Międzynarodowy alfabet fonetyczny
Z Wikipedii
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: Brak tabeli pokazującej w jakich polskich wyrazach występują dane głoski. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Międzynarodowy alfabet fonetyczny, MAF (ang. International Phonetic Alphabet, IPA, fr. Alphabet phonétique international, API) - alfabet fonetyczny, system transkrypcji fonetycznej przyjęty przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ujednolicony sposób przedstawiania głosek wszystkich języków. Składają się na niego zarówno symbole alfabetyczne jak i symbole niealfabetyczne oraz ok. 30 znaków diakrytycznych.
Jest on szeroko stosowanym środkiem standaryzacji zapisu fonetycznego dla wszystkich języków świata. Większość znaków IPA została zaczerpnięta wprost z alfabetu łacińskiego lub stworzona na jego podstawie, część pochodzi z alfabetu greckiego, część z innych, a część została stworzona specjalnie na jego potrzeby.
Międzynarodowy alfabet fonetyczny to wynik wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w International Phonetic Association (Międzynarodowym Towarzystwie Fonetycznym), założonym w Paryżu w 1886 roku. Zarówno Towarzystwo, jak i stworzony przez nie alfabet znane są pod nazwą IPA. W ciągu swego istnienia alfabet IPA był kilkakrotnie zmieniany. Znaczne modyfikacje wprowadzono w 1989 roku, po konferencji w Kilonii. Następne zmiany przyniósł rok 1993. Najnowsza wersja alfabetu została opublikowana w roku 2005.
Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne zaleca, by transkrypcję fonetyczną umieszczać w nawiasach kwadratowych: „[ ]”. Z kolei transkrypcja fonemiczna powinna być umieszczana między znakami ukośnika: „/ /”.
Spis treści |
[edytuj] Samogłoski
Gdy symbole występują w parach, samogłoska z prawej strony oznacza samogłoskę zaokrągloną. Wszystkie pozostałe, z wyjątkiem [ʊ], są niezaokrąglone.
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Średnie | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
[edytuj] Spółgłoski (płucne)
[edytuj] Pojedyncza artykulacja
Podział w kolumnach wg miejsca artykulacji; w rzędach wg sposobu artykulacji. Spółgłoski umieszczone po lewej stronie komórek tabeli są bezdźwięczne, po prawej – dźwięczne.
Dwu‐ wargowe |
War‐ gowo‐ zębowe |
Między‐ zębowe |
Dzią‐ słowe |
Zadzią‐ słowe |
Retro‐ fleksyjne |
Podnie‐ bienne |
Miękko‐ podnie‐ bienne |
Języcz‐ kowe |
Gar‐ dłowe |
Nagło‐ śniowe |
Krta‐ niowe |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | ɱ | n | ɳ | ɲ | ŋ | ɴ | ||||||||||
Zwarte | p b | * * | t d | ʈ ɖ | c ɟ | k ɡ | q ɢ | ʡ | ʔ | ||||||||
Szczelinowe | ɸ β | f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | ʂ ʐ | ç ʝ | x ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | ʜ | ʢ | h ɦ | ||
Aproksymanty | β̞ | ʋ | ɹ | ɻ | j | ɰ | |||||||||||
Drżące | ʙ | r | * | ʀ | * | ||||||||||||
Uderzeniowe | * | ![]() |
ɾ | ɽ | * | ||||||||||||
Boczne szczelinowe | ɬ ɮ | * | * | * | |||||||||||||
Boczne aproksymanty | l | ɭ | ʎ | ʟ | |||||||||||||
Boczne uderzeniowe | ɺ | * | * | * |
Uwagi:
- Gwiazdki (*) oznaczają dźwięki nieposiadające (jeszcze) swojego oficjalnego symbolu IPA.
- Znak sztyletu (†) oznacza znak IPA, który jeszcze nie został umieszczony w zestawie Unicode. Od maja 2005 r. w sytuacji takiej znajduje się znak spółgłoski uderzeniowej wargowo-zębowej (
). Została już zgłoszona propozycja dodania tego symbolu do Unikodu. Zastępczo używa się iżycy ѵ.
- Obszary zaznaczone kolorem szarym oznaczają dźwięki uważane za niemożliwe do wyartykułowania.
[edytuj] Koartykulacja
ʍ | Szczelinowa wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
w | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna |
ɥ | Półotwarta wargowo-podniebienna |
ɕ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
ʑ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
ɧ | Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
ɫ | Półotwarta boczna zębowa welaryzowana |
[edytuj] Spółgłoski (niepłucne)
Mlaski | Iniektywne | Ejektywne | |||
---|---|---|---|---|---|
ʘ | Dwuwargowy | ɓ | Dwuwargowa | ʼ | Na przykład: |
ǀ | Laminalny dziąsłowy („zębowy”) | ɗ | Dziąsłowa | pʼ | Dwuwargowa |
ǃ | Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”) | ʄ | Podniebienna | tʼ | Dziąsłowa |
ǂ | Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”) | ɠ | Miękkopodniebienna | kʼ | Miękkopodniebienna |
ǁ | Boczny dziąsłowy („lateralny”) | ʛ | Języczkowa | sʼ | Szczelinowa dziąsłowa |
[edytuj] Afrykaty i podwójna artykulacja
Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) oraz spółgłoski z podwójną artykulacją są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jedego znaku – ligatury.
Łączenie | Ligatura | Opis |
---|---|---|
ts͡ | ʦ | afrykata dziąsłowa bezdźwięczna |
dz͡ | ʣ | afrykata dziąsłowa dźwięczna |
tʃ͡ | ʧ | afrykata zadziąsłowa bezdźwięczna |
dʒ͡ | ʤ | afrykata zadziąsłowa dźwięczna |
tɕ͡ | ʨ | afrykata dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
dʑ͡ | ʥ | afrykata dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
tɬ͡ | – | afrykata boczna dziąsłowa bezdźwięczna |
kp͡ | – | zwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
ɡb͡ | – | zwarta wargowo-miękkopodniebienna dźwięczna |
ŋm͡ | – | nosowa wargowo-miękkopodniebienna |
[edytuj] Jednostki suprasegmentalne
ˈ | Akcent główny |
ˌ | Akcent poboczny |
ː | Długość (samogłoska długa lub geminata) |
ˑ | Półdługość |
˘ | Dodatkowa krótkość |
. | Podział sylabowy |
‿ | Połączenie międzywyrazowe |
[edytuj] Intonacja
| | Pauza krótsza |
‖ | Pauza dłuższa |
↗ | Intonacja wznosząca |
↘ | Intonacja opadająca |
[edytuj] Tony
Do oznaczania tonów w IPA można używać znaków diakrytycznych albo specjalnych liter tonalnych.
e̋ albo ˥ | Bardzo wysoki |
é albo ˦ | Wysoki |
ē albo ˧ | Średni |
è albo ˨ | Niski |
ȅ albo ˩ | Bardzo niski |
ě | Wznoszący |
ê | Opadający |
↓e | Przesunięcie zstępujące |
↑e | Przesunięcie wstępujące |
[edytuj] Znaki diakrytyczne
Ta sekcja wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w niej poprawić: poprawić, przetłumaczyć resztę. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok symboli IPA aby pokazać dokładną wymowę[1] "Pod-diakrytyki" (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), e.g. ŋ̊.[1]
"Bezkropkowe" i, <ı>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: tˢ (fricative release), bʱ (dyszaco dźwięczny), ˀa (preglottalizacja), ᵊ (epentetyczna szwa), oʊ (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diaktrytki pojawiły się w Rozszerzonym IPA dla dokładniejszego zapisania wymowy.
Diakrytyki sylabiczności | |||
---|---|---|---|
ɹ̩ n̩ | Zgłoskotwórcze | e̯ ʊ̯ | Niezgłoskotwórcze |
Consonant-release diacritics | |||
tʰ dʰ | Przydecha | d̚ | Bez plozji |
dⁿ | Plozja nosowa | dˡ | Plozja boczna |
Diakrytyki dźwięczności | |||
n̥ d̥ | Bezdźwięczne | s̬ t̬ | Dźwięczne |
b̤ a̤ | Dysząco dźwięczneb | b̰ a̰ | Skrzypiąco dźwięczne |
Diakrytyki artykulacji | |||
t̪ d̪ | Zębowe | t̼ d̼ | Językowo-wargowe |
t̺ d̺ | Apikalne | t̻ d̻ | Laminalne |
u̟ t̟ | Advanced | i̠ t̠ | Retracted |
ë ä | Centralizacja | e̽ ɯ̽ | zbliżenie do szwy |
e̝ ɹ̝ ˔ | Podwyższenie (ɹ̝ = Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa dźwięczna nieszumiąca) | ||
e̞ β̞ ˕ | Obniżenie (β̞ = spółgłoska półotwarta dwuwargowa) | ||
Diakrytyki koartykulacji | |||
ɔ̹ x̹ | Mniej zaokrąglone | ɔ̜ x̜ʷ | Bardziej zaokrąglone |
tʷ dʷ | Labializowane | tʲ dʲ | Palatalizowane |
tˠ dˠ | Welaryzowane | tˁ dˁ | Faryngalizowane |
ɫ z̴ | Welaryzowane lub faryngalizowane | ||
e̘ o̘ | Uniesiony korzeń języka | e̙ o̙ | Obniżony korzeń języka |
ẽ z̃ | Nosowe | ɚ ɝ | Rotacyzacja |
- Uwagi
- a Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności.
- b Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięcznosci tylko do sonorantów i transkrybują obstruenty jako bʱ.
Stan głośni może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz dźwięczność):
[t] | bezdźwięczna | [d̤] | dysząco dźwięczna |
[d̥] | luźno dźwięczna | [d] | "zwykła" dźwięczna |
[d̬] | sztywno dźwięczna | [d̰] | skrzypiąco dźwięczna |
[ʔt͡] | glottalizacja |
Przypisy
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona internetowa IPA
- Znaki diakrytyczne stosowane w IPA
- Przykłady (głównie) symboli niealfabetycznych stosowanych w IPA
- Darmowe czcionki Unicode ze znakami IPA: