Ontologie (filosofie)

De ontologie (van het Grieks ον = zijn en λόγος = woord, leer) is de zijnsleer. Traditioneel is ontologie een tak van de filosofie, binnen de metafysica. Het beschrijft de eigenschappen, of breder: het zijn van het geheel van dingen, "entiteiten" of ook zijnden genoemd, waarvan aangenomen wordt dat ze bestaan of beter: zijn. De klassieke ontologie probeert de fundamentele categorieën ervan te onderscheiden.

In de klassieke tijd (tot en met de middeleeuwen) waren metafysica en ontologie volledig synoniem aan elkaar. Met Christian von Wolff (1679-1754) begonnen in de moderne tijd allerlei afsplitsingen van de algemene metafysica, te beginnen met (toentertijd) kosmologie, psychologie en allerlei apologetische stromingen binnen de theologie. (Hierbij dient overigens wel te worden begrepen dat kosmologie toentertijd breder was dan wat er tegenwoordig onder wordt verstaan: in het begrippenkader van de 17e en 18e eeuw was het alle kennis over de wereld, dus al het wereldse in tegenstelling tot bv het goddelijke)

Bij empirisch onderzoek wordt de aard van een onderzoeksobject ontologisch gezien als:

objectief gegeven en dus onveranderlijke van structuur hebbende
meetbaar
onafhankelijk van menselijk kennen

Met name de eerste term is van belang omdat zonder een onveranderlijke structuur experimenten op het object geen zin hebben. Van veranderlijke objecten worden de onveranderlijke wetmatigheid daarin gezocht.

Een ontologie fundeert een theorie over de werkelijkheid en maakt zo een zinvolle meting van die werkelijkheid mogelijk. De metingen kunnen weer leiden tot revisie van de theorie en zo tot nieuwe metingen. Crises in de wetenschap, zoals die in de kwantummechanica, waarbij theorie noch meting een eenduidig antwoord geven, dwingen een nieuwe ontologie af (zie ook Einstein en Heisenberg).

Daar de ontologie alles onderzoekt wat op een of andere manier ´is´, vormen genoemde onderzoeksobjecten slechts een subcategorie van ´zijnden´.

De ontologie staat in wisselwerking met de fenomenologie en de epistemologie. Van het begrip ontologie uit de filosofie is later het specifieke begrip ontologie binnen de informatica afgeleid.