Kerstmis
Kerstmis (veelal zo aangeduid door rooms-Katholieken) of kerst(feest) (veelal zo aangeduid door protestanten) is een belangrijk christelijk feest in het kerkelijk jaar.
Met Kerstmis wordt de geboorte van Jezus Christus gevierd. De evangeliën van Lukas en Mattheus beschrijven de geboorte van Jezus. Vooral Lukas geeft brede aandacht aan de geboorte van Jezus in Bethlehem.
Het kerstfeest wordt in de christelijke wereld gevierd op 25 december, maar in de oosters-orthodoxe kerken (zoals de Russisch-orthodoxe Kerk), wordt de Juliaanse kalender gebruikt, zodat het daar twee weken later valt. In veel streken zijn er tevens speciale vieringen op de avond ervoor (kerstavond, middernachtsmis) en/of op de dag erna. In Nederland en Vlaanderen / België wordt 25 december als 1e Kerstdag en 26 december als 2e Kerstdag beschouwd.
Het feest is in West-Europa in hoge mate geseculariseerd en veel elementen in de wijze waarop men Kerstmis viert gaan terug op prechristelijke en Germaanse tradities.
Hoewel Pasen theologisch gezien veel belangrijker is, wordt buiten de Liturgie het Kerstfeest in het Westen veel uitbundiger gevierd. In het christelijke Oosten is ook buiten de Kerk het Paasfeest belangrijker en speelt daarnaast het feest van Epifanie een belangrijkere rol.
Inhoud |
[bewerk] Oorsprong
De Germanen vierden rond Midwinter (21 december) reeds midwinter- of joelfeesten (winterzonnewende) waarbij het boze werd verjaagd en het licht werd begroet. In de Scandinavische talen heet Kerstmis tot op vandaag jul.
In de vierde eeuw zorgde keizer Constantijn de Grote ervoor dat Kerstmis op 25 december zou vallen. Op deze datum werd rond de Middellandse Zee tot dan toe de zonnegod vereerd onder vele verschillende namen zoals Ra in Egypte en Helios in Griekenland. In het late Romeinse Rijk was dit vooral de zonnegod Sol Invictus (=de onoverwinnelijke zon). Omdat Jezus het Licht van de Wereld genoemd werd (zie Joh. 1), 'besloot' Constantijn dat hij rond deze feestdagen geboren moest zijn. Bovendien waren de dagen rond 25 december reeds vrije dagen der Saturnalia. De geboorte van Christus nam in de kerkelijke kalender daarvoor geen bijzondere plaats in, hoewel ze wel gevierd werd, en tot op de dag van vandaag geldt Pasen in het christendom eigenlijk als veel wezenlijker dan Kerstmis. Jezus Christus werd volgens het evangelie aan het einde van het Joodse jaar geboren, maar door de kalenderwijzigingen en de verschillen in tijdrekening, is de overzetting waarschijnlijk niet zeer accuraat, te meer, daar ook melding gemaakt wordt van kudden schapen in het veld bij Bethlehem. Dit is rond 25 december zeldzaam, hoewel niet onmogelijk.
De aansprekende thematiek en de reeds bestaande tradities hebben Kerstmis echter tot het voornaamste feest in het jaar gemaakt. De huidige tradities rond het kerstfeest zijn van land tot land verschillend, zoals ze ook lang niet allemaal even oud zijn. Duidelijk is dat de Amerikaanse kerstgewoonten, in het kader van de voortschrijdende door de VS gedomineerde globalisering, overal elders doordringen, ook in Nederland.
Het woord 'Kerstmis' betekent eigenlijk 'Christus-mis', omdat dit feest alleen aan de geboorte van Christus toegewijd is, en is samengesteld uit de twee woorden 'kerst' en 'mis'. Het woord 'kerst' is - waarschijnlijk in Vlaanderen - uit het woord Christus ontstaan; zo betekent "kerstenen" bijvoorbeeld "christelijk maken". De Mis is de christelijke viering van het offer van de eucharistie, waarin aan het einde van de dienst gezegd of gezongen wordt "Ite Missa est" (vert. Gaat het is de heenzending of: Gaat het offer is voltrokken).
[bewerk] Kerstgebruiken en -symbolen
[bewerk] Kerstster
De kerstster is rechtstreeks terug te voeren op het kerstverhaal, zoals dat in het evangelie van Mattheus wordt beschreven. De Ster van Bethlehem gaf de plaats aan waar de Koning der Joden geboren zou zijn. De drie wijzen zouden volgens Mattheus deze ster volgen om via konjing Herodes het kindje Jezus te bezoeken om deze geboorteplaats vervolgens te openbaren aan Herodes zodat het kindje gedood kon worden. De wijzen gingen niet terug naar Herodes dus hij gaf de opdracht tot de Kindermoord van Bethlehem opdat de geprofeteerde Messias hierbij zou omkomen. Hiermee is de kwaadschikse herkomst van deze ster theologisch bepaald.
Het ontsteken van kaarsen en ander licht heeft natuurlijk evenzeer met oude midwintertradities te maken. Ook als plant is de euphorbia pulcherrima bekend als kerstster vanwege de rode bloemen die lijken op een ster.
[bewerk] Kerststal
Een directe verbeelding van het kerstverhaal vormen de kerststallen die met name in katholieke landen worden vervaardigd. Deze zijn van uiteenlopende materialen en grootte. Ook kerststallen van levende personen en dieren komen voor. De aanwezigheid van de os en de ezel in de stal heeft geen bijbelse oorsprong. Ze werden erbij geplaatst omwille van de zin uit het Eerste Verbond waar de profeet Jesaja zegt: De os en de ezel kennen beter hun Meester dan Israël. Die van de herders met hun schapen is wel op het evangelie gebaseerd, evenals als die van de drie Wijzen uit het oosten (zie ook Driekoningen & Mat. 2:1-18) . Het decor van het kerstverhaal is dikwijls aangepast aan de plaatselijke omstandigheden. In Nederland en België betekent dat een winterse, barre omgeving. Overigens kan het in het Heilige Land ook sneeuwen en vriezen, hoewel dat met het oog op de herders en kudden in de velden onwaarschijnlijk lijkt.
[bewerk] Stal of grot?
De kerststal is een idee van Franciscus van Assisi die in 1223 op het idee kwam een levende kerststal in het dorp Greccio (Italië) op te zetten. Het idee komt voort uit de vertalingen van het evangelie van Lucas, waarin staat dat Jezus in een kribbe gelegd werd, omdat er geen plaats was in de herberg. De plaats van een kribbe is de stal, wat een logische keuze lijkt als de herberg zelf vol is. Vooral katholieke gezinnen halen met Kerstmis het stalletje van zolder.
Een andere traditie laat de geboorte plaatsvinden in een grot. Dit gegeven gaat terug op Justinus de Martelaar (± 150 na Christus) die schreef: "Omdat er voor Jozef niets te vinden was om de nacht door te brengen, ging hij maar zolang een grot binnen dichtbij Bethlehem". Justinus baseert zich op Jesaja (33,16): "Hij zal wonen in een hoge spelonk van een sterke rots". Deze zin betrekt Justinus op Jezus Christus. Wie een grot maakt van rotspapier, volgt Justinus.
Hoewel de tradities duidelijk verschillen zijn hun afkomsten niet beslist in tegenspraak. In het Nabije Oosten werden in die tijd en later grotten inderdaad als stal gebruikt: er bestonden zelfs hele woonhuizen en zelfs dorpen die in rotsen uitgehakt waren.
Voor de tijd van Franciscus waren de afbeeldingen van het kersttafereel vaak tweedimensionaal en was het gebruikelijker de omgeving als grot af te beelden.
[bewerk] Kerstboom
De kerstboom (een spar, en geen dennenboom) gaat terug op een vruchtbaarheidssymbool. Over de ouderdom van het gebruik als kerstboom lopen de bronnen zeer uiteen. Waarschijnlijk hadden reeds de Germanen voor de kerstening rond de tijd van winterzonnewende (joelfeest) een altijd groene boom in huis of op het erf. Feit is dat in het christendom de boom lange tijd werd geweerd, vooral ook door de Rooms-Katholieke Kerk.
Luther (begin 16e eeuw) verklaarde de kerstboom tot symbool van de geboorte van Jezus. Eerst stond de boom alleen nog in de kerken; eind negentiende eeuw haalden men hem, allereerst in protestantse landen, wederom de huiskamer binnen.
De kerstboom herinnert de christen volgens Luther aan de boom in het paradijs; de kerstboomballen aan de vruchten waarvan Adam en Eva aten. De piek in de boom staat voor de ster die de Wijzen de weg wees naar de geboorteplaats van Jezus; soms wordt de piek daarom door een ster vervangen.
De katholieken gaven eerder aan de kerststal, eventueel met groene versieringen, de ereplaats in huis, pas sinds 1982 staat er in het Vaticaan ook een kerstboom. Protestanten weerden echter in het algemeen de beelden van de kerststal, vanwege hun beeldenverbod, vandaar had de kerstboom bij hen meer succes. Overigens bestond er rond de groene naaldboom in de zuidelijke katholieke landen ook geen voorgeschiedenis.
[bewerk] Kerstversieringen
Naast de kerstboom zijn er tal van kerstversieringen, die binnen of buitenshuis opgehangen kunnen worden. Zij kunnen bestaan uit kaarsen (of lampjes), kerstballen, hulsttakken, etc. Ook het plaatsen van een kerstdorp wordt steeds populairder.
[bewerk] Kerstman en zijn geschenken
Het geven van geschenken rond Kerstmis gaat terug op oude tijden, maar in Nederland was lange tijd vooral het Sinterklaasfeest het geschenkenfeest. De Kerstman leek eind twintigste eeuw Sinterklaas te gaan verdrijven. Zover is het niet gekomen, maar velen geven elkaar (ook) met Kerstmis geschenken. Deze gewoonte heeft geleid tot kritiek dat het feest al te commercieel zou zijn geworden.
De kerstman is een afstammeling van Sinterklaas, zoals Sinterklaas op Sint Nicolaas, bisschop van Myra, teruggaat. Het Sinterklaasgebruik is meegenomen door emigranten naar Amerika. Daar werd Sinterklaas Santa Claus. De Kerstman heeft ongeveer dezelfde gebruiken als Sinterklaas, zoals cadeautjes geven, een lange baard en een rood pak, maar hij is ontdaan van alle religieuze symboliek. De Kerstman ontstond in de Verenigde Staten eind negentiende eeuw en raakte door de reclame van Coca Cola wereldwijd verspreid. Zo kan het zijn dat in oudere beeltenissen de Kerstman nog een groen pak droeg, terwijl hij tegenwoordig uitsluitend rode kleding draagt.
[bewerk] Kerstmuziek
Met kerst wordt er vaak speciale kerstmuziek uitgebracht. Soms worden daarbij geluiden gebruikt die het beeld van een arrenslee moet oproepen (rinkelende bellen, etc.). De muziek kan bijvoorbeeld een kinderkoor zijn of popmuziek, maar ook Latijnse zang.
Enkele voorbeelden van typische (christelijke) kerstliedjes:
- "Stille nacht, heilige nacht", hier bestaan twee versies van.
- "De herdertjes lagen bij nachte".
- "Ere zij God".
- "Gloria in excelsis Deo".
- "Er is een kindeke geboren op aard'".
- "Nu zijt wellekome" (Middeleeuws).
- "Venite adoremus" ("Komt laat ons Hem aanbidden").
Zie ook kerstmuziek
[bewerk] Kerstlekkernijen en -gerechten
Een kerstmaaltijd is vaak een uitgebreide maaltijd, die vaak samen met familie genuttigd wordt. Het vleesgerecht kan kip of kalkoen zijn, maar ook konijn of ree.
In Amerika geldt daarentegen Thanksgiving Day als de dag waarop kalkoen gegeten wordt. Die dag is enigszins te vergelijken met de Dankdag voor Gewas en Arbeid in Nederland en België, maar daar wordt dat niet met een uitgebreide maaltijd gevierd.
[bewerk] Kerstfeest in andere landen
Zie ook Kerstgebruiken wereldwijd
In Engeland, Amerika en Frankrijk hangt men een maretak op in huis. Deze altijd-groene epifiet is het symbool van vriendschap en vruchtbaarheid. Een meisje dat per ongeluk onder de maretak staat, mag door een jongen worden gekust. En andersom natuurlijk.
In Rusland en andere oosters-orthodoxe landen in Oost-Europa heeft men in plaats van de kerstman Vadertje Winter, die in de tweede helft van de twintigste eeuw gelijk is gesteld aan de "coca-colakerstman". Ook wordt kerst enkele weken later gevierd, omdat in Rusland tot 1917 in plaats van de Gregoriaanse de Juliaanse kalender werd gebruikt.
[bewerk] Spelling
Volgens het Groene Boekje krijgt Kerstmis als feest een hoofdletter; de mis die op kerstavond wordt opgedragen, de kerstmis, krijgt geen hoofdletter. Ook alle samengestelde en afgeleide vormen krijgen een kleine letter: kerstfeest, kerstavond, kerstgeschenk.
[bewerk] Kerstwensen
De typische katholieke wijze van kerstwens is het "Zalig Kerstfeest" of "Zalige Kerstmis". Protestanten, maar ook niet-gelovigen, brengen vaker met de neutralere woorden "Prettige kerstdagen" of "Fijn kerstfeest" hun kerst- en seizoenswensen over.
[bewerk] Zie ook
- Advent
- Charles Dickens
- De Geboorte van Jezus volgens Lukas 2
- Incarnatie of vleeswording (God de Zoon Die mens werd in Jezus Christus)
- Kerstconcert
- Kerstkaart
- Kerstpakket
- Kerstgebruiken wereldwijd
- Kersttoespraak
