1855) – wybitny polski romantyk.

Secesja i modernizm

Secesję i modernizm przełomu XIX i XX w. reprezentują gmachy: Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych "Pałac Sztuki" (architekt F. Mączyński 1901), przebudowanego Starego Teatru (F. Mączyński, T. Stryjeński 1903), Szkoły Przemysłowej (S. Odrzywolski 1912), Muzeum Techniczno-Przemysłowego (T. Stryjeński, J. Czajkowski 1914) oraz wnętrze cukierni Jana Michalika (K. Frycz 1911).

Różne odmiany późnego modernizmu kontynuowano w okresie międzywojennym projektując przy alei Mickiewicza kilka gmachów w stylu "reprezentacji państwowej", m.in.: Akademia Górnicza i Biblioteka Jagiellońska (architekt W. Krzyżanowski), Muzeum Narodowe (C. Boratyński, E. Kreisler). Duże znaczenie miała konserwatorska i architektoniczna twórczość A. Szyszko-Bohusza (prace na Wawelu, gmach PKO, galeria Pryzmat).

Artyści malarze tworzyli ugrupowania, takie jak:

• formiści (1917, T. Czyżewski, Z. i A. Pronaszko, T. Niesiołowski, A. Zamoyski, L. Chwistek),
• Jednoróg (1925, J. Rubczak, F. Szczęsny-Kowarski, J. Fedkowicz),
• Zwornik (1928)
• Komitet Paryski (kapiści), założony przez J. Pankiewicza (od 1931 w Krakowie): J. Cybis, H. Rudzka-Cybisowa, J. Czapski, Z. Waliszewski, A. Nacht-Samborski, J. Jarema, T.P. Potworowski. Niektórzy z kapistów stworzyli na Wawelu największy zespół malarstwa monumentalnego w Polsce – nowe plafony na I i II piętrze zamku.

Ponadto działała awangarda w ramach Grupy Krakowskiej (M. Jarema, H. Wiciński). Część tych artystów tworzyła nadal w okresie powojennym, a dołączyli do nich: E. Eibisch, Z. Radnicki, C. Rzepiński, W. Taranczewski. Grupę młodych plastyków stworzyli: T. Kantor, T. Brzozowski, J. Nowosielski, K. Mikulski, J. Tchórzewski, A. Wróblewski. Rzeźbę powojenną i ostatnich lat reprezentują tacy twórcy, jak: X. Dunikowski, J. Puget, M. Konieczny, M. Kruczek, J. Bereś.

Zabytki Krakowa

Kraków stosunkowo mało ucierpiał podczas II wojny światowej, dlatego jest jednym z najważniejszych europejskich ośrodków turystycznych z cennymi zabytkami z różnych epok (ponad 6 tys. obiektów).

Sztuka Krakowa zajmuje od wieków czołową pozycję wśród polskich zjawisk artystycznych, reprezentowana zarówno przez zachowane architektoniczne zespoły zabytkowe i obiekty o dużej wartości, jak i stosunkowo bogate zbiory muzealne i kościelne (ołtarz W. Stwosza, kolekcja arrasów wawelskich, obrazy cenionych artystów, m.in. L. da Vinci i Rembrandta). Rozkwit krakowskiej sztuki uwarunkowany był uprzywilejowaną pozycją grodu, a następnie miasta jako ośrodka handlowego, siedziby księcia seniora i wreszcie stolicy rozległego państwa.

Najstarsze zabytki architektury przedromańskiej to rotunda NMP na Wawelu i kościół św. Salwatora (X w.) oraz fragmenty katedry Bolesława I Chrobrego (XI w.). Wczesnym przykładem plastyki rzeźbiarskiej jest figura wołka (w zbiorach wawelskich).

Styl romański reprezentują: kościół św. Andrzeja (1086), fragmenty II katedry (konsekrowanej 1142) z kryptą Św. Leonarda i Wieżą Srebrnych Dzwonów, a także fragmenty kościoła św. Wojciecha (przed 1100).

Architekturę gotycką zapoczątkowano w 2. ćwierćwieczu XIII w. ceglanymi kościołami Franciszkanów, Cystersów w Mogile, Dominikanów, a także Bramą Floriańską z fragmentami murów obronnych. Duże znaczenie dla architektury miasta miał XIV wiek – na Rynku powstały gotyckie gmachy publiczne: Sukiennice, Ratusz, budynek Wagi Miejskiej, rozbudowano też fortyfikacje. W 1320 na Wawelu rozpoczęto budowę nowej katedry, król Władysław Łokietek powiększył zamek, a Kazimierz Wielki wzniósł okazałą rezydencję gotycką z potężną wieżą w narożniku północno-zachodnim.

Powstała grupa kościołów ceglanych o wspólnych cechach konstrukcyjnych i stylistycznych (trójnawowe bazyliki z wielobocznym prezbiterium, realizowane w systemie filarowo-szkarpowym): Mariacki, Bożego Ciała, św. Katarzyny, Dominikanów. Nastąpił rozwój rzeźby, która stała się niezależna od architektury, powstał typ nagrobka królewskiego z baldachimem, rzeźbę drewnianą najlepiej reprezentuje krucyfiks Jadwigi w katedrze (4. ćwierćwiecze XIV w.), a najcenniejszym zespołem malarstwa jest 120 kwater witrażowych w kościele Mariackim.

Mnogość zabytków architektonicznych w Krakowie wynika z długiej historii miasta i wielości funkcji, które spełniało będąc stolicą państwa, prężnym ośrodkiem miejskim i centrum handlowym regionu, ośrodkiem uniwersyteckim i kulturalnym.

Funkcje państwotwórcze

Kraków spełniał je w murach Wawelu – najpierw było to palatium romańskie, od 1038 r. stała siedziba Kazimierza Odnowiciela, później zostało przekształcone w gotycką rezydencję, przebudowaną następnie z rozkazu króla Zygmunta I Starego na renesansową. Tuż obok zamku królewskiego wznosi się katedra, określana mianem panteonu polskiego - miejsce koronacji i pochówków królewskich. Znajdowały się w niej relikwie i insygnia koronne. W jednej z wież katedralnych, Wieży Zygmuntowskiej, znajduje się największy polski dzwon, zwany Zygmuntem – od imienia jego fundatora, króla Zygmunta I Starego. Obecnie przekształcone w muzeum budynki wawelskie są udostępniane zwiedzającym (komnaty królewskie, Muzeum Katedralne, Skarbiec koronny, Zbrojownia, Wawel Zaginiony).

Funkcje miastotwórcze

Kraków był silnym miejskim ośrodkiem regionalnym na szlaku komunikacyjnym i handlowym. Aby wykorzystać te okoliczności, musiał zapewniać mieszkańcom i przyjezdnym przestrzeń handlową, spokój i poczucie bezpieczeństwa. W związku z lokacją w 1257 i z odbudową po najeździe tatarskim, miasto zostało wytyczone z rozmachem – jeden z największych w Europie rynek (200 x 200 m) otaczała precyzyjnie wytyczona siatka prostopadłych ulic, gdzieniegdzie tylko zakrzywiająca się pod presją wcześniejszej zabudowy (np. ul. Grodzka - wcześniejszy trakt prowadzący z Wawelu na Węgry). Na środku olbrzymiego rynku stanęły Sukiennice i ratusz (do naszych czasów zachowała się wieża). Ratusze, place targowe, wagi miejskie i przywileje lokacyjne miały także wszystkie okoliczne miasta wchłonięte później przez rozwijający się Kraków: Kazimierz (lokowany 1335), Kleparz (lokowany 1366).

Widocznym znakiem kondycji mieszczaństwa była świetność krakowskich kamienic – ich bogato zdobione elewacje możemy podziwiać wokół rynku oraz przy zabytkowych ulicach: Floriańskiej, Grodzkiej, Brackiej, Kanoniczej i innych. Wnętrze XIX-wiecznej kamienicy mieszczańskiej można obejrzeć w Kamienicy Hipolitów – muzeum na ul. Mikołajskiej.

Najnowszym przykładem miastotwórczej funkcji architektury jest zagospodarowanie przestrzenne Nowej Huty – zespołu urbanistycznego w stylu realizmu socjalistycznego powstałego w latach 1949-1951, planowanego jako samodzielne miasto. Walory architektoniczne tej części Krakowa częściej są jednak doceniane raczej przez turystów niż przez rdzennych mieszkańców kojarzących dzielnicę z kombinatem - przyczyną jej powstania – niecieszącym się specjalną sympatią.

Funkcje obronne

Aby zapewnić mieszkańcom bezpieczeństwo Kraków otoczony był od 1285 r. podwójnym pasem murów obronnych z licznymi basztami i kilkoma bramami. Dynamiczny rozwój miasta, zmiana zasad sztuki wojennej i niszczenie nieremontowanych fortyfikacji powodowały, że z biegiem czasu kolejne partie murów wyburzano, najpierw mury Kazimierza, a na końcu samego starego Krakowa – w latach 1810-14 tworząc na ich miejscu pierścień ogrodów miejskich – Planty. W celach reprezentacyjnych zachowano niewielki odcinek murów otaczający Bramę Floriańską i Barbakan.

W średniowieczu funkcje obronne spełniały też potężne murowane kościoły.

Ostatnim etapem rozwoju fortyfikacji wokół Krakowa był stworzony przez Austriaków pierścień fortów – Twierdza Kraków, które stanowią atrakcję turystyczną wycieczek obrzeżami miasta, a niekiedy są wykorzystywane jako lokalne ośrodki kultury - Fort 49 "Krzesławice".

Funkcje kulturotwórcze

Kraków był ośrodkiem kultury zarówno jako siedziba władzy i beneficjent mecenatu królewskiego jak i po utracie niepodległości i zubożeniu terenów Galicji, gdy jego rola państwotwórcza i dynamika jako ośrodka rozwoju regionalnego podupadła.

Od 1364 roku był miastem uniwersyteckim – zabytkowe Collegium Maius, Collegium Minus, Collegium Novum do tej pory stanowią najbardziej prestiżową część uniwersytetu mieszcząc Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, reprezentacyjne pomieszczenia akademickie, a niekiedy jeszcze wykłady, choć większość życia naukowego toczy się w późniejszych, XVIII i XIX-wiecznych budynkach wydziałów humanistycznych i XX-wiecznych obiektach wydziałów przyrodniczych i ścisłych, a budowany od 1998 roku III Kampus nazwany został budowlą XXI wieku^{[potrzebne źródło]}.

W mieście rozwijała się sztuka i życie kulturalne. Szczególnie w okresie zaborów Kraków był miejscem pamięci narodowej oraz intensywnej działalności kulturalnej.

Najstarszy krakowski teatr działa od końca XVIII wieku, obecnie mieści się w kamienicy przy placu Szczepańskim. W 1893 roku zakończono budowę eklektycznego Teatru Słowackiego postawionego na miejscu zburzonego klasztoru i szpitala św. Ducha.

Z kultywacją tradycji i pamięci narodowej wiążą się liczne pomniki i tablice pamiątkowe w Krakowie, których budowa lub renowacja często stanowiła pretekst do demonstracji patriotycznych. Najbardziej znanymi są pomnik Adama Mickiewicza na Rynku, Pomnik Grunwaldzki wzniesiony w 500-lecie bitwy pod Grunwaldem, pomnik Mikołaja Kopernika, Tadeusza Kościuszki, Józefa Dietla oraz pomniki zdobiące Planty i Park Jordana.

Ośrodek kultu religijnego

Krakowskie kościoły i klasztory pełniły przez wieki zarówno funkcje czysto religijne jak i społeczne – jako budowle obronne, ogólnodostępne obiekty sztuki, nekropolie i miejsca pamięci narodowej. Największym i najbardziej znany jest gotycki kościół Mariacki na Rynku, zaś najstarsze świątynie to: kościół św. Andrzeja i kościół św. Wojciecha. Godne uwagi są również:

• renesansowa kaplica Zygmuntowska, która za sprawą Bartolommeo Berrecciego stała się największym zabytkiem światowego Renesansu na północ od Włoch,
• barokowy kościół Piotra i Pawła,
• kościół Franciszkanów ozdobiony pięknymi witrażami projektu Stanisława Wyspiańskiego,
• Sanktuarium Bożego Miłosierdzia i wiele innych.

Na uwagę zasługują liczne krakowskie synagogi (m.in. Stara, Izaaka Jakubowicza, Kupa, Remuh, Tempel, Wysoka, Poppera, Deichesa) zgromadzone głównie w obrębie Kazimierza będącego w latach 1495-1945 centrum osadnictwa krakowskich Żydów.

Nekropoliami mieszczącymi groby królów i sławnych Polaków są katedra na Wawelu (królowie, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, urna z ziemią z grobu Cypriana Kamila Norwida, Tadeusz Kościuszko, Józef Poniatowski, Władysław Sikorski) i kościół paulinów na Skałce (m.in. Jan Długosz, Wincenty Pol, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Adam Asnyk, Henryk Siemiradzki, Stanisław Wyspiański, Czesław Miłosz).

Pozostali zasłużeni krakowianie pochowani są na cmentarzach miejskich Krakowa, m.in. Rakowickim (np. Jan Matejko), Salwatorskim (Stanisław Lem), Batowickim, Nowym żydowskim i Remuh.

Polityka

Prezydent miasta

do napisania

Rada Miejska

do napisania

Współpraca międzynarodowa

Miasta bliźniacze:

Kijów – Ukraina Leuven – Belgia

Mediolan – Włochy Norymberga – Niemcy

Kurytyba – Brazylia (honorowe) La Serena – Chile (honorowe)

Miasta partnerskie:

Bordeaux – Francja Bratysława – Słowacja Budapeszt – Węgry Cusco – Peru Edynburg – Szkocja

Fez – Maroko Florencja – Włochy Frankfurt nad Menem – Niemcy Göteborg – Szwecja Innsbruck – Austria

Lipsk – Niemcy Lwów – Ukraina Orlean – Francja Pecz – Węgry Rochester – USA

Sankt Petersburg – Rosja Sewilla – Hiszpania Solura – Szwajcaria Wilno – Litwa Zagrzeb – Chorwacja

Współpraca miast bez umowy:

Jerozolima – Izrael Moskwa – Rosja

Quito – Ekwador Strasburg – Francja

Wiedeń – Austria

• 16 kwietnia 1997 r. Rada Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa, podjęła Uchwałę o współpracy partnerskiej z czeczeńską stolicą Grozny. Umowa ta nie została nigdy parafowana przez władze Groznego. Na terenie Krakowa znajdowały się niektóre instytucje tej nieuznawanej Republiki oraz Czeczeński Ośrodek Informacyjny (siedziba przy Rynku Głównym), traktowany przez zainteresowanych jako swoista Ambasada Czeczenii w Polsce.
• Nazwę Krakow noszą także 4 miejscowości w USA i 1 w Niemczech (w Meklemburgii-Pomorzu Przednim). W Czechach (powiat Rakovník) znajduje się wieś Krakov.

Gospodarka

Budżet miasta

Budżet uchwala Rada Miasta na podstawie projektu Prezydenta Miasta, który jest przedstawiany Radzie co roku do 15 listopada.

Dochody budżetu miasta	Wydatki
	Wydatki bieżące	Wydatki inwestycyjne
podatki i opłaty lokalne (od nieruchomości, rolne, leśne, od środków transportu, od psów, opłata targowa) podatki pobierane przez Urząd Skarbowy w Krakowie dochody z majątku gminy (sprzedaż lub dzierżawa miejskich nieruchomości) wpływy z budżetu państwa (np. udziały w CIT i PIT) subwencje państwowe (na świadczenia rodzinne, utrzymanie domów pomocy społecznej, składki na ubezpieczenia dla bezdomnych) środki unijne opłaty za zezwolenia na handel alkoholem inne (np. za rejestrację pojazdów, dowody osobiste, mandaty Straży Miejskiej)	oświata i edukacja (przedszkola i szkoły) gospodarka i infrastruktura miejska (sprzątanie miasta i oświetlenie) polityka społeczna (domy pomocy społecznej, świadczenia socjalne) kultura (teatry, domu kultury, świetlice, kluby) obsługa zadłużenia miasta wpłaty do budżetu Państwa na rzecz gmin mniej zamożnych inne (np. promocja miasta, administracja samorządowa)	transport i łączność (budowa i przebudowa ulic, komunikacja miejska) gospodarka miejska i ochrona środowiska (np. rozbudowa oczyszczalni, modernizacja wysypiska śmieci, utrzymanie zieleni) gospodarka mieszkaniowa (mieszkania miejskie) kultura (np. modernizacja domów kultury, muzeów) kultura fizyczna i sport (rozbudowa i budowa miejskich obiektów sportowych) inne (np. rozbudowa szkół, przedszkoli, szpitali)

Firmy

Kraków należy do jednych z najważniejszych centrów biznesu w Polsce.

• Żupa krakowska
• Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego
• Krakowski Koncern Prasowy IKC
• Krakowskie Zakłady Elektroniczne Unitra-Telpod
• Mittal Steel Poland S.A. Oddział Kraków
• Elektrociepłownia Kraków

Transport

Tranzyt

Kraków jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Przez miasto przechodzą drogi krajowe i europejskie: 4E40 , 7E77 , 44 , 79 , 94 , a w relacji wschód-zachód, południowym obejściem miasta, przebiega autostrada A4E40 .

Lotniska

Kraków Airport im. Jana Pawła II

Kraków Airport im. Jana Pawła II (nazwa ta obowiązuje od 4 września 2007) jest drugim najruchliwszym lotniskiem w Polsce – w roku 2007 obsłużył ponad 3 mln pasażerów. Posiadające jedną 2550-metrową drogę startową lotnisko jest ulokowane w Balicach, 11 km na zachód od centrum miasta i pozostaje współużytkowane jako wojskowa baza lotnicza.

Krakowski port lotniczy oferuje połączenia z ponad 59 miastami na świecie i posiada dwa terminale: T1 międzynarodowy i T2 krajowy. Posiada jedyne w Polsce połączenie kolejowe z centrum miasta, obsługiwane szynobusami "Balice Ekspres". Jego przydatność była w przeszłości kontestowana, ze względu na znaczne oddalenie między stacją końcową a terminalem lotniska (kilkaset metrów). W chwili obecnej sytuacja uległa poprawie dzięki darmowemu autobusowi kursującemu wahadłowo pomiędzy nimi. Docelowo linia kolejowa ma zostać odpowiednio przedłużona.

Lotnisko sportowe w Pobiedniku Wielkim pod Krakowem

Na granicy administracyjnej miasta Krakowa w Pobiedniku Wielkim znajduje się lotnisko sportowe z trawiastym polem wzlotów: Lotnisko Kraków-Pobiednik, zarządzane przez Aeroklub Krakowski. W ramach aeroklubu działają sekcje samolotowa, szybowcowa, spadochronowa, balonowa i modelarska.

Lądowisko Rakowice-Czyżyny przy Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

Lotnisko Kraków-Rakowice-Czyżyny, pierwsze lotnisko Krakowa, czynne od 1912 do 1960, rozformowane i częściowo zabudowane osiedlem i ulicami, zostało wskrzeszone latem 2003 na potrzeby pikniku lotniczego przez Muzeum Lotnictwa Polskiego, położone na dawnym terenie lotniska. Odbywający się pod koniec czerwca Małopolski Piknik Lotniczy stał się corocznym międzynarodowym festynem, podczas którego samoloty do 7500 kg i śmigłowce ponownie korzystają z betonowej drogi startowej na kierunku 26 o wymiarach 720 x 60 m.

Komunikacja miejska

Pierwsza linia szynowego tramwaju konnego powstała w Krakowie w 1882 roku, zastępując funkcjonującą od co najmniej kilkunastu lat linię omnibusową. W roku 1927 uruchomiono pierwszą linię autobusową. Obecnie autobusy miejskie są w większości własnością Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego S.A. w Krakowie. obsługują 74 linie miejskie dzienne, 42 podmiejskie, 8 nocnych, 3 przyspieszonych i 6 dodatkowych (wspomagających).

Kolej

Kraków jest jednym z najważniejszych w Polsce węzłów kolejowych. Posiada szybkie połączenia z Warszawą i Gdańskiem (PKP InterCity), dodatkowo połączenie EuroCity z Wiedniem oraz EuroCity Wawel z Wrocławiem, Berlinem i Hamburgiem. Często kursujące pociągi pospieszne zapewniają dojazd do Łodzi, Kielc, Lublina, Katowic, Rzeszowa, Radomia, Przemyśla, Wrocławia, Poznania, Torunia, Szczecina, Bydgoszczy, Opola, Olsztyna i wielu innych miast. Nocne pociągi międzynarodowe łączą Kraków z Pragą i Budapesztem.

Dworzec Kraków Główny położony jest w ścisłym centrum miasta - przy ul. Lubicz na północny wschód od Rynku. Wraz z Regionalnym Dworcem Autobusowym przy ul. Bosackiej tworzy on kompleks zwany Krakowskim Centrum Komunikacyjnym.

Znaczącym dworcem jest również Kraków Płaszów, położony w południowo-wschodniej części miasta. Zapewnia on częste i szybkie połączenia z Rzeszowem, Tarnowem, Przemyślem, Skawiną i Kalwarią Zebrzydowską. Inne stacje znajdują się w takich dzielnicach jak Łobzów, Mydlniki, Bieżanów, Prokocim czy Łagiewniki. Nowa Huta pozbawiona jest kolejowej komunikacji pasażerskiej, choć istnieje tu największa w Krakowie stacja przeładunkowa.

Połączenia kolejowe wewnątrz aglomeracji krakowskiej obsługiwane są przez szynobusy oraz EZT. Obsługują one trasy do Krzeszowic, Trzebini, Wieliczki, Skawiny i Portu Lotniczego w Krakowie-Balicach. Stanowią alternatywę dla często zakorkowanych dróg w szczycie przewozowym. W ofercie PKP PR znajdują się czasowe bilety strefowe na wielokrotne przejazdy koleją w aglomeracji krakowskiej.

Mosty

Wisła przedziela Kraków na 2 zbliżone rozmiarami części. W obrębie miasta znajduje się 14 mostów na Wiśle, łączących dzielnice południowe z północnymi (11 drogowych i 3 kolejowe).

Ekologia

Uzdrowiska

Na terenie Krakowa znajdują się 2 uzdrowiska (w obu znajdują się parki):

• W Swoszowicach – na jego terenie znajdują się dwa źródła wody leczniczej Zdrój Główny i Napoleon, które dostarczają unikatowych wód mineralnych bogatych w anion siarczanowy, anion wodorowęglanowy, kation wapniowy, kation magnezowy. Zawartość siarki w wodach klasyfikuje Swoszowice na 5. miejscu na świecie, a 4. w Europie. W uzdrowisku leczy się także schorzenia reumatyczne za pomocą kąpieli z wykorzystaniem wód siarczanych i borowiny.
• W uzdrowisku Mateczny wykonywane są zabiegi odnowy biologicznej, balneologii.

Parki i ochrona przyrody

W Krakowie jest około 40 parków, które łącznie zajmują ok. 318,5 ha (2002) co stanowi niecały procent całkowitej powierzchni miasta.

Kraków jest to teren na którym znajduje się wiele cennych gatunków fauny i flory. W Krakowie znajduje się 5 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 48,6 ha (0,14% powierzchni miasta). Na obszarze miasta Krakowa znajdują się niewielkie zielone obszary wchodzące w skład Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Zespół ten zajmuje się ochroną najwartościowszych terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej m.in. fragmenty parku Bielańsko-Tynieckiego, Tenczyńskiego oraz Dolinek Krakowskich, wraz z ich otulinami. Ponadto ostoja przyrodnicza Jury Krakowsko-Częstochowskiej wchodzi w skład programu CORINE biotopes ze względu na swoją florę, faunę, geomorfologię i krajobraz.

Zachodnia część Krakowa stanowi tzw. Obszar Krakowski i podlega polskiej sieci ekologicznej, a część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki Wisły. Rzeki, ich doliny oraz zbiorniki wodne to jedne z najciekawszych z przyrodniczego punktu widzenia miejsc w Krakowie. W południowej części stoków wzgórz wapiennych oferują one wyśmienite warunki do rozwoju roślinności ciepłolubnej muraw i zarośli kserotermicznych.

Rezerwaty przyrody

Nazwa rezerwatu	Powierzchnia	Przedmiot ochrony
Bielańskie Skałki	1,73 ha	spontaniczne procesy sukcesji biocenoz leśnych na skalistym, dawniej pozbawionym lasu terenie
Bonarka	2,29 ha	rezerwat geologiczny, uskoki geologiczno-tektoniczne, powierzchnie abrazyjne, odsłonięte utwory jurajskie, kredowe i trzeciorzędowe
Panieńskie Skały	6,41 ha	wąwóz jurajski z wychodniami skał wapiennych, naturalny las bukowy i grądowy.
Skałki Przegorzalskie	1,38 ha	skała z roślinnością kserotermiczną
Skołczanka	36,77 ha	zrębowe wzgórze wapienne ze zróżnicowanymi biocenozami, stanowisko fauny środowisk kserotermicznych, w tym rzadkich i zagrożonych gatunków owadów

Pomniki przyrody

W Krakowie znajdują się 203 pomniki przyrody, większość z nich to drzewa. "Źródło Świętojańskie" w Tyńcu oraz głaz narzutowy przy ulicy Spółdzielców są jednymi z najważniejszych pomników przyrody w gminie Kraków.

Użytki ekologiczne

• Uroczysko w Rząsce – teren częściowo położony w gminie Kraków, a częściowo na terenie Zabierzowa, zajmuje około 59 ha. Celem utworzenia użytku była ochrona fiołka bagiennego – gatunku zagrożonego wyginięciem, który w roku 2001 został wpisany na listę Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Użytek chroni także pozostałość ekosystemów leśnych oraz wodnych na tym terenie.
• Łąki Nowohuckie – teren o powierzchni około 57 ha. Użytek ten został uchwalony w 2003 roku przez Radę Miasta Krakowa, położony jest w pobliżu Placu Centralnego. Utworzony został w celu ochrony półnaturalnych zbiorowisk roślinnych (łąk podmokłych) w dolinie Wisły.

Instytucje związane z ochroną przyrody

Na obszarze Krakowa mieści się wiele placówek i organizacji ochrony przyrody.

• Wydział Środowiska i Rolnictwa Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Oddział Ochrony Przyrody
• Wydział Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Krakowa
• Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne
• Polska Fundacja Ochrony Przyrody "Pro Natura"
• Federacja Zielonych – Grupa Krakowska
• Fundacja "Partnerstwo dla Środowiska"
• Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych
• Liga Ochrony Przyrody Zarząd Okręgowy w Krakowie
• Pracownia Animacji Ekologicznej Ośrodka Kultury im. C.K. Norwida
• Towarzystwo na Rzecz Ochrony Przyrody
• Polski Klub Ekologiczny – Zarząd Główny
• Fundacja – Miejski Park i Ogród Zoologiczny

Edukacja

W Krakowie znajdują się liczne placówki oświatowe, w tym: 187 przedszkoli, 162 szkoły podstawowe, 50 gimnazjów, 31 liceów ogólnokształcących, 27 zespołów szkół zawodowych (w skład których wchodzą technika, licea profilowane i szkoły zawodowe), 23 szkoły wyższe, 20 instytutów, 7 szkół muzycznych oraz placówki oświatowe innego typu (szkoły sportowe, centra kultury, punkty kursów językowych itp.)

Szkoły wyższe

• Uniwersytet Jagielloński – najstarszy polski uniwersytet (1364 r.)
• Uniwersytet Ekonomiczny (1925)
• Uniwersytet Rolniczy w Krakowie – katedra Rolnictwa powstała w 1806 r., lecz zakończyła działalność 1809 r. W 1890 r. powstało 3-letnie studium rolnicze. W 1972 r. Wyższa Szkoła Rolnicza przemianowana została na Akademię Rolniczą i nadano jej imię Hugona Kołłątaja. W 2008 r. Akademia Rolnicza przemianowana została na Uniwersytet Rolniczy.
• Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej (11 maja 1946)
• Akademia Sztuk Pięknych – najstarsza wyższa uczelnia artystyczna w Polsce (1818)
• Akademia Górniczo-Hutnicza (20 maja 1919)
• Politechnika Krakowska (1 kwietnia 1945)
• Akademia Muzyczna w Krakowie (luty 1888 – założona przez Władysława Żeleńskiego)
• Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna w Krakowie (1946)
• Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha – w 1927 powstało Studium Wychowania Fizycznego, które w 1950 r. przekształcone zostało Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego
• Papieska Akademia Teologiczna – powstała z Wydziału Teologicznego na UJ. W 1974 r. otrzymał on tytuł Papieski. 8 grudnia 1981 papież Jan Paweł II wydał Motu proprio Beata Hedvigis, dzięki któremu ustanowiona została Papieska Akademia Teologiczna
• Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum" – prowadzona przez jezuitów dwuwydziałowa kościelna uczelnia akademicka. Jej instytucjonalne początki sięgają lat 1932-34

Inne krakowskie wyższe uczelnie:

• Krakowska Szkoła Wyższa im. A. Frycza Modrzewskiego
• Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera
• Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki w Krakowie
• Wyższa Szkoła Ubezpieczeń w Krakowie
• Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie

Seminaria Duchowne

• Wyższe Seminarium Duchowne Archidiecezji Krakowskiej
• Wyższe Seminarium Duchowne Franciszkanów w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Sosnowieckiej w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne Kapucynów w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne Księży Michalitów w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne oo. Karmelitów w Krakowie
• Wyższe Seminarium Duchowne oo.Paulinów Kraków-Skałka
• Wyższe Seminarium Misjonarzy Saletynów w Krakowie
• Wyższego Seminarium Duchownego Księży Misjonarzy w Krakowie
• Kolegium Filozoficzne-Teologiczne Dominikanów w Krakowie

Ośrodki naukowe

Głównymi ośrodkami naukowymi w Krakowie są:

• Instytut Fizyki Jądrowej w Krakowie
• Instytut Mechaniki Górotworu PAN
• Instytut Języka Polskiego PAN
• Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN
• Instytut Zootechniki
• Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Mikroelektroniki Hybrydowej i Rezystorów – oddział zamiejscowy Instytutu Technologii Elektronowej
• Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN
• Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN
• Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie
• Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN

Imprezy studenckie

• Juwenalia – coroczne święto studentów, trwa od kilku do kilkunastu dni w maju (czasem na początku czerwca). Najważniejszymi elementami obchodów są pochody studenckie i wręczenie żakom klucza do bram miasta. Juwenaliom towarzyszą liczne koncerty, występy i zabawy.
• Festiwal nauki w Krakowie – impreza organizowana przez wszystkie krakowskie państwowe uczelnie wyższe, przy udziale licznych instytucji. Celem jest zaprezentowanie działalności naukowej i dydaktycznej niektórych szkół poprzez panele dyskusyjne, prezentacje z doświadczeniami i część kulturalną (koncerty, występy artystyczne).

Sport

W 1869 roku wprowadzono w Galicji (a więc również w Krakowie) wychowanie fizyczne do szkół. W 1889 roku prof. dr Henryk Jordan założył w Krakowie Park Zabaw i Gier, gdzie tutejsza młodzież mogła swobodnie poznawać i uprawiać sport. Przełomowym okresem, w historii krakowskiego sportu był rok 1906, kiedy powstały najstarsze obecnie kluby piłkarskie w Polsce: Cracovia i Wisła. W tym samym czasie powstał Klub Sportowy Juvenia - początkowo również piłkarski, znany obecnie głównie z sekcji rugby. Właśnie w Krakowie, jeszcze w czasie zaborów, powstał Związek Polskiej Piłki Nożnej dla Galicji (1911 r.).

Krakowscy sportowcy odnoszą sukcesy na arenach krajowych i międzynarodowych, lecz wciąż potrzeba budowy odpowiednich obiektów sportowych, które pozwoliłyby na dalszy rozwój i krzewienie kultury fizycznej wśród młodzieży. W roku 2002 powstał w Krakowie tor kajakarstwa górskiego – jeden z najnowocześniejszych europejskich obiektów tego typu. Organizowane są tam spływy kajakowe oraz pontonowe (rafting).

Krakowskie drużyny sportowe

Nazwa klubu	Sekcje sportowe
Armatura Kraków	piłka nożna, siatkówka
Bieżanowianka Kraków	piłka nożna
Borek Kraków	piłka nożna, siatkówka
Bronowianka Kraków	piłka nożna, tenis stołowy
Klub Sportowy Cracovia	hokej na lodzie, piłka nożna, koszykówka, lekkoatletyka, łyżwiarstwo figurowe, siatkówka, kolarstwo, karate, szachy
Korona Klub Sportowy	koszykówka, wspinaczka, szachy, gimnastyka
Krakowski Klub Curlingowy	curling
Garbarnia Kraków	piłka nożna
Hutnik Kraków	piłka nożna
Juvenia Kraków	rugby
MKŁ Krakowianka	łyżwiarstwo figurowe
Płaszowianka Kraków	piłka nożna, łucznictwo
Podgórze Kraków	piłka nożna
Pogoń Skotniki	piłka nożna
Polonia Kraków	piłka nożna, koszykówka, futbol amerykański
Tramwaj Kraków	piłka nożna, szachy, tenis stołowy
Wanda Kraków	żużel, boks
Wawel Kraków	piłka nożna, siatkówka
TS Wisła Kraków	piłka nożna, koszykówka, siatkówka kobiet, boks, brydż, gimnastyka, judo, strzelectwo

Kultura

Kraków jest jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych w Polsce (stolica kulturalna kraju) oraz turystycznych w Europie. Obszar zabytkowego Starego Miasta oraz Kazimierza wpisano w 1978 na pierwszą listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. W 2000 Kraków otrzymał tytuł Europejskiej stolicy Kultury. W 2005 odwiedziło go ponad 7 milionów turystów, o milion więcej niż w roku poprzednim. W Krakowie swe siedziby mają instytucje kulturalne o znaczeniu ogólnopolskim.

Teatry

W Krakowie istnieje 11 dużych teatrów oraz szereg mniejszych, często wystawiających swoje sztuki w małych nastrojowych piwniczkach. Znajduje się tu także pierwszy polski teatr stały, publiczny i zawodowy, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, jeden z najstarszych w Polsce. 30 października 2004 rozpoczęła się budowa Opery Krakowskiej przy ul. Lubicz. Obiekt ma być innowacyjny zarówno pod względem architektonicznym, jak i ekologicznym. Sala teatralna zaplanowana została na 760 miejsc. Działa tu także filharmonia im. Karola Szymanowskiego.

Muzea

W Krakowie znajduje się ponad 30 muzeów, m.in.:

• Państwowe Zbiory Sztuki w Zamku Królewskim na Wawelu,
• Muzeum Narodowe z dużą kolekcją malarstwa polskiego i światowego,
• Muzeum Książąt Czartoryskich z obrazem Leonarda da Vinci Dama z gronostajem
• Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej "Manggha", jedno z najmłodszych muzeów Krakowa.

Krakowskie kabarety

Jama Michalika Formacja Chatelet

Loch Camelot Piwnica pod Baranami

Kabaret Bunga Kabaret pod Wyrwigroszem

Biblioteki

Kraków posiada 5 bibliotek publicznych: 4 miejskie i 1 wojewódzką oraz 2 biblioteki: przy Ośrodku Kultury im. C. K. Norwida i Regionalnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej. Poza tym na terenie miasta działa 16 bibliotek naukowych (głównie przy uczelniach i instytutach naukowych) m.in. Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Czartoryskich, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Hugona Kołłątaja, Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk.

Wybrane galerie i sale wystawiennicze

• Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach

Galeria AB Space Gallery Galeria Potocka Galeria "Krypta u Pijarów"

Galeria BB Galeria MCK Galeria Plakatu Galeria Zderzak

Galeria m Cricoteka Galeria Szalom Galeria Krzysztofory

• Galeria Sztuki Współczesnej "Bunkier Sztuki"
• Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych "Pałac Sztuki"

Muzyka w Krakowie

Instytucje muzyczne: Filharmonia im. Karola Szymanowskiego Opera Krakowska Sinfonietta Cracovia Capella Cracoviensis Chór Polskiego Radia w Krakowie

Wybrane grupy muzyczne: Skaldowie Chór "Hejnał" Chór Nowodworski Akademicki Chór Organum Salonowa Orkiestra Camerata Stowarzyszenie Artystyczne "Muzyka Centrum" Kameralny Chór Muzyki Dawnej "Canticum Novum" Młodzieżowa Orkiestra Kameralna "Concerto Lamelli"

Koncerty i festiwale, m.in.: Dni Muzyki Organowej Krakowska Wiosna Muzyki Muzyka w Starym Krakowie Dni Muzyki Kompozytorów Krakowskich Międzynarodowy Festiwal Muzyki Gitarowej

Krakowskie tradycje i imprezy kulturalne

Festiwal Kultury Żydowskiej Festiwal Sacrum-Profanum Międzynarodowy Festiwal Teatrów Alternatywnych Wianki Sylwester na krakowskim rynku Żywa Szopka przy Franciszkańskiej Emaus Rękawka

Juwenalia Lajkonik Wybory "króla kurkowego" Parada smoków Festiwal Shanties Noc Muzeów Coke Live Music Festival Studencki Festiwal Informatyczny Święto Chleba

Kościoły i Związki Wyznaniowe

• Kościół Rzymskokatolicki – na terenie Krakowa znajdują się 44 kościoły parafialne, 4 kościoły rektoralne oraz 1 parafia wojskowa^[6]
• Świadkowie Jehowy – 40 zborów spotykających się w 12 Salach Królestwa.
• Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – zbór w Krakowie, ul. Duża Góra 7.
• Kościół Starokatolicki Mariawitów – nabożeństwa w ewangelickim kościele św. Marcina.
• Kościół Polskokatolicki w RP
  • parafia pw. Wniebowstąpienia Pańskiego – ul. Friedleina 8
  • parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – ul. Miechowity 19
• Polski Narodowy Katolicki Kościół w RP – wspólnota misyjna pw. Zmartwychwstania Pańskiego
• Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie

Osoby związane z Krakowem

Przypisy

Bibliografia

Monografie

• Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki i Józef Mitkowski (red.) "Dzieje Krakowa", 1979, Wyd. Literackie, Kraków ISBN 83-08-00115-7 (całość); tomy:
  • "Kraków do schyłku wieków średnich" tom 1, ISBN 83-08-02057-7
  • "Kraków w wiekach XVI-XVIII" tom 2, ISBN 83-08-00663-9
  • "Kraków w latach 1796-1918" tom 3, ISBN 83-08-00116-5
  • "Kraków w latach 1918-1939" tom 4, ISBN 83-08-02764-4
  • "Kraków w latach 1939-1945" tom 5, ISBN 83-08-03289-3
  • "Kraków w latach 1945-1989" tom 6, ISBN 83-08-03636-8

Czasopisma

• Miesięcznik "Kraków" 2005-, ISSN 1733-0459
• Rocznik "Małopolska" 1999-, ISSN 1641-1105

Zobacz też

• Wawel Zaginiony
• Zaczarowana dorożka.
• Miary krakowskie

Linki zewnętrzne

• Kraków w katalogu DMOZ
• Kraków wczoraj i dziś - artykuły, mapy, fotografie

• Mapy: Autopilot • Google Maps • Szukacz • Targeo • Zumi

• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi