Esdorp
Een esdorp of brinkdorp is een dorpsvormen op de zandgronden in Nederland, over het algemeen ontstaan in de Hoge Middeleeuwen. Esdorpen zijn te vinden in Drenthe, zoals Darp, Diever, Orvelte, Dwingeloo, Rolde, Norg en Vledder. Ook Emmen en Groningen zijn van oorsprong esdorpen. Een ander gebied met veel oorspronkelijke esdorpen is het Gooi (bijvoorbeeld Laren). Tot slot zijn ook verspreid over Noord-Brabant en Limburg enkele esdorpen te vinden, zoals Liempde, Merselo, Sevenum en Sint Anthonis.
De dorpen hebben een aantal gemeenschappelijke kenmerken:
- Er is een brink.
Oorspronkelijk lag zo'n brink aan de rand van het dorp (vergelijk het Engelse brim (= rand)) waar de koeien en schapen 's avonds en 's ochtends bijeenkwamen. Op die brink plantte men eiken of populieren om te gebruiken als bouwmaterialen. Door de groei van de dorpen kwam die brink later vaak in het centrum van het dorp te liggen. Bovendien vonden op de brink wel markten plaats, waardoor het een centrale functie kreeg. Het moet onderscheiden worden van het vroeg-middeleeuwse tij, dat meestal een meer menselijke functie had, en dus niet voor het vee. - Er is een es.
De es was de gemeenschappelijke akker. Vaak ligt deze wat hoger dan het dorp. Die hoge ligging is deels ontstaan door de wijze van bemesting van de essen, en deels doordat de locaties van zichzelf al hoger lagen. - Er is een beek.
In beekdalen werd over het algemeen het hooi geteeld om als wintervoer voor het vee te dienen. - Langs de beek liggen madelanden (weilanden, vergelijk het Engelse meadow) en hooilanden.
Die madelanden werden gemeenschappelijk beweid door koeien. De nattere hooilanden werden eens per jaar gemaaid. - Er is een veld (heide).
Op dat veld werden de schapen van het dorp gehoed door de dorpsherder. Diverse namen wijzen nog op de relatie tussen dorp en veld, zoals Dwingelderveld (het veld van Dwingeloo, nu een nationaal park) en Orvelterveld (het veld van Orvelte, nu een landbouwgebied met nieuwe boerderijen). - De boerderijen staan bij elkaar in het dorp.
Dit statische model werd in 2004 uiteengerafeld en ontmythologiseerd in het proefschrift van de Groningse hoogleraar Theo Spek, Het Drentse Esdorpenlandschap. De onderdelen van het model blijken een zeer diverse ouderdom te hebben, en dus niet als één geheel ontstaan te zijn. Zo werd de plaggenbemesting pas vele eeuwen na het ontstaan van de essen ingevoerd, en bestaat er ook op internationaal niveau geen strakke ruimtelijke en historische band tussen beide fenomenen.
