Restaureringa av Nidarosdomen

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Nidarosdomen før restaurering (1857)

Nidarosdomen etter restaurering (2006)

Etter fleire brannar, ulukker, provisoriske reparasjonar og manglande vedlikehald var Nidarosdomen ved midten av 1800-talet redusert til ei halvt ruinert byggverk som hadde mist mykje av det opphavlege preget sitt. Restaureringa av Nidarosdomen var det vel hundreårige arbeidet som endra kyrkjeresten til den storslåtte katedralen vi ser i dag. Restaureringsarbeidet er det største som noen gong er gjort i Noreg, og vala som vart tatt under restaureringa pregar i høgaste grad bygnaden slik han står fram i dag. Dette skuldast særleg at det er svært avgrensa kjelder til den opphavlege utsjånaden til kyrkja, noko som kravde ein stor grad av rekonstruksjon og gjenoppbygging på friare kunstnarisk grunnlag.

[endre] Terminologi

<br

Lengdesnitt av langkoret med vesentlege termar. (Etter Chr. Christie)

Nidarosdomens viktigaste deler

A: Oktogonen

B: Langkoret

C: Midttårnet

D: Vestskipet

E: Søre tverrskip

F: Nordre tverrskip

G: Kapittelhuset

H: Johanneskapellet

I: Mariakapellet (Kvinnenes minnekapell)

K: Søre vesttårn

L: Nordre vesttårn

[endre] Oppsummering av bygningshistorikk før 1800-tallet

Tverrskipet vart bygd mellom 1140 og 1180 i ulike stilartar; nederst normannisk chevron-stil, lenger opp tidleg gotikk.

Etter brannen i 1328 vart triforiet i oktogonen gjenoppført i engelsk decorated style.

Vestskipet vart ikkje gjenreist etter brannen 1531. Kopparstikk av Maschius, 1661.

Etter brannen i 1531 fekk langkoret flatt tretak og tjukke, kvite veggar, etter kvart med lukka «pulpiturar» for rikfolk.

Nidarosdomen sett frå sør, ca. 1830. Maleri av Mathias F. Dalager.

Vestfronten var helt øydelagt og skulle by på den største utfordringa under restaureringa. Stikk av August Meyer, 1839.

[endre] Nidarosdomen blir bygt

Etter Olav Haraldssons død på Stiklestad i 1030, vart lekamen hans grevd ned i ein sandmæl ved Nidelva i Nidaros. Lekamen vart graven opp året etter, og Olav erklært heilag. Over grava vart det reist ei enkel kyrkje, truleg ei stavkyrkje. Aukande tilstrøyming av pilegrimar gjorde at kyrkja allereie under Olav Kyrre vart utvida til ei større steinkyrkje, avslutta i vest med eit vestverk med eit mektig tårn.

Då Nidaros vart eigen kyrkjeprovins i 1153, tok straks omforminga av Olav Kyrres Kristkyrkje til ein romansk katedral til. Kyrkja skulle bli verdig den nye statusen. Vestverket vart gjenbruk som sentraltårnet i katedralen, ved at hjørna vart forsterka til kraftige pilarar, og veggane uthola med store bogeopningar. Kyrkjeskipet vart rive, men fundamenta gjenbruk til bogegangar i langkoret. Romanske tverrskip vart oppført nord og sør for sentraltårnet, og eit eige kapell «Kapittelhuset» vart oppført på utsida av sjølve kyrkja. Borgarkrigane på 1100-talet dreiv erkebiskop Øystein Erlendsson i landflyktigheit til England i 1180, og arbeidet låg praktisk talt nede. Då erkebiskopen vende tilbake i 1183 hadde han med seg dyktige steinhoggarar og mange nye impulsar frå den tidlege engelske gotikken. Dei øvste delane av tverrskipa og den andre katedralen vart derfor bygde i gotisk stil.

Under bygginga av langkora kunne ein framleis ikkje den nye teknikken fullt ut. Ytterveggane var for dårleg fundamenterte, strebebogene altfor tynne, og søylene i midtarkadane tolte ikkje trykket av kvelvet og måtte styrkast med kraftige støttemurar. I det seinare vestskipet var dimensjonane kraftigare.

Ein reknar med at heile katedralen stod ferdig rundt år 1320, i den grad domen vart heilt fullført -- ein veit at i mellomalderen gjekk det ofte tregt på slutten av ei katedralbygging, etter at kyrkjeromma kunne takast i bruk.

[endre] Øydeleggingar og gjenoppbygning

Kyrkja stod knapt ferdig før fyrste kjende brann i kyrkja i 1328 førde til store øydeleggingar. Taket brann, styrta ned og øydela steinkvelvane, så også treverket innvendig vart antent. Korveggen mot oktogonen vart knust då tårnet fall ned, og vart bygd opp att i seingotisk stil. Alt tyder på at skadane var fullt utbetra før kyrkja igjen vart øydelagd av brann i 1432. Denne gongen vart mellom anna gavlen i det nordre tverrskip øydelagt, og det romanske vinduet bytta ut med eit spissboga gotisk vindauge. Ein trur at kyrkja framleis vart fullt bygd opp etter denne brannen, og etter neste brann, truleg allereie i 1451.

Verre gjekk det då kyrkja vart øydelagd i ein stor bybrann i 1531. Yttermurane var nokolunde heile, men innvendige arkadar i skip og langkor var for den meste øydelagde, og gavlen i søre tverrskip var rast ut. Vestskipet vart no så skad at gjenoppbygning vart oppgjeven, og reparasjon av søre tverrskip vart utsett. Ikkje berre var skadane svært omfattande, men erkebiskop Olav Engelbrektssons. konflikt med den protestantiske kongen. gjorde at erkebiskopen måtte prioritere den nye festninga på Steinvikholmen framfor gjenoppbygging av Nidarosdomen.

Ved reformasjonen i 1537, vart kyrkja redusert til soknekyrkje. Kyrkja sine faste inntekter forsvann, og midlar til vidare reparasjonar måtte løyvast av kongen, noko som ytterlegare seinka arbeidet. Gjenoppbygginga tok denne gongen ikkje sikte på full gjenreising, men konsentrerte seg om å setje brannruinane i stand som kyrkjelydskyrkje. Langkoret var like øydelagt som vestskipet, men oktogonen -- kyrkja sin viktigaste del -- var nokolunde bevart, så koret måtte byggast opp for å binde saman oktogonen med midttårnet og tverrskipa. Restane av arkaderekkjene vart rivne, og steinane herifrå vart brukte som fyllmasse til nye massive, kvitkalka innermurar i koret. Same framgangsmåte vart nytta då portalane i tårnet mot vest og sør (mot dei ikkje reparerte ruinane) vart mura igjen. Korkvelven vart erstatta av eit flatt tretak. Tårnet var for skadt til ei full oppbygging, men fekk i staden ein nesten 70 meter høg bratt tårnhjelm av tre, etter kvart med koppartekke. Søre tverrskip vart også etter kvart sett under tak og reparert, fyrst med ein tregavl, så med ein meir permanent teglsteinsgavl i 1666.

Tårnet bles ned i ein kraftig storm i 1689. Brannar i 1708 og 1719 øydela på ny innreiinga i kyrkja, men murane overlevde utan for store skadar. Oktogonen fekk moderne barokkhette, kledd i koppar frå det gamle, nedblese tårnet. Tårnet fekk ein temmeleg flat tårnhjelm, som antagelig var meint provisorisk, men som skulle overleve fram til restaureringa tok til. Med installering av Wagnerorgelet i 1741 og ny altertavle i 1744 fekk kyrkja eit praktfullt barokkinteriør.

Som soknekyrkje var økonomien til kyrkja vanskeleg gjennom heile 1700-talet, og kyrkja måtte skaffe seg ekstrainntekter ved at fornemme borgarar fekk setje inn lukka stolar i korveggane, såkalla pulpiturar. Likeins vart nokre kapell murra igjen og leigde ut som gravkammer for velståande borgarar. Kyrkja vart utvida med gravkjellarar og etter kvart vart også ruinen av vestskipet teke i bruk som gravplass. Meir enn 600 lik fekk såleis plass i Nidarosdomen og måtte fjernast under restaureringa.

Brannen i 1719 var den siste i historia til kyrkja, og derfor har ein del av interiøret (mellom anna orgelet og altertavla) overlevd fram til i dag, sjølv om det meste - pulpiturane inkluderte - vart rive ut og skrota under den seinare restaureringa.

[endre] Utvikling fram mot restaurering

[endre] Nidarosdomen som nasjonalt ikon

Karl XIV Johan blir krona i 1818. Maleri av Jacob Munch, som har tatt seg den kunstnariske fridomen å erstatte dei forfalne korveggane med fiktive gotiske veggar.

Oktogonen, malt av Hanno på 1830-tallet. Altertavla erstatta av Thorvaldsens Kristus, men resten av forfallet er tydeleg.

Bevart murverk frå mellomalderen. Tegning av J. Mathiesen.

Kroninga av Karl XV i 1860; maleri av Peter Nicolay Arbos. Forfallet i korbogen er tydeleg (merk mellom anna jernstengene som hindrar kollaps!), men Schirmer har dekt til det verste av korveggane med draperi og nygotiske trepanel.

Med det gryande nasjonale medvitet etter 1814, vart Nidarosdomen etter kvart trekt fram som eit nasjonalt ikon som vitna om den norske stordomstida i mellomalderen. Posisjonen vart naturleg nok styrkt av at Grunnloven av 1814 utpeikte Nidarosdomen som kroningskyrkje, noko som framheva Noregs status som eige rike under unionen med Sverige.

Kyrkja vart pusset opp innvendig og barokkpreget dempa til kroninga av Karl Johan i 1818. Kyrkja vart også malt grå utvendig for å skjule dei skrøpelege murane. Kyrkja fekk etter dette eit preg av den meir moderne empirestilen. Oktogonen fekk ny kvelv i 1833, og då måtte den barokke altertavla flyttast. Denne var no gått heilt av mote og vart donert til Vår Frue kyrke, der tavla framleis står. Ei klassisistisk apostelgruppe av Hans Michelsen med ein gipskopi av Bertel Thorvaldsens. Kristus vart sett opp i oktogonen.

Det var også avisartiklar som gjorde framlegg om ei meir omfattande restaurering av den gotiske katedralen, og fri han frå dei gjenverande rokokko- og barokktilføyingane. Saka fekk likevel ikkje gjennomslag i Stortinget.

[endre] Tanken om restaurering modnar seg

Til tross for oppussing og modernisering, var Nidarosdomen i stadig forfall. I 1841 vart det oppdaga at ei av søylene i Nidarosdomen var i ferd med å kollapse. Medan søyla vart midlertidig halde saman av jarnstenger, varsla stiftsdireksjonen Kyrkedepartementet om forfallet, og bad om tiltak for å unngå at kyrkja «blev forvandlet til en Ruin». Stiftsdireksjonen brukte dette som påskot til å starte ein større prosess for restaurering av kyrkja, og engasjerte den entusiatiske 27-årige arkitekten Heinrich Ernst Schirmer, etter tilråding frå slottsarkitekt Linstow.

Schirmers mangla innsikt i arkitekturhistorie, noko som raskt vart tydeleg då han gjorde framlegg om å gjenreise det nær forsvunne vestskipet, men rive det sterkt modifiserte langkoret og flytte oktogonen til tverrskipet. Denne drastiske planen vart for dyr for Stortinget, som heller gav Schirmer eit stipend for å studere gotisk arkitektur på kontinentet. Desse studia, saman med arbeidet hans med nøyaktig oppmåling og registrering av kyrkja 1843-1845, endra Schirmers planar i meir historisk retning.

Schirmer spelte på nasjonalromantiske strengar då han i 1851 leverte eit nytt framlegg til restaurering av kyrkja, der han framheva kyrkja som Noregs viktigaste mellomaldermonument. Han trekte parallellar mellom forfallet til kyrkja og norsk historie og lanserte idéen om Nidarosdomen som eit «barometer» for tilstanden til landet:

«Trondheim sin Domkirke har saaledes været ein sand Billede af Nationen selvv, har deelt og afspeilet dens Glands og Velmagt, dens Forfald og Vanmagt.»^[1].

Argumentet vann gjenklang, og i 1859 fekk Schirmer saman med historikaren P. A. Munch endå meir merksemd med eit plansjeverk med oversyn over historia til kyrkja og koppartrykk av Schirmers utkast til restaurering. Schirmers framlegg tok utgangspunkt i å bygge opp att kyrkja til den forma ho hadde, eller kunne ha hatt, og fjerne seinare tilføyinger.

Dette skulle bli det førande prinsippet i restaureringa av Nidarosdomen, men var likevel ikkje utan motstand. Linstow såg på kyrkja som eit bevaringsverdig kulturminne, også over seinare endringar, og ville halde kyrkja i store trekk slik ho var, med unnatak av dei mest groteske tilføyingane - spesielt pulpiturane. Formannen i Fortidsminneforeininga, Nicolay Nicolaysen var og imot restaureringsplanen. Både fordi ein ikkje kunne gjenskape sikkert det som var gått tapt, og fordi ei restaurering ville måtte erstatte mykje av det skadde murverket, som burde takast vare på for ettertida. Berre seinare tilføyingar i ny stil burde fjernast, slik som teglsteinsgavlen i tverrskipet og barokkhetta på oktogonen.

[endre] Førebuingar til restaurering 1854-1869

Planen hadde likevel stor støtte, og Kyrkedepartementet hadde løyvt pengar til restaureringa allereie i 1854. Forundersøkingane drog ut i tid, og restaureringa var ikkje påbegynt då kroninga av Karl IV vart aktuell i 1860. Schirmer fekk i oppdrag å gjere kyrkja presentabel for kroninga, og no rauk endeleg dei sterkt kritiserte pulpiturane ut. Større bygnadsendringar rakk ein ikkje gjere før kroninga fann stad.

Trass i krefter som Linstow og Nicolaysen stadig var imot restaureringa av omsyn til bevaring av kyrkja som kulturminne, var det forlengst fatta avgjerd om restaurering. Etter at kaptein Krefting leia arkeologiske undersøkingar i langkoret 1865-1866, kunne endeleg restaureringa ta til i 1869 med Schirmer som arkitekt og Krefting som inspektør. Schirmer gjorde det klart for Krefting at det denne gongen var snakk om ei restaurering av ein langt grundigare karakter enn tidlegare reparasjonar:

«Stadig maa hage sin for Øiet at her skal udføres Arbeide der skal staae urokkelig i Aarhundreder, og at det er Paabegyndelse til et Arbeide der varer maaske et Aarhundrede.»^[2].

Schirmer skulle få rett i den uttalen.

[endre] Den første faseen av restaureringen 1869-1877

Restaureringsarbeidarar i Nidarosdomen 1872.

Naturleg nok starta Schirmer med dei minst skadde delane av kyrkja, som kunne rekonstruerast på temmeleg sikkert grunnlag -Kapittelhuset, Johanneskapellet og korbogen. Kapittelhuset var falleferdig, kvelven var sprokken og nordveggen ute av lodd, så huset berre vart halde saman ved hjelp av kraftige støttemurar. Schirmer fjerna støttemurane og bygde opp veggen frå grunnen av, men erstatta den utvendige klebersteinen med lys sandstein. Schirmer tok seg fleire kunstneriske fridomar, mellom anna gjorde han endringar i kvelvprofilane og dei profilerte banda under vindauga. Dette fekk sterk kritikk frå krefter som ønskte ei meir antikvarisk tilnærming til restaureringa, mellom andre Nicolaysen og arkitekt Christian Christie. Forutan kapittelhuset rakk Schirmer berre å fullføre den innvendige restaureringa av Johanneskapellet, som hadde vore brukt som gravkammer av den rike Angell-slekta og var mura igjen. Schirmer fekk etter dette ikkje fornya engasjementet sitt, og vart erstatta som domkyrkjearkitekt av Christie.

Christie starta arbeidet sitt med ei studiereise til kontinentet og England, mens Krefting stod for reparasjonar på korbogen, som kunne nøyaktig rekonstruerast. Etter dette tok Christie for seg oktogonen, som også var relativt lite skadd. Christie valde å rekonstruere oktogonen til den høggotiske forma han hadde hatt etter oppbygginga etter brannen 1328. Christie erstatta den vakre, men ugotiske barokkhetta over oktogonen frå 1722, med ein spiss blydekt hjelm, og den berre nokre tiår gamle oktogonkvelven vart i 1877 erstatta av eit meir fagmessig utført arbeid.

[endre] Restaurering av langkoret 1877-1890

Korveggen frå 1200-tallet var for spinkel og vart skeiv av trykket frå kvelvet allereie i mellomalderen. Dette vart først retta opp under restaureringa fleire hundre år seinare. Skisse av Chr. Christie.

1500-tallsveggane i koret og tårnbogane viste seg å innehalde mange originale steinrestar av stor verdi for restaureringa. Her blir foten til den opphavlege døpefonten grave fram. Teikning av A. Hofflund.

Midttårnet hadde søkt og laga sprekker i tverrskipsmurane.

Restaureringa vakte no så stor begeistring at sjølv om Stortinget hadde presisert at gjenreisinga av oktogonen «ikke paakræver nogen nødvendig fortsettelse», var det no opplagd at også langkoret skulle gjenreisast. Dette var ei langt større utfordring, spesielt sidan mesteparten av langkoret gjekk tapt i brannen i 1531. Triforiet, kleristoriet, kvelvet og dei indre langkorveggane hadde styrta saman og var erstatta av tjukke, kvitkalka veggar. Dessutan hadde vekta av taket kombinert med dårlege fundament trykt søre yttermur nesten 40 cm ut av lodd.

Gjenoppbygginga av koret ville setje kyrkjeromma ut av drift så tverrskipet vart skilt frå langkoret med ein trevegg under austre tårnboge og innreidd som kyrkjelydskyrkje. Veggen under søre tårnboge vart fjerna, det såkalla Schiøllerske gravkapell i søre tverrskip rive, og orgelet, preikestolen, og Thorvaldsenes Kristusstatue vart flytta til tverrskipet før den nye kyrkjelydskyrkja vart vigsla 1. juledag 1877.

Christie starta arbeidet i langkoret med å rette opp den skeive sørmuren. Framfor ei full gjenoppmuring slik Schirmer hadde gort i kapittelhuset, valde Christie å løyse heile sørmuren som eit stort murstykkje på meir enn 20x10 meter, og skruve det inn i lodd med kilar og strekkfiskar. Dei vakerane «kongeinngangen» i sørmuren vart demontert og grunnmurane forsterka før operasjonen, som vart avslutta i 1879 med at kongeinngangen vart sett opp igjen i restaurert stand.

Christie kunne endeleg ta ned dei tjukke langkorveggane, som viste seg å vere eit veritabelt skattkammer av innmura originale bygningssteinar med profilar, kapitelar og ornament. Det vart vidare avdekt restar etter triforie- og kleristorieetasjene i korveggen og tårnfoten såg etasjehøgdene kunne fastsetjast nøyaktig. Under veggene fann ein også fundament etter arkadesøylene, så Christie kunne overbevisande skisserere korleis langkoret skulle rekonstruerast. Christie oppdaga også støttemuren frå 1200-årene som hjelpte arkadepillarane å tole kvelvtrykket, og valde då å auke dimensjonen på pillarane framfor å rekonstruere designfeilen, utvilsamt kva den opphavlege byggmeisteren ville ha gjort, om han hadde hatt same kunnskap. Søyler og framspring var dekorerte med mengder av ornament og konsollhodder, men det meste var forsvunne, og Christie valde å kopiere desse i passande tal framfor å lage nye variasjonar over desse, slik det hadde vore i mellomalderen.

Tretaket over det kvelvede langkoret var ikkje synleg, så Christie tok seg den fridomen å erstatte det med eit yttarst uhistorisk jerntak. Antikvarikerne protesterte, men Christie var forståeleg nok bekymra over brannfaren. Dessutan vart jarntaket kopparkledt så forskjellen var ikkje synleg frå utsida.

Etter at vindauga fekk nye lyse, blyinnfatta vindauge, kunne kyrkjelydskyrkja flyttast til det nyrestaurerte langkoret og takast i bruk i 1890.

[endre] Restaurering av tverrskipa og middtårnet 1890-1903

Christie kunne no igjen rette blikket mot tverrskipa og fullføre restaureringa der. Desse var rimeleg godt bevarte så oppgåva var betydelig enklare enn restaureringa av langkoret. Veggarkadane og triforiene vart reparert, og teglgavlen frå 1666 som så mange hadde klaga over, vart endeleg fjerna og oppmurt i kleber. 1500-talsveggen mot vestskipet vart hoggen ned til minimal tjukkleik for å pille ut så mange steinrestar som mogeleg som kunne kaste lys over den vidare restaureringa.

Midttårnet var dårleg fundamentert frå starten av så vekta av tårnet hadde trykt tårnfoten ned, truleg så mykje som 20 cm opp gjennom tida. Sidan tårnpilarane hang fast i tverrskipa, var det oppstått store rivnar i dei nærliggjande tverrskipsmurane. Etter at desse var reparert, og nødvendige utbetringar av fundamenta og tårnfoten var gjorde, kunne Christie begynne med gjenreisinga av midttårnet. Her fekk Christie verkeleg noko å bryne seg på. Tårnet hadde falle ned og blitt så skadt i alle brannane opp gjennom historia at lite var bevart av dei opphavlege øvre delane. I staden var tårna skøyta på etter reformasjonen mellom anna med diverse steinmateriale tatt frå andre kyrkjer i byen. Christie reiv ned denne ekstra etasjen og gjenskapte triforiet og kleristoriet på det spinkle grunnlaget han hadde, og avslutta med ein stjernekvelv i toppen, inspirert av engelske katedralar.

For eksteriøret hadde Christie enda mindre å gå på. Det fanst ingen kjelder som kunne fortelje om den opphavlege utforminga av tårnet før den store brannen i 1531, men Nauclers stikk frå 1574 viser ein låg tårnfot med ein høg, spiss tårnhjelm, og Christie kan ha antatt at dette var modellert etter det opphavlege tårnet. Teorien vart styrkt av at fundamenta var for dårlege til å bere eit høgare tårn, og då var det naturleg å kompensere det låge tårnet med ein høg og spiss tårnhjelm. Tårnløysinga vart godkjend i 1894, og i 1901 stod det nye, kopparkledde jernspiret ferdig, og har sidan dominert profilen til Nidarosdomen så markant at det er blitt eit av dei mest kjende landemerka i Trondheim.

[endre] Gjenreisinga av vestskipet 1903-1930

Med denne skissa overtydde Christie komitéen og Stortinget om at skipet kunne gjenreisast basert på lause steinfunn.

Haakon VII blir krona i Nidarosdomen 1906. Vestskipet er ope, men taket er av draperi.

Opphaveleg utforming av vestfronten er ukjent. Beste kjelde er dette stikket av Maschius frå 1661.

Under arbeidet med midttårnet, hadde Stortinget enno ikkje teke stilling til om også vestskipet skulle byggast opp att. Dette var øydelagt i enda større grad enn midttårnet, og heller aldri gjenoppbygd, slik at det framleis framsto som ein romantisk ruin, som fleire (mellom anna Nicolaysen) ville bevare urørd som eit historisk dokument.

Christie starta likevel førebuingane for gjenreisinga på forskot, for i 1898 tok han til med forsterkninga av fundamenta under vestskipsmurene og arkaderekkja i vestskipet. Han dreiv framleis med å reparere yttermurene i vestskipet, før han i 1903 la fram ein fullstendig plan for rekonstruksjon av vestskipet. Planen vart framlagd for ein sakkunnig komité, der også den stadig skeptiske Nicolaysen deltok. Christie la fram ei detaljert skisse som viste korleis skipets arkadar, triforiar og kleristoriar kunne rekonstruerast ut frå steinfunn og kjende høgder frå restar i tårnpillarane. Denne overtydde komitéen om at skipet kunne rekonstruerast på historisk grunnlag, og godkjende planane, men berre for dei ytra langveggene og interiøret. Det skulle framleis gå lang tid før vestfronten og vesttårna vart endeleg godkjende. Komitéen tilrådde også at ein fast tilsynskomité med arkitektonisk og arkeologisk kompetanse skulle ha det øvste tilsynet med den vidare oppbygginga av Nidarosdomen.

Kritikken mot vestfronten førde til at endeleg godkjenning av planane for resten av vestskipet vart utsett heilt til 1905. Då var gjenoppbygginga godt førebudd, og midtskipsarkadane vart reiste på rekordtid. Allereie ved kroninga av kong Haakon VII 22. juni 1906 kunne skipet opnast for publikum, riktig nok med eit provisorisk tak over arkaderekkjene.

[endre] Vestfronten og Rosestriden

Oppbygginga av vestfronten var eit fundamentalt mykje vanskelegare problem enn resten av kyrkja, fordi grunnlaget var ekstremt spinkelt. Bortsett frå dei bevarde ruinane og Maschius sitt stikk over vestfronten frå 1661, fanst det ingen kjelder å byggje på, så her kunne mange løysingar vere riktige. Restane kunne minne om ei løysing kjend frå liknande engelske katedralar, nemleg ein skjermfront som dannar ein høg, rektangulær endevegg som skjuler bygningsstrukturen bak den. Christie (og fleire av tidas leiande arkitektar) var motstandar av ei slik løysing, fordi den streid mot gotikkens elles praktiske og funksjonsorienterte struktur. Christie valde derfor å berre følgje skjermfronten opp så langt den var dokumentert, og deretter la skipet få ein vanleg endevegg, flankert av gotiske tårn med høge spir, i stil med midttårnet.

For fyrste gong møtte Christie knallhard kritikk, noko han neppe var budd på og førte til at han søkte om avskjed i 1905. Han vart etter nokre månader overtalt til å fortsetje, men døydde allereie om hausten 1906.

Kritikken mot vestfronten kom både frå antikvarisk og kunstnarisk hald. Nokre historikarar sakna rosevindauget, som er kjend særleg frå fransk gotikk og er nemnd i nokre 1500-talskjelder. Spørsmålet om rosevindauget vart snart så sentralt at heile debatten om vestfronten fekk tilnamnet «rosestriden». Teknisk Ugeblad førde an i kritikken mot vestfronten, og kunne allereie i nr. 47/1903 presentere ei radikalt forskjellig løysing frå historikaren Macody Lund, der han tok utgangspunkt i ein skjermfront fylt av statuar og med eit stort, sentralt rosevindauge, altså ikkje fundamentalt ulikt frå det som faktisk vart realisert langt seinare.

Christie lanserte eit revidert utkast til vestfronten like før han døyde i 1906, der han nærma seg skjermfronten ved å leggje på endå ein etasje i frontveggen, men framleis utan rosevindauge. Christie vart beden av tilsynskomitéen å arbeide vidare med framlegget vidare, men rakk ikkje dette før døden sin. Resultatet vart ein lukka arkitektkonkurranse kunngjord i 1907 om det beste forslag til gjenoppbygging av vestfronten. Det vart også oppdaga eit takspor i vestsida av midttårnet som viste at det opphavlege taket i vestskipet i motsetnad til Christies formodning - hadde vore høgare enn i langkoret. Dermed vart også midttårnet og dei øvre delane av skipet inkluderte i konkurransen.

[endre] Systemstriden

Olaf Nordhagen vann konkurransen om vestfronten 1907 med ein rikt dekorert skjermfront med rosevindauge og høge tårn.

Nordhagens Eposutkast frå 1915 braut heilt med tidligare utkast og danna grunnlaget for den såkalla systemstriden som lammet restaureringa i et tiår.

Vestfronten under restaurering 1930. Nordhagen døde i 1925, og fekk aldri sjå rosevindauget han hadde teikna.

Juryen klarde ikkje å samlast om ein vinnar, i staden vart arkitektane bak dei to beste utkasta, «Nidaros gamle sigill» av Olaf Nordhagen og «Kristkirken II» av Henrik Bull, bedne om å arbeide vidare for ny bedømmelse. Stortinget valde likevel å tilsette Nordhagen som domkyrkjearkitekt utan nokon ny runde.

Nordhagen arbeidde så vidare med framlegget sitt og kom med stadig nye utkast, først i 1910, 3 i 1911, så endeleg eit i 1913 som tilsynskomitéen og Stortinget kunne godkjenne. Eit funn av ein skjoldboge i vestveggen til tårnet i 1910 samanlikna med ei døropning frå midttårnet ut til vestskipets loft gav nokolunde sikre haldepunkt for kor høgt kvelvet i skipet hadde vore. Heile vestskipet var no godkjend for ferdiggjering, noko som var ein lette for arbeidarane, som elles var i ferd med å gå på tomgang i mangel av nye oppgåver.

Likevel tok saka snart ei heilt uventa vending. Nordhagen, som etter år med «fri» kunstnarisk utforming av vestfronten, fann det i 1915 plutseleg rettare å introdusere eit heilt nytt og svært radikalt forslag, det såkalla Eposutkastet. Berre dei nedste, nokolunde kjeldesikre delane av vestfronten burde rekonstruerast, mens dei øvste delane blir oppførde i glatt mur. Forslaget vakte allmenn bestyrtelse i pressa, fleire hevda ei slik løysing ville «sæta husmandsstemplet på Trondhjems domkirke».

Saka gjekk frå galt til verre då Macody Lund like etter presenterte eit heilt nytt system for oppbygginga av kyrkja. Han hevda at kyrkja var bygd etter det gyldne snitt:

«Hvert eneste hovedled og hvert eneste dekorativt led er fremkommet efter et forhold som 5:8 = 15:24. Trondhjems domkirke er med andre ord bygd som ett musikstykke i 5/8 takt.»^[3].

Tanken om at vestskipet og vestfronten kunne rekonstruerast sjølv om kjeldene mangla var forlokkande, og forslaget fekk brei støtte. Då hjelpte det lite at Nordhagen peikte på at Macody Lunds fôreslåtte kvelvhøgde ikkje kunne stemme med dei arkeologiske data. Nordhagen vart no sett på som part i saka. Stortinget avgjorde at arbeidet i vestskipet skulle utsetjast til denne «systemstriden» kunne bli avgjort.

Etter dette gjekk arbeidt verkeleg trått framover. Berre uomtvistelege reparasjonar og mindre arbeidar, som kvelvane i sideskipa kunne foretas. Macody Lunds avhandling «Ad Quadratum» låg ikkje føre før i 1919, og då tok det enda eit par år før den omsettast til engelsk og fransk og kunne fôreleggjast ein internasjonal sakkunnig komité. Først i 1922 vart saka avklard ved at komitéen blankt avviste Macody Lunds system, då det «paa ingen maade er godgjort» at Nidarosdomen hadde vore bygt etter systemet. Samtidig gav komitéen rosande omtale av Nordhagens reviderte Eposutkast frå 1916. Ein rasande Macody Lund forfatta eit nytt kampskrift, «Ad Quadratum II», der han slakta komitéens dom, men Stortinget lét seg ikkje overtyde og Nordhagens planar vart godkjend i 1923, og arbeidet kunne endeleg fortsetje.

Det vart nå arbeidet på spreng for å få rosevindauget og det innvendige arbeidet i skipet ferdig til Olavsjubiléet 1930. Nordhagen jobba stadig med forbedringer på vestfrontutkastet sitt, men døyde i 1925, før han var kome fram til ei endeleg utforming. Arbeidet i skipet haldt fram å følgje hans planar dei nærmaste årene, under midlertidig leiing av John Tverdahl.

[endre] Oppføring av vestfronten og vesttårna 1930-1969

Helge Thiis fullførte vestfronten med kongeetasjen og vesttårna.

I 1928 vart det kunngjort ein ny arkitektkonkurranse om fullføringa av vestfronten. Denne vart vunnen av den unge arkitekten Helge Thiis, som hadde teke utgangspunkt i ei etterlate skisse av Nordhagen, der Nordhagen igjen hadde nærma seg ein tradisjonell skjermfront, anna ved å fylle den øvste glatte muretasjen i fronten med blindboger. Thiis utdjupa desse til djupe nisjar, der det satt statuar av gammaltestamentlege kongar.

Etter at Thiis vart tilsett i 1930, gjennomarbeidde han utkastet sitt og kom fram til at fronten måtte byggjast opp etter eit rytmisk proporsjonssystem:

«De sittende statuer har same høyde som første bilderekke, de dype nisjene som andre bilderekke, og i høyden fra gesimsbåndet under kongeetasjen opp til spissen av buene går hele underetasjens høyde igjen.»^[4].

Thiis kom også i skade for å kommentere at Macody Lund sikkert ville glede seg over at ein erkjente betydinga proporsjonane hadde for den aritektoniske venleiken. Macody Lund var lite mottakeleg for ei slik handsutrekning:

«Glæder en sig om en analfabet lærer å lese og sier A.B.C.? ... Det er for sent å redde Vestfronten. Då måtte en rive alt som er restaurert.»^[5].

Tilsynskomitéen var derimot begeistra, og Stortinget godkjende planane for fronten i 1933. Det vart ikkje teke ei avgjerd om utforminga av vesttårna, fordi dette spørsmålet enno kunne vente. Kritiske røyster hevde seg denne gongen og, spesielt kva gjaldt overgangen mellom front og tårn. Støtta frå tilsynskomitéen og Stortinget til Thiis var likevel ikkje i tvil, og han kunne trygt ignorere kritikken.

I dei nærmaste åra vart dei øvre delane av fronten bygde opp, parallelt med at ein tok til å engasjere kunstnarar og bilethoggarar til modelleringa av dei mange statuane på vestfronten. Dessutan fekk kyrkja nytt sentralvarmeanlegg, og arkeologiske undersøkingar vart sett i gang ved arkitekt Gerhard Fischer. Vestskipet fekk nytt marmorgolv, og plankeveggen under vestre tårnboge kunne endeleg takast ned i 1938, slik at heile kyrkjerommet blir teke i bruk permanent for fyrste gong sidan mellomalderen.

Programmet for dei to nedste rekkjene med statuar på vestfronten vart lagt fram av professor Kolsrud i 1928, med støtte i Maschius’ stikk. Thiis’ forslag til statuane i «kongeetasjen» – utan historisk belegg - vart godkjent i 1935.

Ved krigsutbrotet]] 1940, vart statuane tekne ned frå vestfronten og rosevindauget beskytta med plankedekke. Okkupasjonsstyret utpeikte nazistar til å sitje i tilsynskomitéen, men desse var så inkompetente at dei blanda seg lite inn i planane for kyrkja, og nesten ingen tilsynsmøte vart halde. Okkupasjonsstyret var lite begeistra for dei «jødiske» kongane til kongeetasjen på fronten såg løyvingane skrumpa inn. Betre vart det ikkje då Gestapo troppa opp heime hos Thiis for å arrestere han ein tidleg oktobermorgon i 1942. Thiis var tilfeldigvis i Oslo, og fekk tips om kva som skjedde, og klarde å flykte til Sverige. Restaureringsarbeidet vart ytterlegare hemma av materialmangel og tvangsutskriving av arbeidarane til arbeidsteneste. Arbeidet var i ferd med å stoppe heilt opp då frigjeringa i 1945 endeleg tillèt ei gradvis normalisering av arbeidet.

Thiis presenterte endeleg utkast til vesttårna i 1949, og foreslo samtidig å fjerne tårnhjelmen på midttårnet, forhøgje dette, og setje det i stil med vesttårna. Planane for vesttårna vart godkjende av Stortinget 8. april, men utan å ta stilling til endring av middtårnet. Arbeidet kunne no fortsetje uforstyrra. Gavlen på fronten med relieff stod ferdig 1963, og sommaren 1964 vart nordre vesttårn avdekt, og kyrkjeklokkene hengde opp der. I 1969 stod også søre vesttårn ferdig, og Nidarosdomens eksteriør stod ferdig, ganske nøyaktig 100 år etter at restaureringa starta.

[endre] Restaureringa blir fullførd 1969-2001

Erkeengelen Mikael har ansiktstrekka til Bob Dylan.

Framleis var det Thiis’ intensjon at middtårnet skulle endrast, i tråd med utkastet hans frå 1949. Han arbeidde varmt for dette synet gjennom mange år, og i mai 1971 vedtok Stortinget med knapp margin å rive Christies tårn og byggje eit nytt etter Thiis’ intensjon. Tvilen var stor – lokalsamfunnet i Trondheim likte den karakteristiske tårnforma, og ekspertane, mellom andre Fischer, meinte også at all den tida den historiske utforminga av tårnet var ukjend, var restaureringsarbeidd i seg sjølv verneverdig, sjølv om løysinga ikkje var den arkitektonisk heldigaste. Saka vart trenert av budsjettkomitéen i nokre år, før det vart satt av pengar til å rive tårnet. Lars Roar Langslet og Kjell Magne Bondevik som satt i Kyrkje- og undervisningskomitéen fekk denne løyvinga stryke, og saka vart ikkje seinare teken opp att.^[6].

I den siste fasen av restaureringa vart det utferda ein stor mengje større og mindre skulpturar, både for vestfronten, og ulike ornament. Ein rekna med at skulpturane i mellomalderen ofte var modellerte etter levande førebilete, og dette vart også gjort i stor utstrekning for skulpturane. Såleis er til dømes. biskop Sigurd på fronten modellert etter diktaren Vinje, og Kristofer Leirdals. statue av erkeengelen Mikael på toppen av nordre vesttårn har ansiktstrekka til Bob Dylan, inspirert av Dylans motstand mot Vietnamkrigen.^[7].

Arbeidet med statuane på vestfronten heldt fram heilt fram til 1983. Siste innvendige arbeid – kvelvet i tredje etasje i nordre vesttårn – vart avslutta i 2001, og restaureringa vart offisielt fullenda.

[endre] Restaurering av restaureringa

Restaurering av søndre yttervegg i langkoret, mars 2006.

Dekorasjonar i grytdalskleber frå 1880-tallet smuldrar bort på nordsida av langkoret.

Delar av Nidarosdomen er utsett for sterk forvitring, og ein studie frå 1997^[8]. viste at dette neppe skuldast sur nedbør, så mykje som uheldige løysingar under restaureringa. Det var vanskeleg å skaffe til vege dei enorme mengdene med kleberstein som trongst til arbeidet, og det vart tekne ut stein frå ei rekkje større og mindre brot. Ein del av steinen har vist seg å vere av dårleg kvalitet, dette gjeld spesielt stein frå Grytdal ved Støren, som vart brukt i stor utstrekning i langkoret. I tillegg vart dei originale kalkfugene erstatta med moderne sementfuger, noko som utset steinen for salt miljø og auka forvitring. Dårleg vannavrenning og snøsmelte som følgje av dårleg isolering forsterkar problema. Setningsskader som følgje av svak fundamentering av vesttårna lagar også sprekker i murverket, der det igjen kan trengje inn vatn. Fram mot 2019 pågår det eit større arbeid med utbetringar og utskiftning av fuger og dårleg stein frå restaureringsperioden.

Parallelt med dette pågår det registrering av forvitringsutsatte skulpturar og ornament på kyrkja, til erstatning for den omfattande samlinga med gipsavstøypingar som gjekk tapt i brannen i Erkebispegarden i 1983. Ettersom endel av skulpturane er meget skøyre og ein i dag søkjer å unngå kontaktavstøypingar, har det blitt utvikla ein kontaktfri metode for digital 3D-skanning av figurane for dermed å kunne skape ein eksakt datamodell av figuren. Metoden er så nøyaktig at han også kan brukast til langtidsstudiar av forvitring av desse delane.^[9].

Restaureringa av Nidarosdomen blir i dag ivaretatt av Nidaros Domkirkes Restaureringsarbeider, som er underlagd Kultur- og kyrkjedepartementet.

[endre] Galleri

Det første prospektet av Nidarosdomen, teikna av Olof Nauclér under den svenske okkupasjonen i 1658.	Xylografi frå 1885 av Christies visjonar. Mykje skulle bli som planlagt, men ikkje vesttårna.	Christies vestfrontutkast frå 1903, basert på lause funn. Dette vart i lausaste laget for komitéen, som sakna skjermfronten.	Nils Ryjord overtok Christie si siste skisse, og tapte konkurransen i 1907 med denne halve skjermfronten.
Michelsens apostlar frå 1840 vart fjerna frå oktogonen under restaureringa.	Vestre tårnboge vart gjenmurt etter brannen 1531, og kunne endeleg gjenåpnast i 1891.	Restaureringsverkstasden 1899. Verkstaden heldt lenge til i ruinane av vestskipet.	Flikking på kvelvspring i skipet, ein geskjeft som vart typisk under «systemstriden».
Heinrich Ernst Schirmers utrøyttelege innsats for Nidarosdomen leia til starten av restaureringa i 1869.	Chr. Christie gjenreiste austre og midtre del av kyrkja 1872-1906, inkluderte det karakteristiske tårnet.	Olaf Nordhagen leia arbeidet med vestskipet 1909-1925 og designa skjermfronten med rosevindauget.	Historikeren Macody Lunds teoriar gav støtte til «systemstriden» som lamma restaureringa 1915-1922.

[endre] Referansar

1. ↑ .Schirmer, H. E.: Forslag af 30. april 1851 til Restauration af Trondheim sine Domkirke; refererte i Danbolt 1997
2. ↑ .Brev frå Schirmer til Krefting 30. desember 1868, referert i Fischer 1969.
3. ↑ .Foredrag av Macody Lund i Videnskapsselskapet i Kristiania 28. mai 1915, referert i Fischer 1969 s. 90.
4. ↑ .Radiointervju med Helge Thiis, refert i Trondheimspressen 19. november 1932, gjengjeve i Fischer 1969 s. 121.
5. ↑ .Avisintervju gjengjeve i Fischer 1969.
6. ↑ .Langslet, Lars Roar: Fra Innsiden. Glimt fra ett halvt liv i politikken, Oslo 1994, s. 86; gjengitt i Danbolt 1997 s. 337.
7. ↑ .Intervju med Kristofer Leirdal i Adresseavisen juni 2001, referert bl.a. i Nettavisen.
8. ↑ .Litteraturliste: Storemyr 1997
9. ↑ .[Digital gjenreisning av Nidarosdomen], artikkel i TU, 13. februar 2004.

[endre] Litteratur

• Danbolt, Gunnar, Nidarosdomen, frå Kristkirke til nasjonalmonument, Oslo 1997, ISBN. 82-7694-024-2
• Fischer, Gerhard, Domkirken i Trondheim, Kirkebyggeriet i mellomalderen, bind 2, Oslo 1965
• Fischer, Gerhard, Nidaros Domkirke - Gjenreisning i 100 år 1869-1969, Trondheim 1969
• Krefting, Otto, Om Throndhjems Domkirke, Throndhjem 1885
• Mathiesen, Henrik, Domkirken i Trondheim og det norske folk, Oslo 1926
• Storemyr, Per, The Stones of Nidaros - An Applied Weathering Study of Europe's. Northernmost Medieval Cathedral, Trondheim 1997

[endre] Eksterne lenker

• Nidaros Domkirkes Restaureringsarbeider
• Redningsaksjon for domen Aftenpostens nettutgåve, 24. januar 2006.

[endre] Kjelde

• Denne artikkelen er maskinomsett frå Bokmålswikipediaen med programmet Nyno og seinare språkvaska

Mal:Nidarosdomenserie