Powieść historyczna

Z Wikipedii

Powieść historyczna - jedna z odmian powieści, której powstanie w nowożytnej formie datuje się na początek XIX w. Jednak jej korzenie, według niektórych badaczy, sięgają starożytności (Iliada), a przede wszystkim - średniowiecznych romansów rycerskich, czy późniejszych XVI lub XVII-wiecznych romansów awanturniczych. Powieść historyczna jest tworem dymorficznym, powstałym na dwóch podstawowych płaszczyznach konstrukcji fabuły - historycznej i literackiej, przy czym w zależności od obowiązujących nurtów czy prądów literackich, zdolności pisarskich twórców i oczekiwań czytelniczych, wzajemny stosunek tych dwóch płaszczyzn w trakcie ewolucji gatunku ulegał zmianie.

[edytuj] Podgatunki powieści historycznej

Powieść historyczną można podzielić na kilka podstawowych odmian, uszeregowanych według charakterystycznych cech.

• w zależności od sposobu przedstawiania świata powieściowego:

• • powieść typu walterskottowskiego (pierwszym utworem tego typu był Waverley Waltera Scotta - 1814),
  • powieść pamiętnikarską, zainicjowaną po raz pierwszy na polskim gruncie i tu uprawianą z największym powodzeniem (pierwszy utwór tego typu - Dwaj panowie Sieciechowie J. U. Niemcewicza - 1815).

• w zależności od stosunku do źródeł historycznych będących aktualnie podstawowymi prądami epoki bądź obowiązującej kultury:

• • powieść biograficzną,
  • klasyczną powieść historyczną (powstałą w rozwoju modelu "walterskottowskiego" - najsłynniejsi twórcy: Aleksander Dumas (ojciec), Lew Tołstoj, Henryk Sienkiewicz),
  • powieść dwudziestowieczną (najsłynniejsi twórcy: Robert Graves, Hanna Malewska),
  • powieść historyczno-fantastyczną (ta odmiana jest dziś najpowszechniej reprezentowana w twórczości literackiej, a jej prekursorem był - Teodor Parnicki)

[edytuj] Geneza i rozwój powieści historycznej

Powieść historyczna, czyli gatunek leżący na styku historii i literatury, zaistniała w świadomości czytelniczej na początku XIX w., za sprawą jej „ojca” i głównego kodyfikatora - Waltera Scotta. Część badaczy genezę powieści historycznej upatruje w starożytnych eposach heroicznych - "Iliadzie" czy "Eneidzie", średniowiecznych romansach rycerskich, dla których tłem były wydarzenia czy postaci historyczne, w tzw. brutach francuskich i angielskich, w novelli epoki elżbietańskiej, oraz angielskiej powieści gotyckiej XVIII w.

Przeciwne stanowisko reprezentuje Gyorgy Lucács. Rodowód klasycznej powieści historycznej widzi w głębokich przemianach zachodzących w Europie na przełomie XVIII i XIX w. Uznaje on dziedzictwo Wielkiej Rewolucji i wojen napoleońskich za dominujący czynnik w rozwoju poczucia historyzmu w społeczeństwie mieszczańskim.

Rozwój europejskiej odmiany powieści historycznej można podzielić na trzy etapy:

• pierwszą połowę XIX wieku, a zatem okres dominacji Waltera Scotta i jego uczniów;
• drugą połowę XIX wieku, czyli okres powstawania wielkich, epickich panoram historycznych, takich jak "Wojna i pokój" L. Tołstoja, a także pogłębionych refleksji historiozoficznych;
• XX wiek, w którym kontynuowane są główne tendencje rozwojowe powieści historycznej XIX w., ukazywane jednak z odmiennej perspektywy.

[edytuj] Dziewiętnasty wiek

Powieść dziewiętnastowieczna traktowała historię jako przedakcję teraźniejszości. Podobnie jak w powieści obyczajowej tego okresu narrator był wszechwiedzący, zazwyczaj trzecioosobowy (wyjątek stanowiła wspomniana już powieść pamiętnikarska, a zwłaszcza jej czysto polska odmiana - gawęda szlachecka), jego kompetencje były nieograniczone, zaś czas, choć historyczny, a zatem - nieaktualny, to jednak linearny i ustabilizowany. Akcja powieści tego typu była często umieszczana w nieodległej przeszłości, dopiero pod koniec wieku ta tendencja została przełamana (choćby Faraon (powieść) Bolesława Prusa. W przypadku klasycznej powieści historycznej można mówić o całościowym przedstawianiu materiału źródłowego, jako wartości danej odgórnie. Inaczej mówiąc - narrator jawił się tu jako historyk, który już wykonał pracę badawczą i przedstawia słuchaczom jej wyniki. W niektórych przypadkach mogła pojawić się archaizacja, której zadaniem było uwiarygodnianie relacji (np.: Józef Ignacy Kraszewski czy Henryk Sienkiewicz). Klasyczny typ powieści historycznej w szybkim czasie spetryfikował się, a jego poetyka stała się niewystarczająca dla przemian powstałych na przełomie XIX i XX w. i później.

Powieść pamiętnikarska była jakby zapowiedzią zmian, które dokonały się w rozwoju powieści historycznej w XX wieku. Tutaj wszechwiedza i kompetencje narratora zostały bardzo mocno ograniczone, choć jedność czasu nie ulegała zazwyczaj zmianie.

[edytuj] Dwudziesty wiek

Odmiennie wyglądała sprawa powieści dwudziestowiecznej. W tym przypadku trudno mówić o jednej, scalonej poetyce. Nierzadko powstawały dzieła pisane według dziewiętnastowiecznych wzorców. Każdy twórca budował swój własny warsztat, o charakterystycznych tylko dla siebie samego wyznacznikach. Mógł sięgać po archaizację (Adam Thorpe, Antoni Gołubiew, albo z niej całkiem rezygnować (Jarosław Iwaszkiewicz w Czerwonych tarczach). Twórcy dwudziestowieczni chętnie sięgali po dokonania współczesnej nauki, zwłaszcza do osiągnięć psychoanalizy Z. Freuda czy A. Adlera. Również warstwa czasowa w fakturze powieści uległa zmianie i częste było użycie inwersji czasowej, a nawet daleko idące eksperymenty, jak to miało miejsce w twórczości Teodora Parnickiego. Można jednak powiedzieć, że w przypadku tego typu powieści twórca zachowywał się jak badacz historii, który zebrał wszystkie materiały i w stanie nieobrobionym, surowym, przedstawiał je czytelnikowi.

Najnowszą odmianą powieści historycznej, której ojcem chrzestnym w literaturze światowej był Teodor Parnicki, jest powieść historyczno-fantastyczna. Jej główną cechą charakterystyczną jest płynny stosunek do źródeł historycznych, ich naginanie i przeinaczanie na zasadzie: "co by było, gdyby...". Pierwszym utworem tego gatunku w historii literatury powszechnej była powieść Parnickiego Sam wyjdę bezbronny (1976). Dziś uprawiają ten gatunek tacy twórcy, jak Umberto Eco czy Connie Willis.

[edytuj] Powieść biograficzna

Zupełnie odrębnym gatunkiem stała się powieść biograficzna. W zasadzie niewiele różniła się ona od biografii, przekładając tylko niektóre akcenty i eksponując beletrystyczne cechy utworów narracyjnych. Do najwybitniejszych powieściopisarzy tego gatunku zalicza się często twórców angielskich - Roberta Gravesa, rosyjskich - Dymitra Mereżkowskiego, a także polskich (W. Berenta).

[edytuj] Twórcy powieści historycznej

[edytuj] XIX wiek

• Walter Scott
• Aleksander Dumas (ojciec)
• Aleksander Dumas (syn)
• William Thackeray
• Charles Dickens
• Lew Tołstoj
• Gustaw Flaubert
• Henryk Sienkiewicz
• Bolesław Prus
• Józef Ignacy Kraszewski
• Julian Ursyn Niemcewicz
• Zygmunt Krasiński

[edytuj] XX wiek

• Robert Graves
• Stefan Żeromski
• Mika Waltari
• Mary Renault
• Dymitr Mereżkowski
• Antoni Gołubiew
• Teodor Parnicki
• Adam Thorpe
• Hanna Malewska
• Zofia Kossak-Szczucka
• Karol Bunsch
• Mark Ałdanow
• Władysław Stanisław Grabski
• Umberto Eco
• Władysław Lech Terlecki
• Wacław Berent
• Maurice Druon

Zobacz też: przegląd zagadnień z zakresu literatury.