Ligatuur (typografie)
Een ligatuur is een teken dat gevormd is door twee lettervormen in een vorm te schrijven of te drukken. In het algemeen wordt een ligatuur gebruikt voor twee tekens die naast elkaar staan. De reden voor gebruik is meestal een esthetische of een technische reden. Soms wordt er een onderscheid gemaakt tussen ligamenten en ligaturen, waarbij ligaturen nieuwe letters zijn die uit twee andere letters zijn ontstaan, zoals de w en de ß, en ligamenten 'versierde' vormen zijn, zoals de f+i = fi.
Inhoud |
[bewerk] Voorbeelden
Een zeer bekend voorbeeld van een ligatuur is de ampersand, dit teken is is ontstaan uit het Latijnse et, dat en betekent, net als de ampersand. Deze ligatuur is al in het handschrift ontstaan en is later in de drukkunst overgenomen. Met name in de cursieve varianten van veel lettertypes is nog duidelijk een handgeschreven E met een t eraan te herkennen.
Een ander bekend voorbeeld is de combinatie van de f en de i, waarbij deze veelal worden vervangen door een combinatie waarbij de vlag van de f met de punt van de i samenvalt. Een reden voor deze ligatuur was dat de letterstaafjes botsten doordat de krul van de f een beetje uitstak zodat deze dichter tegen bijvoorbeeld een u aangeschoven kon worden. Bij een opvolgende l of i botsten deze loden staafjes tegen elkaar, waardoor de krul van de f kon afbreken, om dit te voorkomen werd er een ligatuur gebruikt.
Andere redenen waren veel voorkomendheid van lettercombinaties, met name in Duitse boeken zijn vaak combinaties als 'ch' of 'ck' aan te treffen. In het Nederlands is vooral de combinatie ij bekend, waarbij de i en de j door één teken vervangen worden, zodat ze ook iets dichter op elkaar staan.
[bewerk] Ligatuur of letter?
Andere ligaturen zijn later een eigen leven gaan leiden als letter. Een bekend voorbeeld is de letter 'w', die in het Latijn niet voorkwam. In het Oudengels kwam deze klank wel voor, maar daar werd de rune Wynn (Ƿ) gebruikt, maar die gewoonte is verdwenen. Later werden er 'vv' of 'uu' (wat voor de Romeinen feitelijk dezelfde letter was) gebruikt om de w aan te duiden, langzamerhand is deze combinatie overgegaan in de combinatie 'w'. Nog steeds wordt in het Engels de 'w' "double u" genoemd. In het Duits wordt de ß ook nog steeds als 'ss' gesorteerd. Andersom zijn lettercombinaties zoals de Spaanse 'll', die in het handschrift wel een ligatuur vormen, typografisch in onbruik geraakt.
Voorbeelden hiervan, inclusief de genoemde, zijn:
- a + e = æ en Æ
- o + e = œ en Œ
- ſ + (s of z) = ß
- e + t = &
- v + v = w
- cto (centro) = %
Ligaturen komen in de spelling van het Nederlands niet voor. Zo wordt het Franse leenwoord "œuvre" in het Nederlands gespeld als "oeuvre". Wel kan de ij als ligatuur worden gezien, al wordt deze als twee aparte letters beschouwd. Deze ligatuur heeft wel een Unicode: U+0132 en HTML-code: IJ (IJ) en ij (ij).
Meestal worden combinaties van letters en accenten, zoals de Ä niet als ligatuur beschouwd, alhoewel zulke combinaties in sommige talen wel een aparte positie in het alfabet innemen.
[bewerk] Ligamenten
Een ander gebruikte vorm van ligaturen is ter versiering. Deze vorm wordt meer aangetroffen in cursieve schriften, hier worden bijvoorbeeld een s en een t, of een c en h zoals op nevenstaande afbeelding met elkaar verbonden.
Ander gebruik van ligaturen vindt plaats in calligrafische lettertypen, zoals Zapfino. Ook zijn er lettertypen waarbij de combinaties als Qu, worden opgesierd door de staart van de Q onder de u door te laten lopen. Voor lopende tekst vergemakkelijkt het gebruik van zulk soort ligaturen het lezen doorgaans niet, maar als versiering worden ze vaak mooi gevonden.
[bewerk] Afspatiëren of ligaturen
Ligaturen gebruiken is niet de enige manier waarop lettervormen mooier gemaakt kunnen worden. Het is ook mogelijk letters in elkaar te schuiven. Vooral sinds het fotografisch zetten is dit makkelijker geworden, een Wo combinatie hoeft niet door een een ligatuur vervangen te worden, maar de o kan een beetje onder de W geschoven worden, zodat er niet zoveel witruimte na de W komt. Zulke effecten, die ook gebruikt kunnen worden om de i en de j van de ij dichter bij elkaar te zetten worden meestal niet als echte ligaturen beschouwd.
[bewerk] Gebruik van ligaturen
Bij de loodzetkunst werden ligaturen vaak gebruikt vanwege de technische noodzaak, omdat overlappende letterstaafjes anders tegen elkaar botsten. Met de opkomst van de computerzetkunst raakte het gebruik van ligaturen wat in onbruik, aangezien er veelal een beperkt aantal karakters beschikbaar was, en er veelal een één op één correspondentie was tussen karakters en tekens. Met de nieuwe technieken van OpenType wordt het echter weer gemakkelijker om automatisch ook ligaturen te gebruiken. Een systeem als TeX kan ook automatisch ligaturen invoegen als het lettertype deze beschikbaar stelt. In Word moet dit veelal echter handmatig gebeuren, alhoewel bijvoorbeeld het lettertype Times New Roman wel over een ligatuur voor fi beschikt.
Er moet echter rekening mee gehouden worden dat het gebruik van zulke ligaturen niet altijd toegestaan is volgens de officiële regels van een taal. In het Turks kent men naast de i ook de ı en ook een İ en een I. In het Turks kan de ligatuur van f+i dan ook niet toegepast worden, omdat het dan onduidelijk is of dit een f+i of een f+ı is.
In de Duitse taal mogen ligaturen niet gebruikt worden bij woordsamenstellingen, dus Auflage komt niet in aanmerking voor een vervangende fl, terwijl erfinden wel een fi zou kunnen krijgen. Ook wanneer teksten in Fraktur gezet worden, is het van belang voor het juiste gebruik van de s en de ſ.
[bewerk] Geschiedenis in westerse talen
In middeleeuwse handgeschreven geschriften komen veel ligaturen voor, ook om de monniken tijd en ruimte te besparen. Als ze in de gotische minuskel schreven, werden letters zoals de 'b', 'o' en 'p', die met hun rechterkant overlapten met de 'c', 'e', 'o' en 'q' aan elkaar geschreven, zodat ze juist overlapten. Ook maakten veel kopiisten destijds gebruik van andere afkortingen, zoals een m of een n die weergegeven werd door een streepje boven de voorgaande letter — veelal bij Latijnse uitgangen toegepast.
Johann Gutenberg probeerde dit in zijn Bijbel zoveel mogelijk te benaderen, naast de 25 hoofdletters die hij had (hij maakte geen onderscheid tussen I en J) en de 27 kleine letters (de lange s en de gewone s) had hij nog 288 tekens die combinaties en ligaturen voorstelden. Het gebruik hiervan was niet alleen omdat op papier bespaard werd, maar ook omdat het gedrukte op het handschrift moest lijken, waarin ook niet elke letter expliciet aangegeven werd, zodat de toenmalige lezers niet het idee hoefden te hebben dat hen "uit·druk·ke·lijk ver·teld werd hoe er ge·le·zen moest wor·den".
Nadat de boekdrukkunst zich verspreidde naar andere moderne talen dan het Latijn, waarin geen afkortingen voorkwamen, raakten ligaturen in onbruik, ook voor Latijnse teksten. Er werden echter wel nieuwe ligaturen geïntroduceerd, voornamelijk combinaties van de f en de lange s, 'ſ' met een opvolgende letter. Nog later kwamen er ook ligaturen voor f + j, een combinatie die in het Engels en Nederlands niet voorkomt, maar wel in Scandinavische talen, en die met in de introductie van het woord fjord ook nodig zijn. De lange ſ is echter in de 19e eeuw weer verdwenen.
Standaardligaturen zijn altijd wel in gebruikt bij verzorgde boeken, maar in de meeste computerpogramma's was het gebruik vrij lastig. Met de ontwikkelingen op het gebied van OpenType en Apple Advanced Typography, die het ook mogelijk maken om talen zoals Arabisch met een cursief schrift te zetten, die heel veel gebruikmaken van ligaturen, wordt ook het gebruik makkelijker in de gangbare computer programma's.
[bewerk] Ligaturen in andere schriften
Ligaturen zijn niet beperkt tot het Latijnse schrift en varianten daarvan, sterker nog, voor het Arabische schrift is het gebruik van ligaturen noodzakelijk. De meeste letters hebben daarin, afhankelijk van hun positie in het woord, aan het begin of aan het eind, een verschillende vorm. Sommige combinaties van letters moeten als een speciaal teken gezet worden, het bekendste is de combinatie van de lam (ل) en de alif (ا) die altijd gecombineerd moeten worden tot (لا). Ook voor de naam van Allah is een speciale ligatuur: ﷲ.
Voor het Grieks is het gebruik van ligaturen niet meer van belang, alhoewel het vroeger wel enige ligaturen kende, met name een combinatie van de omikron (Ο) en upsilon (Υ), die als de letter Uk (Ѹ)in het Cyrillisch is opgenomen geweest, doch nu niet meer gebruikt wordt. De letter 'Joe' (Ю), die ook gebruikt wordt in de naam van het oliebedrijf Yukos, is op haar beurt echter weer een ligatuur van deze Uk en een oude variant van de 'Ie' (И), namelijk de І of de Н. Ook andere (archaïsche) Cyrillische letters hebben een oorsprong als ligatuur.
Aziatische talen hebben vaak nog veel complexere regels voor het zetten van klinker of medeklinkergroepen en het samenvoegen van tekens. Een voorbeeld hiervan is Devanagari.
| Bron(nen): |
|
