Kowala (województwo mazowieckie)

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi.
Należy w nim poprawić: linki wewnętrzne, oddzielić biografie od historii.
Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Współrzędne: 51°19'29" N 21°04'13" E


Kowala
Województwo	mazowieckie
Powiat	radomski
Gmina	Kowala
Położenie	51° 19' 29'' N 21° 04' 13'' E
Liczba mieszkańców (2006) • liczba ludności	990
Strefa numeracyjna (do 2005)	48
Kod pocztowy	26-624
Tablice rejestracyjne	WRA
Położenie na mapie Polski Kowala
Kościół w Kowali

Kowala (do 30 grudnia 1999 Kowala-Stępocina) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie radomskim, w gminie Kowala przy drodze wojewódzkiej nr 733 . Siedziba gminy Kowala.

[edytuj] Historia

Według legend wieś Kowala miała istnieć już w XI w. Znajdował się tu podobno kościół pod wezwaniem św. Wojciecha, poświęcony przez św. Stanisława (zm.1079). Jednak te przekazy nie znajdują potwierdzenia w źródłach. Pierwszą pewną wzmianką o Kowali jest zapis z kościelnych spisów podatkowych z lat 1325-1327. Tam po raz pierwszy pojawia się nazwa wsi Chowale. W tym czasie istniał już w Kowali kościół pod wezwaniem św. Wojciecha. Ten kościół stał w dużej odległości od obecnej świątyni na wzgórzu w pobliżu łąk. Była to drewniana świątynia. W kronikach Długosza (1470-1480) pojawia się już nazwa Cowalya Sthępoczina. W tym samym czasie istniała już w parafii Wolanów osada o nazwie Kowala Duszocina pochodząca od nazwiska rycerza Pakosza Duszota. Ów rycerz był w tym czasie właścicielem obydwu Kowali. Dla odróżnienia tych dwóch miejscowości już w XV w. nazwano Kowalę - Stępociną. Nazwa według językoznawców pochodzi od nazwy osobowej „Stępota”. Pochodzącą od słowa stąpać.

W końcu XV w. Kowala stała się własnością Pawła herbu Bogoria. Po nim wieś przechodzi na własność rodu Łodziów. Łodziowie herbu Łodzia pochodzili z powiatu kościańskiego w Wielkopolsce. Według spisu podatkowego z 1569 r. Kowala liczyła 3 łany obszaru. Wieś zamieszkiwało zapewne 6 kmieci, na pewno zaś mieszkali zagrodnicy w liczbie 6 oraz jeden komornik. W tym czasie Kowala była własnością Anny Łodziny wdowy po Mikołaju Łodzi. Kolejnymi właścicielami wsi były dzieci Mikołaja i Anny Łodziów, wymienieni w spisach z lat 1586-1594. W drugiej połowie XVII w. wieś stała się własnością Piaseckich a następnie Kamienieckich. Kowala nie stała się w tym czasie „gniazdem” rodowym żadnego z rodów dlatego dosyć często zmieniała właścicieli.

W początkach XVI w. w Kowali powstała szkoła parafialna. W początkach XVIII w. przy parafii w Kowali powstał szpital, który przetrwał do poł. XVIII w. W 1606 r. na polach pomiędzy Kowalą a Guzowem rozegrała się bitwa pod Guzowem między wojskami rokoszowymi Mikołaja Zebrzydowskiego wojewody krakowskiego a armią koronną pod wodzą króla Zygmunta III, w której wojsko królewskie rozbiło rokoszan. W początkach XVIII po Kamienickich dziedzicami Kowali zostali w. Gozdzcy, zwani też Gojskimi herbu Doliwa. Właścicielem Kowali był Franciszek Gozdzki kasztelan sochaczewski, po jego śmierci Kowala i inne posiadłości ziemskie przeszły na własność Bernarda Gozdzkiego, kuchmistrza wielkiego koronnego i starosty mukanowskiego.

Kolejnym dziedzicem wsi został Andrzej Mokronowski (1713-1784), marszałek sejmu konfederackiego 1776 r. wojewoda mazowiecki 1781 r. Mokronowski wymieniany jest jako dobroczyńca parafii w 1781 r. W 1784 r. Kowalę oraz Rudę Wielką kupił Jan Rogowski herbu Jastrzębiec szambelan królewski, porucznik wojsk polskich. Rogowski przystąpił do budowy nowej świątyni w Kowali, która już w 1790 r został konsekrowana. Niestety kilka lat później w 1794 r. nowo powstały kościół spłonął od uderzenia pioruna. Niezrażony zniszczeniem kościoła Jan Rogowski rozpoczął budowę, już w innym miejscu nowego kościoła tym razem murowanego. Według źródeł kościelnych Jan Rogowski zmarł w 1801 r., jednak spisy szlachty galicyjskiej (Galicja Zachodnia, zabór austriacki) wymieniają Jana Rogowskiego jako szlachcica w 1804 r. Pewne jest, że Rogowski nie ukończył budowy kościoła zrobił w 1806 r. to jego zięć Jan Nepomucen Jasiński mąż Eleonory z Rogowskich. Dnia 19 X 1806 r. nowa świątynia została konsekrowana przez biskupa Jana Kantego Lenczewskiego. Rok później, w 1807 r. zmarła żona Jana Rogowskiego. W kościele znajdują się płyty z epitafiami Jana Rogowskiego i jego żony. Kowala w I. poł. XIX w. należała do Jana Nepomucena Jasińskiego zięcia Jana Rogowskiego. Jan Nepomucen Jasiński zmarł w 1858 r. Jego jedynym potomkiem była córka Klementyna która wyszła za mąż za Józefa Deskura. Po śmierci Jana Jasieńskiego dziedziczką wsi została jego córka Klementyna Deskur wraz z mężem Józefem Deskurem.

W czasie powstania styczniowego Deskurowie pomagali powstańcom o czym świadczą pamiętniki Stefana Brykczyńskiego, uczestnika bitwy pod Kowalą. Tuż po powstaniu Kowala jako dosyć duża parafialna osada na mocy ukazu carskiego z 1864 r. została siedzibą gminy. W 1883 r. w Kowali stało 35 domów mieszkalnych z 318 mieszkańcami. Obszar wsi to 900 mórg ziemi dworskiej i 364 morgi ziemi chłopskiej (włościańskiej). W gminie w tym czasie były dwie szkoły elementarne. Sąd pokoju dla gminy znajdował się w Wolanowie. Józef i Klementyna Deskurowie dochowali się dwóch córek i czterech synów. Jedna z ich córek, Maria wyszła za mąż za Bukowieckiego.

Od Bukowieckich w 1903 r. majątek Kowala kupił wdowiec Władysław Kuźnicki (1854-1909). Jego żona Maria z Sulgostowskich zmarła w 1893 r. zostawiając dwuletnią córkę Marie Sylwie. Wychowaniem córki zajęła się babka mieszkająca w Radomiu. Maria Sylwia Kuźnicka kształciła się w Radomiu, angażowała się w licznych organizacjach społecznych, religijnych i politycznych. Gdy wybuchła I wojna światowa Maria Kuźnicka była w Sopocie. Jako poddana rosyjska była niepożądana na terenie Niemiec wydalona z Niemiec przez Szwecję wróciła do Radomia. W 1915 r. wraz z babką wyjechały do Kijowa. Maria Kuźnicka wróciła do Kowali w 1919 r. i objęła zarząd majątku. Rok później wyszła za mąż za Aleksandra Bronisława Colonne-Walewskiego. Maria z Kuźnickich Colonna-Walewska była znanym społecznikiem. Działała w oraganizacjach kobiecych, religijnych była przewodniczącą powiatowych władz Koła Gospodyń Wiejskich. Jej zaangażowanie i pomoc innych ludziom wynagrodzono w 1928 r. odznaczając ją medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości. Warto też przybliżyć sylwetkę jej męża hrabiego Aleksandra Bronisława Colonny-Walewskiego herbu Kolumna. Urodził się w 1887 r. w Łopacinku w powiecie opatowskim. Ukończył gimnazjum w Radomiu następnie studiował w Moskwie, jednak po śmierci ojca w 1907 r. powrócił do kraju. W 1914 r. wcielono go do armii rosyjskiej. Walczył pod Mławą w VIII 1914 r.. Po kampanii 1914 r. skierowano go do szkoły wojskowej na Kaukazie. Po ukończeniu szkoły walczył na froncie kaukazkim. W 1918 r. został wzięty do niewoli przez bolszewików ale zdołał uciec i dostał się do polskich oddziałów operujących na Wschodzie. Jako kurier udał się do Warszawy, okupowanej jeszcze przez Niemców. Po powrocie do kraju zamieszkał w Radomiu. Działał w Polskiej Organizacji Wojskowej a od XI 1918 r. organizował armię polska w rejonie Radomia. Liczne bitwy w których wziął udział, w czasie I wojny, spowodowały kontuzje i rany. Po wojnie był już człowiekiem schorowanym, inwalidą wojennym i nie wziął udziału w wojnie 1920 r.. Dnia 26 07 1920 r. ożenił się z właścicielką Kowali. Wspólnie z żoną brał czynny udział w organizacjach społecznych. Był zaangażowany w życie religijne parafii Kowala.

Według spisu powszechnego z 1921 r. w Kowali mieszkło 212 osób w 66 domach mieszkalnych. Po wybuchu II wojny światowej już w dniach 7-8 września, Kowala została zajęta przez wojska niemieckie. Jednak w parku obok dworu jeszcze w październiku 1939 r. ukrywali się żołnierze polscy. Pomagali im Walewscy i mieszkańcy wsi. Druga wojna światowa w rejonie Kowali przebiegła dosyć spokojnie. Nie było tu pacyfikacji wsi, jakie dotknęły wiele wsi w regionie radomskim. Nie było też masowych wysiedleń jak w terenach nad rzeką Pilicą, gdzie organizowano wielkie lotnisko. Jednak Niemcy wybierali kontyngenty żywnościowe i niejednokrotnie dali się we znaki miejscowej ludności. Walewscy w miarę możliwości pomagali uciekinierom, partyzantom i mieszkańcom okolicznych wsi. We dworze Maria Sylwia Walewska zorganizowała tajne nauczanie. W początku lipca 1942 r. Walewscy otrzymali 48 godzin na opuszczenie dworu, który Niemcy przejęli w ramach Liegenschaft. Majątek został przejęty w zarząd niemiecki. W styczniu 1945 r. gminę Kowale wyzwoliły wojska radzieckie. Po wyzwoleniu majątek Walewskich uległ parcelacji. Walewscy musieli opuścić Kowale, zamieszkali w Radomiu. Aleksander Walewski zmarł w 1946 r. w Radomiu. Maria Sylwia Walewska podjęła pracę jako nauczycielka i a później jako urzędniczka. Zmarła w 1980 r.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa radomskiego.