Z Wikipedii

Niektóre informacje zawarte w artykule wymagają weryfikacji.
Do weryfikacji: język nostratyczny
Zajrzyj również na stronę dyskusji.

Artykuł wymaga poszerzenia.
Zajrzyj na stronę dyskusji, by dowiedzieć się czego brakuje i – jeśli jesteś w stanie – uzupełnij braki.

Język praindoeuropejski to prajęzyk, czyli wspólny przodek języków indoeuropejskich, nie zaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej. Wedle badań Władisława Iljicza Switicza i Arona Dołgopolskiego z 1989 roku język praindoeuropejski tworzył rodzinę z jeszcze sześcioma innymi językami wywodzącymi się z domniemanego języka nostratycznego. Istnieje szereg różnych hipotez na temat datowania i lokalizacji języka praindoeuropejskiego. Najdawniejsze języki indoeuropejskie – już znacznie zróżnicowane – znane są z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e., a dane pośrednie wskazują, że rozpad wspólnoty indoeuropejskiej musiał nastąpić najpóźniej około 3000 p.n.e. Z kolei analiza odziedziczonego słownictwa pozwala przypuszczać, że społeczeństwo praindoeuropejskie istniało w okresie neolitu (przed upowszechnieniem się wytopu i obróbki metali) i że składało się z ludności rolniczo-pasterskiej.

Najczęściej przyjmowana hipoteza lokalizuje Indoeuropejczyków na obszarze stepów Ukrainy i południowej Rosji, utożsamiając ich z ludnością kultury grobów jamowych (zob. Teoria kurhanowa). Ekspansja Indoeuropejczyków na terenie Europy wiązałaby się według tej koncepcji z najazdami ludów pasterskich z obszaru stepów czarnomorskich, twórców późnoneolitycznych kultur amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Najnowsze badania archeologiczne kwestionują jednak wschodnie pochodzenie europejskich kultur późnego neolitu. Według koncepcji alternatywnej ludy indoeuropejskie wywodzą się z dorzecza środkowego Dunaju, gdzie w połowie VI tysiąclecia p.n.e. ukształtowała się kultura ceramiki wstęgowej, która w ciągu następnych stuleci skolonizowała środkową i północną Europę. Inne spekulacje na temat "praojczyzny" Indoeuropejczyków (Azja Mniejsza, północna Europa, Indie) nie tłumaczą dobrze historycznego rozprzestrzeniania się ludów indoeuropejskich ani ich związków z konkretnymi kulturami archeologicznymi.

Należy podkreślić, że termin "Indoeuropejczycy" oznacza tu wspólnotę językową. Nie trzeba wiązać go jednoznacznie z określoną kulturą ani tym bardziej z określonymi cechami genetycznymi ("rasą"). Ludy indoeuropejskie zapewne często wchłaniały różne populacje nieindoeuropejskie, przejmując elementy ich kultury. Do ok. 1000 p.n.e. rozmaite ludy indoeuropejskie skolonizowały prawie całą Europę i znaczne obszary Azji (Azja Mniejsza, Azja Środkowa, część Indii).

[edytuj] Charakterystyka języka indoeuropejskiego

[edytuj] Fonologia

samogłoski krótkie a, e, o, i, u

samogłoski długie a:, e:, o:

dyftongi ei, eu, e:i, e:u, oi, ou, ...

[edytuj] Morfologia

Wyrazy praindoeuropejskie miały na ogół następującą budowę: rdzeń + przyrostki słowotwórcze + końcówka fleksyjna. Rdzeniem nazywamy główny morfem wyrazu, który można rozszerzać za pomocą przyrostków, tworząc tematy o pokrewnym ale różnym znaczeniu (granice między morfemami oznaczam poniżej za pomocą łącznika: "-"). Temat wraz końcówką fleksyjną (tworzącą formy koniugacyjne i deklinacyjne) stanowi w pełni samodzielny wyraz. Prawdziwe przedrostki były w praindoeuropejskim bardzo rzadkie (z wyjątkiem *n- tworzącego wyrazy zaprzeczone), natomiast wiele było złożeń (wyrazów zawierających dwa rdzenie), a w różnych funkcjach gramatycznych używano tzw. reduplikacji, czyli częściowego powtórzenia pierwszej sylaby (np. *b^hi-b^her- od rdzenia *b^her- 'nosić').

Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (tzw. ablaut) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o:) lub tracić samogłoskę.

Odpowiednie warianty morfemu nazywamy "stopniami" (stopień e, stopień o, stopień zero lub zredukowany). Na przykład rdzeń *sed- o znaczeniu 'siedzieć' mógł mieć warianty *sod- i *sd-, występujące w wyrazach pochodnych (możliwe były też stopnie wzdłużone, np. *se:d-). W rdzeniach zawierających spółgłoski nosowe i płynne lub dyftogi poszczególne stopnie wyglądały jak w następujących przykładach:

• leik^w-, *loik^w-, *lik^w- 'porzucać'
• leuk-, *louk-, *luk- 'świecić'
• swep-, *swop-, *sup- 'spać'
• ters-, *tors-, *trs- (stopień zero z sylabicznym *r) 'trząść się'
• b^hend^h-, *b^hond^h-, *b^hnd^h- (z sylabicznym *n) 'wiązać'

(zob. także teoria laryngalna)

Na przykład od rdzenia *derk^{^}- 'spostrzegać' można utworzyć czasowniki pochodne o następujących tematach, np.:

• derk^{^}-e-
• di-drk^{^}-sk^{^}e-
• de-dork^{^}-

(z użyciem różnych stopni rdzenia, różnych przyrostków, reduplikacji itp.)

[edytuj] Odmiana wyrazów (fleksja)

Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język polski. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami anatolijskimi); teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne ("rodzaje") rzeczowników (ożywione i nieożywione).

Koniugacja praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu na rozbudowany system aspektów (pełniących częściowo funkcje czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek). Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały natomiast bezokoliczniki).

[edytuj] Słownictwo

Można dostrzec podobieństwo między niektórymi wyrazami praindoeuropejskimi a polskimi, zwłaszcza po uwzględnieniu języka prasłowiańskiego, np.:

*penk^we > pętь > pięć (por. lit. penki, gr. pente)

*k^mtom > sъto > sto (por. lit. šimtas)

*tu:s- > tyti > tyć

*tusdk^omti > tysęcь > tysiąc (por. lit. tūkstantis, niem. tausend)

*e:g^h > azъ > jazъ > ja (por. lit. aš, gr. i łac. ego, goc. ik, niem. ich)