Carbòni

From Wikipedia

Cheest artícul al è scrivüü in Lumbaart insüber, urtugrafía ünificàda.

Bòor - Carbòni - Azòot
C Si
	Taula periòdica cumpléta

Infurmazziun generàj

Nòmm, Símbul, Nümer (Z)

Carbòni, C, 6

Séri chímica

Minga metàll

Grupp, Períut, Blòch

14, 2 , p

Densità, Dürèzza Mohs

2.260 kg/m³, 0,5 (grafiit)
3.515 kg/m³, 10 (diamaant)

Culuur

Négher (grafiit)
Inculuur (diamaant)

Prupietà atòmich

Pées atòmich

12,0107 UMA

Racc atòmich (calculaa)

70 (67) pm

Racc cuvaleent

77 pm

Racc de Van der Waals

170 pm

Cunfigurazziun eletrònica

[He]2s²2p²

Staat de ussidazziun (Òssit)

4, 2 (Àcit)

Strutüra cristalína

Cübica u esagunaal (diamaant)
Esagunaal u rumbuédrica (grafiit)

Prupietà físich

Pünt de füsiun

3.800 K (grafiit)
3.823 K (diamaant)

Pünt de bülizziun

5.100 K (grafiit)

Entalpía de vapurizazziun

711 kJ/mol (la grafiit la süblíma)

Entalpía de füsiun

105 kJ/mol (la grafiit la süblíma)

Pressiun de vapuur

- Pa

Velucità del sun

18.350 m/s (diamaant)

Ólter infurmazziun

Eletru-negatività

2,55 (Scara de Pauling)

Capacità calurífica specífica

710,6 J/(kg*K)
518,3 J/(kg*K)

Cundütività elétrica

3·10⁶ Ω^-1·m^-1 (grafiit, direzziun paraléla a i piàn)
5·10² Ω^-1·m^-1 (grafiit, direzziun perpendiculaar a i piàn)

Cundütività tèrmica

1.960 W/(m*K) (grafiit, direzziun paraléla a i piàn)
6 W/(m*K) (grafiit, direzziun perpendiculaar a i piàn)
2.320 W/(m*K) (diamaant)

1° putenziaal de iunizazziun

1.086,5 kJ/mol

2° putenziaal de iunizazziun

2.352,6 kJ/mol

3° putenziaal de iunizazziun

4.620,5 kJ/mol

4° putenziaal de iunizazziun

6.222,7 kJ/mol

5° putenziaal de iunizazziun

37.831,7 kJ/mol

6° putenziaal de iunizazziun

47.277 kJ/mol

Isòtup püssee stàbil

iso	AN	Períut de mèza desintregazziun	CD	ED MeV	RD
¹²C	98.9%	Stàbil cunt 6 neütrúni
¹³C	1,1%	Stàbil cunt 7 neütrúni
¹⁴C	grígul	5.730 ann	β^-	0,156	¹⁴N

[redatá] Infurmazziun generàj

Ul carbòni a l'è un elemeent chímich de nümer atòmich 6, de sòlit tetravaleent, minga metàlich e sòlit a temperadüra ambieent.
A l'è l'elemeent de baas de la vida in sü la Tèra, inscí cuma la cugnússum, vist ca tütt i mulécul impurtaant per i sisteem viveent g'ann deent ul carbòni, àsca idrògen, azòot, fòsfur, ussígen; nissügn de chii elemeent chí al g'à però l'impurtànza del carbòni. I resún de chèsta impurtanza a vègnenn dal fatt ca ul carbòni a l'è bun de ligàss sü cunt quater àtum, e al pöö mètt in pè strutür cumplicaa, ca fann vegní föra fin a 10 miliun de cumpòost urgànich difereent.

I difereent alòtrup del carbòni.

Ul carbòni al g'à difereent fuurm alòtrup: grafiit, diamaant, fülereen a inn quii püssee cugnussüü; in del 2004 n'è staa descuvèert un ólter. Ga vöör dí ca ul carbòni al pö anca esíst cumè mineraal amòorf, a l'öcc símel a la grafiit, e cumè furma isutròpica de la grafiit, cunt i fujètt ca stann minga vün de suravía a l'ólter ma a inn metüü in tütt i direzziun. La fibra de carbòni la sa utègn slüngaant dii fíber urgànich, de manéra ca i piàn del carbòni sa mètenn in línea cunt la direzziun de la fibra; chèll prucediment chí ga dà una resisténza iguaal a l'azzàl.

[redatá] Aplicazziun del carbòni

L'aplicazziun püssee impurtànta del carbòni a l'è cumè cumbüstíbil e fuunt de energía, cunt i idrucarbüür: gas natüraal, petròli, sciustra. Chii cumpòost chí a inn anca la fuunt de tütt i plàstich.
Ólter maneer de duperà ul carbòni, in dii sò fuurm, a inn:

l'isòtup carbòni-14, descuvèert ul 27 de febraar del 1940 a l'è duperaa per la datazziun radiuatíva;
la grafiit, mis'ciàda cunt l'argíla, la sa dupéra de fà i min dii làpis;
ul carbòni, insèma cunt ul fèr, a l'è duperaa de fà l'azzàl;
de par lü, al dupérenn de fà i barr de cuntròll in dii reatuur nücleaar;
ul diamaant a l'è duperaa in de l'indüstria, de fà i mulètt e i laam perchè l'è ul mineraal püssee düür in natüra; àsca quèst, al sa dupéra uviameent cumè prea prezziusa e cumè bisgiuu.

Ga vöör dí, a la fin, ca ul fülereen al paar c'al g'à un futüür in de la nanutecnulugía.

[redatá] Fuunt

Un bèll diamaant.

Ul carbòni, cumè gemò spiegaa, a l'è l'elemeent püssee impurtaant de la vida in sü la Tèra, e l'è preseent in quantità in tütt i strutüür urgànich e biulògich. In del muunt inurgànich, ul carbòni a l'è preseent in d'un muntún de mineràj (tütt i carbunaa) e in de l'anidriit carbònica (CO₂).
I diamaant sa trövenn in d'un quaj giacimeent de un mineraal ciamaa kimberliit, specialmeent in Repüblica Südafricàna, Sibéria, Congo, Australia; la grafit la sa cata in quantità in Mèssich, Rüssia, India, Gruenlàndia.
Ul carbòni al sa furma in dii stèll, cunt un s'ciòcch tra trii partisèj alfa (nücli de éli), in d'un prucèss ciamaa defatt prucèss triplu alfa. Una quaj grígula de carbòni a l'è deent in dii meteuriit, suta la furma de diamaant piscinítt.

[redatá] Cumpòost

Ul carbòni al furma, cuma gemò dii de suravía, un muntun de cumpòost (10 miliun).
A catà tra i püssee impurtaant, a g'inn:

idrucarbüür, insèma cunt l'idrògen;
aminuàcit, i munòmer dii pruteín, insèma cunt l'azòot;
àcit grass e lipiit;
cumpòost arumàtich, munumérich u pulimérich;
èster;
àlcul, cunt ussígen e idrògen;
insèma cunt ul clòor, al furma la baas per tütt i plàstich.

[redatá] Perícul

I cumpòost del carbòni, vist ul nümer, a g'ann un bel puu de difereent azziun tòssich: per esémpi, ul munòssit de carbòni (CO), preseent in dii scàrich dii mutuur a cumbüstiun intèrna, e ul cianüür (CN^-) a inn tòssich per i mamífer.
I cumpòost cumè i idrucarbüür (per esémpi ul metàn, la benzína, l'acetileen a tàchenn fööch a svèlta, in d'un atmusféra de ussígen.
Ga vöör dí, a la fin, ca anca ul metàn a l'è vün dii gas sèra, e anca püssee puteent de la CO₂ u del vapuur de aqua.

[redatá] Isòtup

Ul carbòni al g'à dü isòtup stàbil, dispuníbil in natüra: ul ¹²C (98.89%) e ¹³C (1.11%); ul carbòni-12 a l'è staa ciapaa da la IUPAC cumè baas per la misüra de la màssa atòmica. Ul ¹⁴C a l'è un isòtup radiuatiif, c'al sa dèsfa in, a stèmm, 5.730 ann e al vègn duperaa per datà lègn, fòssil, sítt archeulògich.

[redatá] Stòria

Ul carbòni (dal latín carbo, c'al vöör dí sciustra) l'è staa, uviameent, vün dii primm elemeent c'inn staa descuveert, in de la preistòria, quand i òmen s'inn curgiüü c'al sa furmàva quand sa gremàva ul lègn.
In de la furma del diamaant a l'è staa cunsideraa da sémper una prea de valuur; ul sò ültim alòtrup, ul fülereen, l'è rivaa dumè in dii ann '80, ma al paar c'al g'à un gran futüür.