Mennica gdańska
Z Wikipedii
Mennica gdańska - okres działania mennicy w Gdańsku można podzielić na podstawowe 4 okresy:
[edytuj] Okres książęcy
W okresie książęcym obejmującym prawie cały XIII wiek - od początków panowania księcia gdańskiego Świętopełka I (1220-1266) oraz jego syna Mściwoja II (1266-1295) widoczne są ślady działalności menniczej w Gdańsku lub jej filii terenowej. Po śmierci Mestwina II władzę nad Pomorzem Wschodnim obejmuje Przemysław II a po nim Władysław Łokietek. W tym okresie nie stwierdzono w Gdańsku działalności menniczej. Emitowano tylko i wyłącznie jednostronne, denary - brakteaty bez napisów, przypisywane książętom gdańskim na podstawie wykopalisk z terenów pomorskich:
- Gryf kroczący w lewo z dwoma skrzydłami
- Gryf kroczący w prawo z dwoma skrzydłami
- Gryf kroczący w lewo z trzema piórami na grzbiecie
- Gryf o kształtach heraldycznych
- Gryf o kształtach heraldycznych z dwoma piórami na grzbiecie
- Gryf o trzech piórach i brzegu promienistym
- Gryf o dwóch piórach i brzegu promienistym
- Pół Gryf w tarczy
- Gryf cały w lewo w tarczy
- Gryf cały w prawo w tarczy
- Lilia stojąca na łuku z kulą u dołu
- Lilia stojąca na łuku z gwiazdą u dołu
- Lilia z dwoma kulami u góry
- Lilia o drobnych płatkach na kącie
- Lilia z rozszczepioną łodygą
- Lilia na kącie z kula na łodydze
- Lilia o małych płatkach z rozszczepioną łodygą, w otoku promienistym
- Lilia z trzema korzeniami
- Lilia na kącie o wysokiej łodydze z kulą
- Lilia na kącie z kulą u dołu
- Lilia bez łodygi
- Lilia trzymana w ręku
- Głowa wołu wprost w zarysie
- Głowa wołu z wargami
- Głowa wołu mniejsza
- Głowa wołu z kulą między rogami
- Głowa wołu z opuszczonymi uszami
- Głowa wołu mniejsza, z kulą między rogami, ze śladem pierścienia w nozdrzach
- Głowa wołu z promienistym brzegiem
- Głowa ludzka z najeżonymi 5 włosami
- Głowa ludzka, ale z 6 włosów z kulkami na końcach
- Postać stojącego księcia - rycerza trzymającego lilie w lewej i prawej ręce oraz literami D po lewej stronie i Z po prawej.
- Postać stojącego księcia - rycerza trzymającego w lewej ręce lilię a w prawej miecz.
- Postać jak wyżej lecz mniejsza
- Lilia na bogato ulistnionej gałązce
- Lilia otoczona dwoma gałązkami wyrastającymi z wspólnego pnia
- Ptak zwrócony w lewą stronę trzyma w dziobie gałązkę z lilią. Po obu stronach 6 punktów.
- Ptak skierowany głową w prawą stronę z gałązką w dziobie
- Ręka chwytająca lilię
- Kotwica o zwężonych ramionach
- Kotwica jednoramienna
- Kotwica o ostrym załamaniu ramion
- Kotwica o rozwartych ramionach.
[edytuj] Okres krzyżacki
Po "Rzezi Gdańska" po zaborze Pomorza w 1308 roku przez Krzyżaków następuje okres krzyżacki. Pod zarządem krzyżackim mennica w Gdańsku rozpoczyna swą działalność za czasów wielkiego mistrza Konrada von Jungingen (1393-1407). Praca mennicy trwała przez kilkadziesiąt lat nie wykazując większej produkcji. Ostatnie szelągi były bite przez wielkiego mistrza Konrada von Erlichshausen(1441-1449).
- Dukaty - Aw. Postać wielkiego mistrza w zbroi i płaszczu z rękami na tarczy, w otoku napis CONRADVS TERCIVS MAGISTER GENERALIS. Rw. Tarcza wielkiego mistrza i napis MONETA AVREA DOMINORVM PRVSSII. Napisy w skrótach. Nie zachował się żaden egzemplarz.
- |Szelągi - Aw. Tarcza mistrzowska i napis. Rw.1. Tarcza zakonna i napis, 2. Tarcza zakonna nad nią litera D, napisy w otokach, 3. Tarcza zakonna na dużym krzyżu, napisy w otokach (w okresie dzierżawy mennicy przez Gdańsk). Ponad 35 odmian.
[edytuj] Okres królewski
W roku 1454 Związek Pruski wraz z Gdańskiem poddaje się Polsce i odtąd mennica gdańska bije monety z imieniem królewskim. Rozpoczął się okres królewski kończący się w roku 1793.
[edytuj] Kazimierz Jagiellończyk (1454-1492)
W mennicy bito monety pod stemplem króla Kazimierza Jagiellończyka:
- szelągi Aw.Tarcza z orłem polskim i napisami Rw. Tarcza z herbem gdańskim w ponad 300 odmianach.
[edytuj] Zygmunt Stary (1506-1548)
W pierwszych latach panowania Zygmunta Starego mennica była nieczynna z powodu walki z zalewem gorszej monety świdnickiej. Gdańsk powziął uchwałę o wycofaniu półgroszaków świdnickich i przekuciu ich na pieniądz gdański. Emisje:
- szelągi - Aw. Tarcza z orłem polskim w otokach napisy. Rw. Tarcza z herbem gdańskim. Emisja szelągów była zawieszana w latach 1533-1536 i w latach 1541-1545. Około 40 odmian.
- grosze - Aw. - Popiersie króla w otoku napisy. Rw. Herb Gdański. Około 80 odmian.
- trojaki - Aw. - Popiersie króla Rw. Napis w 5 gierszach, rok i herbu dołu. Około 140 odmian.
- szóstak|Szóstaki]] - Aw. - Popiersie króla w koronie Rw. Dwa lwy z tarczą herbową gdańską, nad nią VI i D, napisy w otokach/ Około 20odmian.
- Dukaty - Aw. - Popiersie króla w renesansowej zbroi. Rw. Dwa lwy z tarczą gdańską. Około 15 odmian.
[edytuj] Zygmunt August (1548-1572)
Po śmierci Augusta Starego sejm uchwalił zamknięcie mennic w Koronie i w Prusach, pozostawiając czynną tylko mennicę litewską. Gdańsk oprotestował tę uchwałę, powołując się na brak monety zdawkowej i zobowiązania wobec personelu. Już w 1549 r. zaczął bić szelągi i denary, a w następnym dukaty mające zastąpić nadmiar obcych guldenów i zapobiec spekulacji walutowej oraz wywozowi lepszych starszych roczników monet. Mimo upomnień królewskich od 1556 r. bił grosze, zaś od 1557 trojaki. W roku 1558 wybito nową emisję trojaków. W latach 1561-1566 zaniechano działalności menniczej i bito pod stemplem Zygmunta Augusta
- denary - Aw. orzeł pruski, Rw. herb gdański i data. Około 15 odmian.
- szelągi - Aw. orzeł pruski, Rw. Herb gdański, w otokach napisy. Około 16 odmian.
- grosze - Aw. popiersie króla. Rw. herb gdański, w otokach napisy. Około 40 odmian.
- trojaki - Aw. głowa króla w koronie, dookoła napisy. Rw. napisy w czterech wierszach, u dołu data i tarcza gdańska. Około 20 odmian.
- talary - Aw. popiersie króla w ozdobnej zbroi i koronie z berłem i buzdyganem w ręku, dokoła wieniec laurowy i napis. Rw. lwy z tarczą i dwoma krzyżami, nad nią korona, pod tarczą data, w otokach napisy. 2 odmiany bardzo rzadkie.
- dukaty - Aw. popiersie króla w koronie. Rw. dwa lwy z tarczą gdańską, w otoku napisy. Około 50 odmian.
[edytuj] Bezkrólewie ( rok 1573)
Po śmierci Zygmunta Augusta Gdańsk wznowił działalność mennicy wyposażoną w nową maszynę walcową,nieczynnej od 1558 roku emisją szelągów i denarów.
- Denary - Aw. Orzeł Prus królewskich Rw. Tarcza gdańska o 7(12) wygięciach i rok 7-3
- Szelągi - Aw. Orzeł Prus królewskich, Rw. Herb gdański, napisy w otokach
[edytuj] Stefan Batory (1586 - 1586)
W drugiej elekcji po Jagiellonach Gdańsk opowiedział się po stronie cesarza Maksymiliana i nawet po jego śmierci nie chciał uznać Stefana Batorego. Chodziło o ograniczenie praw i swobód miasta w konstytucji Karnkowskiego. Konflikt zakończył hołd miasta, kontrybucja w wysokości 200 tysięcy złp. w zamian za skasowanie statutów Karnkowskiego. Gdańska moneta z okresu konfliktu zwana "monetą oblężniczą" nie nosiła znaków królewskich. Była bita aby sfinansować wojnę z królem. Były bite : szelągi, grosze, półtalary, talary, dukaty. Mennica używała w tym czasie stempelka kontrmarkowego dla dawniejszych monet pruskich i obcych.
- szelągi - Aw. - Popiersie Chrystusa Rw. = Herb gdański i data 15-77 w otokach napisy. Odmian sześć.
- grosze - Aw. = Popiersie Chrystusa Rw. - Herb gdański i data 15-77, w otokach napisy. Ponad 30 odmian.
- półtalary - Aw. - Popiersie Chrystusa w otoku napisy. Rw. - Herb miasta i data 1577, w otoku rozpoczęte znakiem kawki.Cztery odmiany.
- talary - Aw. - Popiersie Chrystusa Rw. = Dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią rok 1577, w otokach napisy.około 17 odmian.
- Dukaty - Aw. - Postać Chrystusa. -Aw. - Data 1577, w otokach napisy. - Rw. - Dwa lwy z tarczą gdańską. Osiem odmian.
Znaki kontrmarkowe
- hak pionowy dwukrotnie przekrzyżowany z wypustkami u góry i dołu zwrócony w prawo.
- hak ozdobny z wypustkami zwróconymi w obu kierunkach.
- hak podobny w większym rozmiarze.
- trzy haki razem przekrzyżowane.
- herb gdański bez obramowania.
Pod stemplem króla Stefana Batorego bito denary, szelągi, grosze, trojaki i dukaty
- szelągi - Aw. - Orzeł Prus królewskich Rw. - tarcza gdańska i data. Dziewięć odmian.
- szelągi - Aw. = Orzeł pruski w otokach napisy. Rw. - Herb gdański i data. Około 16 odmian.
- grosze - Aw. - Popiersie króla w otokach napisy. Rw. - Herb gdański i data. Około 15 odmian.
- trojaki - Aw. - Popiersie króla,pod nim tarcza herbowa. Rw. - Czterowierszowy napis, rok i znaki mennicze. Cztery odmiany.
- dukaty - Aw. - Popiersie króla, W otoku napisy. Rw. - Dwa lwy a tarczą gdańską. Odmian 18.
[edytuj] Zygmunt III Waza (1587 - 1632)
W okresie panowania króla Zygmunta III Wazy mennica gdańska pracowała z przerwami i tak w latach 1588-1601 biła denary i dukaty, w latach 1601-1608 nieczynna, w latach 1608-1227 bito orty i ćwierćtalary, w latach 1627-1632 wyłącznie dukaty.
- denary - Aw. - Orzeł Prus królewskich. Rw. - Tarcza gdańska i rok w skrócie. Dziesięć odmian.
- Ternary - Aw. - Orzeł Prus królewskich. Rw. - Tarcza gdańska z cyfrą III u góry, po bokach rok i znaki mincerskie. Trzy odmiany.
- grosze - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Tarcza gdańska w ozdobnej ramie, napisy w otokach. Około 55 odmian.
- trojaki - Aw. - Popiersie króla Rw. = Tarcza gdańska, nad nią napis, z boku data 15-92 i znaki mincerskie - ręka ze sztyletem i monogram PK. Trzy odmiany.
- orty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, napisy o otokach. Około 160 odmian.
- Dukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, przed napisem w otoku znak ręki z wniesionym sztyletem. około 125 odmian.
[edytuj] Władysław IV (1633-1648)
Za panowania Władysława IV Waza mennica gdańska biła tylko zgodnie z przepisami tylko półtalary, talary i dukaty.
- półtalary - Aw. = Popiersie króla Rw. - Lwy z tarczą gdańską pod nią rok i litery G-R, nad nią wieniec i gałązka, w otokach napisy. Odmian 22.
- talary - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery mennicze i czasami data, w otokach napisy. Odmian 67.
- Dukaty = Aw. = Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, w otokach napisy. Odmian 70.
- dwudukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Widok Gdańska,nad nim imię Jehowy w płomieniach, pod nim lwy z tarczą gdańską i znak G-R, w otokach napisy. Dwie odmiany.
[edytuj] Jan Kazimierz (1648-1668)
Za panowania Jana Kazimierza wybijano w Gdańsku w srebrze - szelągi, dwugrosze, orty, półtalary i dwutalary, w złocie - dukaty, półtoradukaty i dwudukaty:
- Szelągi - Aw. - Monogram królewski ICR, przy nim rok 16-57. Rw. - Ozdobna tarcza gdańska, napisy po obu stronach. Około 7 odmian.
- Dwugrosze - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Tarcza gdańska w ozdobnej ramie z literami G-R, w otokach napisy. Odmian 17.
- Orty - Aw. - Popiersiee króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości 18/-groszy/ i gałązki w wieńcu, dookoła napisy. Ponad 110 odmian.
- Półtalary - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, pod nią liter G-R i data, w otokach napisy. Odmian 9.
- Talary - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery GR i data w ramce, w otokach napisy. Odmian 67.
- Dwutalary - Aw. - Postać króla w półfigurze w koronie, z berłem i jabłkiem w ręku. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, poniżej rok 1650 i litery mincerskie GR, w otokach napisy. Odmian 6.
- Dukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, napisy w otokach. Około 90 odmian.
- Półtoradukaty - Aw. - Popiersie króla w wieńcu laurowym. Rw. = Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, gałązk i cyfra wartości (11/2), pod nią litery mincerza D-L i data 1661, w otokach napisy. Trzy odmiany.
- Dwudukaty - Aw. - Popiersie króla w wieńcu laurowym. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i gałązki, pod nią litery mincerskie D-L i data 1658, w otokach napisy. Trzy odmiany.
[edytuj] Michał Korybut (1669-1673)
Monety gdańskie bite podstemplem króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego ograniczają się do szelągów, dukatów i dwudukatów:
- Szelągi - Aw. - Monorgam królewski MR z koroną, pod ni rok 1670. Rw. - Trzy wiersze napisu i herb gdański u dołu. Trzy odmiany.
- Dukaty - Aw. - Popiersie króla w koronie. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, pod nią litery mincerskie D-L, napisy w otokach. Odmian 13.
- Dwudukaty - Aw. - Popiersie króla w wieńcu laurowym. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery D-L, napisy. Trzy odmiany.
[edytuj] Jan Sobieski (1674-1696)
Monety bite za panowania Jana III Sobieskiego dzielą się na srebrne szelągi i talary oraz złote dukaty, dwudukaty, 4- 5-dukaty:
- Szelągi - Aw. - Monograam królewski J3R (= Joanes TERTIU REX) pod koroną z datą 16-88 po bokach. Rw. - Napis w trzech wierszach SOLID/CIVITAT/GEDAN. Znany w jednej odmianie.
- Talary - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i gałązki, pod nią litery D-L, rok 1685 i mały lewek w owalu, Herb mincerza, napisy w otokach. Znane trzy odmiany.
- Dukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią wianek, pod nią znaki mincerskie. W otokach napisy. Znanych 28 odmian.
- Dwudukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Dwa lwy z tarczą gdańską. Napisy w otokach, Znanych osiem odmian.
- Czterodukaty i półportugał - Aw. - Popiersie króla w koronie, zbroi i płaszczu. Rw. - Lwy z tarczą gdańską nad nią wieniec i gałązki. Dokoła napis.
[edytuj] August II (1697-1733)
W latach panowania Augusta II mennica gdańska była czynna dwukrotnie, w 1715 roku dla uzupełnienia niezbędnych o obrocie szelągów i w 1698 roku dla bicia złotych dukatów.
- szelągi - Aw. - Monogram królewski AR, z koroną i rok 17-15. Rw. - Napis w trzech wierszach i herb miasta u dołu: ***SOLID/CIVITAT/GEDAN/. jedna odmiana.
- dukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską. Napisy w otokach. Cztery odmiany.
- dwudukaty - Aw. Popiersie króla w koronie. Rw. - Lwy z tarczą gdańską. Napisy w otokach. Cztery odmiany.
[edytuj] August III (1733-1763)
Z okazji rozpoczęcia panowania Augusta III w 1734 roku wybito serię złotych dukatów po czym mennicę zamknięto na wiele lat. Mennica wznowiła działalność w 1752 roku. Do końca panowania Augusta III działalność była różnorodna i obfita.:szelągi, trojaki, szóstaki, orty, złotówki, dwuzłotówki i dukaty.
- Szelągi - Aw. - Monogram królewski A3R i rok, Rw. - Trzy wiersze napisu, poniżej herb miasta i litery mincerza.Odmian 17.
- Trojaki - Aw. - Monogram królewski z koroną i datą. Rw. - Lwy z tarczą gdańską n napis. Odmian 14.
- Szóstaki - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości VI, pod nią litery mincerza i rok. Dokoła napisy. Odmian 19.
- Orty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości 18, pod nią litery mincerza i rok, napisy w otokach. Odmian 21.
- Złotówki - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i cyfra wartości 30, poniżej litery mincerza RE-OE i rok, dokoła napisy. Odmian 9.
- Dwuzłotówka - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i gałązki, poniżej litery mincerza RE, OE, wartość 2 PR GULDEN, wokół napisy. Cztery odmiany.
- Dukaty - Aw. - Popiersie króla. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i trzy kwiaty, pod nią konsola, w otokach napisy. Pięć odmian.
[edytuj] Stanisław August (1764-1796)
Gdańskie monety Stanisława Augusta pochodzą z dwóch okresów - z lat 1764-1766 oraz z roku 1793 i obejmują emisję szelągów, trojaków, szóstaków i znane z próbnych odbitek dwuzłotówki i dukaty:
- szelągi - Aw. Monogram królewski SAR pod koroną i rok po bokach. Rw. - Trzy wiersze napisu, pod nimi herb miasta i litery mincmistrza. Osiem odmian.
- trojaki - Aw. - Monogram królewski pod koroną, rok po obu stronach monogramu. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery mincerskie, wokół napisy. Siedem odmian.
- szóstaki - Aw. - Popiersie króla w koronie. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości VI, pod nią litery mincerskie REOE,napisy wokół. Sześć odmian.
- dwuzłotówki - Aw. - Popiersie króla w koronie. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, pod nią konsola z cyfrą wartości 60GR i litery mincerskie F.L.S., wokół napisy. Jedyny próbny egzemplarz znajdował się w zbiorach gdańskich odbity w ołowiu.
- dukaty - Aw. - Popiersie króla w koronie. Rw. - Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, pod nim litery mincerskie REOE, w otoku napisy. Znany jedynie z rysunku i opisu.
[edytuj] 4. Okres okupacji pruskiej i Wolnego Miasta Gdańska
Okupacja pruska od 1793-1807 roku i okres napoleoński z Wolnym Miastem Gdańsk od roku 1808 do 1814 roku to okres kończący działalność mennicy gdańskiej. Po rozbiorze Polski Gdańsk przeszedł pod panowanie pruskie i musiał złożyć hołd królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi II. Pierwszą czynnością nowego władcy było pozbawienie miasta praw autonomicznych i rozwiązanie dotychczasowych władz miejskich. Ze względu na brak w obiegu monety zdawkowej Gdańsk w drodze wyjątku uzyskał prawo bicia najmniejszej monety. Zamówienie zrealizowała mennica w Berlinie. Szelągi ukazały się w roku 1801.
Po rozbiciu Prus przez Napoleona na podstawie pokoju w Tylży powstało Wolne Miasto Gdańsk. Zubożałe kontrybucjami francuskimi władze miejskie poleciły uruchomić mennicę miejską. Mennicę uruchomiono w starej odlewni miejskiej przy bramie Kosurki którą poddano remontowi. Mennicę uruchomiono z końcem 1808 roku i biła szelągi i grosze. W roku 1811 mennicę zajęły wojska francuskie i zamieniły ją na warsztat artyleryjski. W roku 1812 wybito dalsze 8000 złp w szelągach i 12000 złp w groszach miedzianych. W roku 1814 Gdańsk zajęły wojska rosyjskie i pruskie - Wolne Miasto Gdańsk przestało istnieć.
- szelągi - Aw. Monogramy królewskie FW pod koroną. Rw. cyfra wartości, napis i rok oraz znak menniczy
- szelągi - Aw. Tarcza gdańska z koroną. Rw. cyfra wartości i napis. Dwie odmiany.
- grosze - Aw. Dwa lwy z tarczą gdańską i datą u dołu. Rw. Napis w otoku i w środku. Dwie odmiany.
- szóstaki - Aw. Lwy z tarczą gdańską, pod nią rok. Rw. Napis z cyfrą wartości 5/EINEN/DANZIGER/GULDEN. Dwie odmiany.
[edytuj] Uwagi końcowe
W okresie działalności mennicy gdańskiej wybiła ona około 2100 a wraz z odmianami, monetami próbnymi przypisuje się jej około 2500 różnego rodzaju monet. Oprócz tego biła medale okolicznościowe i donatywy gdańskie.
[edytuj] Literatura
Podstawową literaraturą tematu są prace historyków i badaczy narodowości niemieckiej powstałych głównie w XIX wieku. Mieli oni ułatwiony dostęp do archwaliów, kolekcji i zbiorów monet często dzisiaj zaginionych lub rozproszonych.
- F.A.Vossberg - Geschichte der Preussischen Munzen und Siegel von Fruhester. Zeit bis zum Ende der Herrschaft der Deutschen Ordens - Berlin 1843 rok.
- A.Vossberg - Munzen und Siegel der preussischen Stadte Danzig, Elbing, Thorn, so wie der Herzoge von Pomerallen in Mittelalter - Berlin 1841 rok.
- E.Hutten-Czapski - Catalogue de la Collection Petersburg - Kraków 1871-1916 rok , tom 1 -5, - katalog wydany w języku francuskim
- Bandtka-Stężyński - Numizmatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
- M.Gumowski - Podręcznik numizmatyki polskie Kraków 1914 rok.
- H.Mańkowski - Fałszywe monety polskie. Poznań 1939 rok.
- I.Zarórski - Monety dawnej Polski. Warszawa 1945 rok.
- M.Gumowski - Mennica Gdańska. Gdańsk 1990 rok.
