Antanas Smetona
Z Wikipedii
Antanas Smetona (ur. 10 sierpnia 1874 w Użułanach-Uželėnis k. Wiłkomierza, zm. 9 stycznia 1944 w USA) litewski polityk, jeden ze współzałożycieli odrodzonej Litwy, premier i wieloletni prezydent.
Spis treści |
[edytuj] Edukacja i działalność polityczna do 1914 roku
Po ukończeniu szkoły elementarnej w Towianach kształcił się w Wiłkomierzu i Lipawie. Razem z J. Jablonskisem i Vincasem Kudirką należał do sekretnej studenckiej organizacji (wzorującej się na masonerii). W 1896 roku zorganizował protest przeciwko obowiązkowym nabożeństwom prawosławnym w szkole. Z tego powodu wyrzucono go z gimnazjum, jednak parę lat później przyjęto go do jednej z petersburskich szkół. Po jej ukończeniu związał się z nielegalną organizacją patriotów litewskich, publikował i rozpowszechniał książki w zakazanym wówczas języku litewskim. W 1899 roku organizował protesty przeciwko łamaniu prawa przez władze, za co został wyrzucony z uczelni i skazany na dwa tygodnie więzienia i zesłany do Wilna. Powrócił jednak do Petersburga i kontynuował studia. Później parokrotnie aresztowany. W 1902 ukończył uczelnię i podjął pracę w wileńskim Banku Ziemskim. W początkowych dniach pobytu w Wilnie zaangażował się w działalność Litewskiej Partii Demokratycznej, którą reprezentował w "Wielkim Sejmasie", został nawet wybrany do jego prezydium. 1904-07 pracował w gazecie "Wieści Wileńskie". Razem z J. Tumas założył gazetę "Viltis" (pol. "nadzieja"), gdzie działał na rzecz wolności narodu, był także członkiem licznych stowarzyszeń niepodległościowych i kulturalnych, uczył dzieci języka litewskiego w wileńskich szkołach.
[edytuj] I wojna światowa
W 1914 rozpoczął publikację w Vairas ("Wiosło"), nowym dwutygodniku. W czasie wojny pomagał poszkodowanym i nadal aktywnie udzielał się w towarzystwach naukowych. W lecie 1916 był jednym z sygnatariuszy memorandum do Niemieckiego Głównodowodzącego na Froncie Wschodnim, w którym domagał się prawa Litwinów do samostanowienia. Był jednym z organizatorów Konferencji Litewskiej w Wilnie (wrzesień 1916), członkiem jej prezydium, wybrano go także na członka Rady Państwowej (Taryby), później awansował do roli jej przewodniczącego. 16 lutego 1918 A. Smetona razem z innym działaczami podpisał akt niepodległości Litwy.
Po 1918 roku pozostawał zwolennikiem porozumienia Litwy z Niemcami. Wyrażał pogląd, iż dla młodej państwowości litewskiej większe zagrożenie stanowią Polacy. Na przełomie lat 1918 i 1919 przebywał w Niemczech i w krajach skandynawskich, gdzie popularyzował ideę niepodległej Litwy. 4 kwietnia 1919 Taryba wybrała go na pierwszego prezydenta młodej republiki. Wkrótce zastąpił go jednak Aleksandras Stulginskis.
[edytuj] Polityczna emerytura
Smetona po pierwszych demokratycznych wyborach pozostał poza sejmem, wycofał się do "Sulejówka", angażując się w pracę dziennikarską. Redagował pismo związane z "Partią Postępu Narodowego" Lietuvos balsas ("Głos Litwy"), Lietuviskas balsas ("Litewski Głos"), Vairas ("Wiosło"). Przez pewien czas pracował jako komisarz rządowy w okręgu Kłajpedy, ale z racji konfliktu z premierem Galvanauskasem zrezygnował z tej posady. W latach 1923-1927 był profesorem na Uniwersytecie Litewskim, najpierw w katedrze sztuki i historii, później filozofii, wygłaszając pełne pasji i zaangażowania wykłady. W 1932 otrzymał doktorat honorowy Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie.
[edytuj] Druga prezydentura
Po przewrocie wojskowym z grudnia 1926 przyjął propozycję ubiegania się o najwyższy urząd w państwie i został wybrany prezydentem, wiele w tym czasie podróżując po Litwie i nie bez populizmu wsłuchując się w "głos ludu". 15 maja 1928 ogłosił za zgodą parlamentu nową konstytucję, która dawała prezydentowi znacznie szersze uprawnienia niż dotychczasowa (np. przez długi czas Smetona nie zwoływał parlamentu).
W latach trzydziestych opublikowano najważniejsze prace publicystyczne prezydenta. Latem 1940 po sowieckim ultimatum wobec Litwy był zwolennikiem stawienia oporu przez rząd. Osamotniony w swym przekonaniu zgodził się na przyjęcie warunków sowieckich, zrzekając się swych prerogatyw na rzecz premiera Merkysa.
[edytuj] Emigracja
15 czerwca 1940 wraz z rodziną uciekł do Niemiec (jak podkreślała propaganda sowiecka: "po opróżnieniu swego konta bankowego"). Po krótkim pobycie w Szwajcarii wraz z rodziną przedostał się do Stanów Zjednoczonych, gdzie koncentrowało się życie patriotycznej emigracji litewskiej. Osiedlił się w Cleveland wraz z synem Juliusem. Pracował nad opublikowaniem obszernych pamiętników oraz skondensowanej historii Litwy. Zmarł tragicznie w wyniku pożaru domu 9 stycznia 1944, został pochowany na lokalnym cmentarzu w Cleveland.
[edytuj] Rodzina
Już w bardzo wczesnym dzieciństwie został osierocony przez rodziców, jego wychowaniem zajmował się starszy brat Ignas (1857-1933). Sam Antanas Smetona opiekował się i był do końca życia emocjonalnie związany ze swoją siostrą Julią, nauczycielką (1878-1962).
W 1904 roku ożenił się z Zofią z Chodakowskich, z którą miał syna Juliusa i córkę Mariję. Bratankiem prezydenta był Kazys Smetona (1915-38).
Prezydent Smetona miał związki rodzinne z wieloma postaciami życia publicznego Litwy (np. Stasysem Raštikisem, mężem córki brata Motiejusa, Juozasem Tūbelisem, swoim szwagrem czy zięciem Aloyzasem Valušisem), z powodu czego oskarżany był przez przeciwników politycznych o uleganie nepotyzmowi.
Republika Litewska 1918-1940
Antanas Smetona • Aleksandras Stulginskis • Kazys Grinius • Jonas Staugaitis¹ • Aleksandras Stulginskis¹ • Antanas Smetona • Antanas Merkys¹ • Justas Paleckis
Republika Litewska od 1990
Algirdas Brazauskas • Valdas Adamkus • Rolandas Paksas • Artūras Paulauskas¹ • Valdas Adamkus
¹ pełniący obowiązki
