Jachliepeerd
Van Wikipedia
De Jachliepeerd, ouch wel Cheetah (Acinonyx jubatus), is 'ne neet-representatieve katachtege dee veural in Afrika lif en bekind steit um de formidabel snelhede die heer bij 't jage kin bereike.
Inhawd |
[bewirk] Besjrieving
De jachliepeerd is hendeg gespeerd, meh vèlt veural op door ziene slanke bouw. Veural 't middelief is hiel dun, mier es bij de liew. Heer löp hoeg op de pu, heet 'ne kleine kop, klein, roonde oere en groete neusvleugele. De negel vaan zien klawwe kint heer neet gans intrèkke. Heer spint en kin neet brölle. Zie vèl, dat häöm de naom jachliepeerd mètgaof, heet kleiner vlekke es die vaan 'ne liepeerd, en dees vlekke vörme rozetpatroene. Zien slanke bouw en zien lang pu stèlle häöm in staot kortstundeg 'n snelheid vaan 110 km per oor te behaole.
[bewirk] Taxonomie
De taxonomie vaan de jachliepeerd heet biologe veur probleme gestèld. Heer heet d'n umvaank vaan 'ne groete kat, meh de bouw vaan zie skelèt sluut dao neet bij aon. 't Feit tot heer de eineg kat is die zien negel neet kin intrèkke deit vermode tot de jachliepeerd 'ne primitieve saort is: al andere katte kinne dat wel. Ouch ziene hoege gaank, dee mier aon hun es aon katte deit dinke, is uniek. In e paar kinmèrke geit de jachliepeerd mèt de klein katte mèt oonder aandere in tot heer spint een neet brölt, dewijl 't bij de groete katte zjus aanderserum is. Recint genetisch oonderzeuk heet ouch oetgeweze tot 't bies korter bij de klein katte steit, in 't bezoonder bij de poema.
[bewirk] Leefgebeed
De jachliepeerd lif vaanajds in gans Afrika en ouch in Zuidwes-Azië. Tijens de lèstens Iestied leefden 'r zelfs in zuid-Europa en Amerika. Evels wies de gering genetische variatie drop tot de saort eins bekaans oetgestorve moot zien en bepèrk tot e klein gebeed, vaan woe-oet de diere weer oetgezwèrp mote zien euver hun leefgebeed vaan de modèrnen tied.
Allewijl is de jachliepeerd zoe good es bepèrk tot Afrika te zuie vaan de Sahara. In noord-Afrika en in Azië zien nog e paar tientalle exemplare euver.
Zien snèlheid maak 't bies veural gesjik veur de savanne, boe 'r de ruumde heet veur ziech oongehinderd te verplaotse, meh wel 't graas aonwezeg is veur ziech te verstoppe.
[bewirk] Leefwijs en gedraag
[bewirk] Sociaol gedraag
Jachliepeerde leve neet in grope wie liewe, meh gedraoge ziech wel sociaoler es de meiste ander katte, wie tiegers. De vruiwkes leve gooddeils solitair, meh de mennekes vörme greupkes vaan twie of drei diere. Meistal zien dat breurkes oet ein worp. Hiel zelde geit um mier diere. Mennekes en vruikes treffe ziech inkel veur de paring en goon tenao weer oeterein.
[bewirk] Veurtplanting
De jachliepeerd is mèt drei jaor geslachsriep. 't Vruiwke dräög de jónge 95 daog. De welpe weure in 'n börg te wereld gebrach, umtot de mojer ze neet kin verzörge. De welpe draoge lang haore, die ze waorsjijnlik tege opete mote besjerme. Nao drei maond valle die aof. Vaan al gebore jachliepeerde haolt 95% 't twiede levesjaor neet, umtot de klein diere dèks door ruivers opgegete weure. Es 'ne jachliepeerd eine kier volwasse geweure is löp 'r gei gevier mie.
[bewirk] Vojing
De jachliepeerd voojt ziech veural mèt gazelles, die in groete aontalle op de savannes loupe. Proeje wie zebra's of gnoes zien te sterk veur eine jachliepeerd. 'ne Jachliepeerd jaog daan ouch allein, en neet in 'n groop wie liewe. Aanders es liewe en veural tiegers diet 'r neet aon besloepe, meh rint 'r gewoen op de proej aof mèt 'n formidabel snelheid. Meistal is dat genoog um de proej bij te hawwe en mèt eine slaog te vermaorde; lök de jachliepeerd dat neet, daan moot heer ziech e paar oor te röste lègke veur nui enerzjie te verzaomele. In tije vaan hóngersnoed voojt 't bies ziech ouch wel mèt knijns of haze.
[bewirk] Jachliepeerd en lui
Vaan hun natuur zien jachliepeerd relatief kalme en veurziechteg diere, en dewijl aonvalle vaan liewe en tiegers op lui al weineg veurkoume, zien aonvalle vaan jachliepeerd op lui extreem zeldsem. Um die ree woorte de bieste vreuger dèks es hoesdiere gehawwe door rieke Afrikane. Ouch woorte ze wel nao Europees häöf mètgenomme.
[bewirk] Oondersaorte en natuurlike euverleving
Algemein oondersjeit me zeve oondersaorte; daovaan zien 'rs twie endemisch in Azië en vijf in Afrika. Ze weure allemaol in mier of meender maot bedreig.
- Acinonyx jubatus jubatus, zuidelik Afrika
- A. j. raineyi, Kenia
- A. j. ngorongorensis, Oos- en Middelafrika
- A. j. soemmeringii, Wes- en Middelafrika
- A. j. hecki, Afrika te noorde vaan de Sahara; nog e paar exemplaore euver in Libië
- A. j. raddei, traditioneel centraol-Azië; noe nog 50 stök in noord-Iraan
- A. j. venaticus, in India, Pakistan en Afganistan; gans oetgestorve. Dees oondersaort gaof ziene naom, "tsjitta", aon de ganse soort.
'n Achste saort woort vreuger de keuningsjachliepeerd geneump. Deze is evels neet mier es 'n zeldsem genetische aofwieking.
