Chorał gregoriański
Z Wikipedii
Chorał gregoriański jest to jednogłosowy śpiew liturgiczny w Kościele rzymskokatolickim. Nazwa pochodzi od imienia papieża Grzegorza Wielkiego, który według tradycji zebrał i usystematyzował melodie chorału. Dokonał tego w latach 590-604. Wszystkie melodie zebrane przez Grzegorza Wielkiego zyskały nazwę Antiphonarius (Antyfonarz). Oryginał antyfonarza zaginął już w średniowieczu - w X wieku. Zachowały się jego ręczne odpisy; najstarsza kopia pochodzi z klasztoru benedyktyńskiego w St. Gallen.
Głos główny w wielogłosowej muzyce średniowiecza i renesansu często był zaczerpnięty właśnie z melodii chorału gregoriańskiego. (Taką melodię skomponowaną wcześniej i wykorzystaną w nowej kompozycji określa się mianem cantus prius factus lub inaczej cantus firmus).
Spis treści |
[edytuj] Cechy chorału gregoriańskiego
- jednogłosowość - śpiew chóru męskiego na jeden głos
- ametryczność - brak określonego metrum i związanych z nimi taktów w utworze
- melizmatyczność - wykonywanie kilku dźwięków na jednej sylabie
- a cappella
- teksty w języku łacińskim
- tonalność oparta na 8 skalach modalnych, kościelnych; ścisła diatonika
- teksty z Pisma Świętego
- odpowiednia notacja: litery, neumy, klucze
- spokojny, dostojny charakter
- brzmienie ascetyczne
[edytuj] Notacja
Notacja na przestrzeni całej epoki: litery, neumy, klucze, solmizacja.
Chorał w późniejszym okresie swojego rozwoju był zapisywany za pomocą tzw. notacji neumatycznej, która wykorzystywała specjalne znaki (tzw. neumy) na oznaczenie poszczególnych dźwięków (punctum) lub ich grup przypadających na jedną sylabę tekstu (neumy proste i neumy złożone). We wczesnym stadium rozwoju europejskiego zapisu muzycznego (do X w.) neumy wyrażały tylko przybliżoną wysokość dźwięków, natomiast po reformie pisma muzycznego Guidona z Arezzo w XI w. określały już konkretne dźwięki.
Podstawowe znaczenie w chorale gregoriańskim miał tekst składający się z fragmentów Pisma Św. Muzyka miała pomagać tylko zrozumieniu tekstu. Ważne było ustalenie związku tekstu i muzyki. W związku z tym ustanowiono stosunek:
- sylabiczny - gdy na jedną sylabę tekstu przypadał jeden dźwięk
- neumatyczny - gdy na sylabę tekstu przypadało kilka dźwięków
- melizmatyczny - gdy na jedną sylabę tekstu przypadało od dwóch do kilkunastu nut
[edytuj] Rodzaje śpiewów
W chorale gregoriańskim wyróżnia się następujące rodzaje śpiewów:
- psalmodia – śpiewy proste, recytatywne, wykonywane solo, przez dwa chóry na przemian lub przez wszystkich wiernych; posługuje się ona stereotypami, charakterystycznymi dla każdego tonu psalmowego formułami melodycznymi, z kolei tony mają wiele zakończeń modulujących do następujących po nich śpiewów. Melodyka psalmodii jest ściśle sylabiczna lub w niewielkim stopniu ozdobna. Śpiewy psalmodyczne kończą się przeważnie doksologią.
- antyfona – utwory w zasadzie krótkie (z wyjątkiem Introitów i Communio) spełniające role refrenów do psalmów, z którymi zazwyczaj występują. Istniały antyfony rozbudowane melizmatycznie, np. wielkanocne. We wczesnym okresie stosowano przemienną recytację psalmów przez dwa chóry, później nazwano tak wszystkie śpiewy wykonywane zbiorowo.
- responsoria – śpiewy melizmatyczne, rozbudowane w melodyce ornamentalnej (np. Alleluja) lub krótkie (np. graduały, offertoria) i utwory w stylu swobodnym.
- 'ordinarium missae - Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei i Ite Missa est lub Benedicamus Domino -
śpiewy o charakterze recytacyjnym lub melizmatycznym, wykonywane przeważnie przez 2 chóry równe. ordinarium missae jest z muzycznego punktu widzenia najbardziej interesującym i kompleksowym cyklem w chorale gregoriańskim.
- hymny, tropy, sekwencje, versus, quasi-versus – formy zarówno oryginalne jak i adaptowane, wzięte niekiedy z innego repertuaru, np. liturgii bizantyjskiej (Agios o Theos na Wielki Piątek, śpiewy na uroczystości Oczyszczenia NMP). Hymn to jednogłosowa pieśń sławiąca Boga, o sylabicznej melodyce i budowie zwrotkowej, wprowadzona przez św. Ambrożego jako śpiewy kościelne. Trop to wstawka nowego wierszowanego tekstu z melodią, umieszczonego pomiędzy tekstem liturgicznym. Za twórcę tropów został uznany szwajcarski mnich, Tuotilo (zm. 915). Sekwencja to rodzaj wstawki z nowostworzonym tekstem podstawionego pod istniejące wcześniej melodie, będące bezsylabowymi dźwiękami melizmatu na słowie, np. alleluja. Najsłynniejsze sekwencje, które sobór trydencki ograniczył do 5, to pochodzące z końca XII wieku: Stabat Mater Dolorosa (z łac. Stała Matka Bolejąca) Jacopone da Todi i Dies Irae (z łac. Dzień gniewu) Tommaso Celano W Mediolanie nazywano je "longissima melodia" (z wł = melodia najdłuższa), gdyż tworzył ją łańcuch złożony nawet z kilkudziesięciu nut. Do tej grupy zaliczyć również można misteria, dramat liturgiczny, wczesne łacińskie pieśni waganckie, najstarsze pieśni trubadurów – conductus.
Niedawno odkryty został dramat liturgiczny Hildegardy von Bingen Ordo virtutum (Gra cnót) - moralitet. Cechuje sie wyszukaną melodyką i ekspresyjnością. Wykorzystano tam instrumenty smyczkowe: fidel oraz dęte: syrinks.
- concentus - charakteryzował się śpiewnym charakterem melodii bez względu na tekst słowny;
- lais - pieśni na cześć chrześcijańskich świętych;
- legendy - rymowane pieśni o świętych;
- ody - forma poezji religijnej; posiadały budowę zwrotkową, śpiewane były zawsze według jednej melodii , zwanej "hirmos".
[edytuj] Śpiewy mszalne i pozamszalne
Podział chorału gregoriańskiego na śpiewy mszalne i pozamszalne:
[edytuj] Mszalne
części stałe mszy (ordinarium missae)
- Kyrie (tekst w języku greckim)
- Gloria
- Credo
- Sanctus (zawiera "Benedictus")
- Agnus Dei-dodane w XI wieku.
i części zmienne mszy (proprium missae):
- introitus (śpiew na rozpoczęcie)
- graduale
- alleluja
- offertorium (śpiew na ofiarowanie)
- communio (śpiew na komunię)
[edytuj] Pozamszalne
Officja (Nabożeństwa, liturgia godzin, godziny kanoniczne):
- Jutrznia (przed wschodem słońca, odprawiana jeszcze w nocy)
- Laudes (od laudare - chwalić o brzasku)
- Pryma (o wschodzie słońca)
- Tercja (o 9.00)
- Seksta (po południu)
- Nona (ok. 15.00)
- Nieszpory (o zachodzie słońca)
- Kompleta (przed udaniem się na spoczynek)
Głównym elementem tych nabożeństw są: psalmy, hymn, antyfony, responsoria.
[edytuj] Historia chorału gregoriańskiego
Chorał gregoriański, rzymski chorał, repertuar śpiewów ściśle liturgiczny kościoła rzymskokatolickiego, ukształtowany w początku VIII w., a przekazany w rękopisach w IX w. Językiem tekstów chorału gregoriańskiego jest łacina. Nazwa chorału gregoriańskiego pochodzi z ok. 770 r. i pierwotnie oznaczała śpiew rzymski – cantus firmus, na który składały się skodyfikowane śpiewy pochodzące m.in. z muzyki synagogalnej, syryjskiej, bizantyjskiej i greckiej. W 754 r. chorał rzymski usiłował wprowadzić w Galii król Pepin Mały. W 787 r. papież Hadrian wysłał rękopisy z chorałem opactwu w Cordobie. Wg Amaleriusza z Metzu (831 r.) w obu przypadkach chodziło o śpiew tzw. starorzymski zwany również autentycznym, w odróżnieniu od chorału późniejszego, do którego zalicza się hymny, sekwencje, versus, itp., jak również utwory klasyczne z późniejszego okresu, m.in. officium za zmarłych, o Św. Trójcy i Wszystkich Świętych. Chorał rzymski rozpowszechnił się w kraju Franków między 782 a 786 r., na północy Italii wyparł on lokalny śpiew zwany ambrozjańskim lub mediolańskim (chorał ambrozjański), charakteryzujący się bogatymi melizmatami i rozbudowaną melodyką. Chorał mediolański uległ niewielkim wpływom gregoriańskim za pośrednictwem kościoła w Monza, Ravennie, Pavii i klasztorów północnowłoskich, będących w kręgu wpływów ośrodka w Saint Gall. Wcześnie, bo jeszcze w VI w. chorał rzymski dotarł do Anglii. W 805 r. Karol Wielki wprowadził w swym państwie śpiew, który uważał za autentyczny chorał gregoriański. Nokter z Saint Gall podkreślił w 883 r., że między śpiewem rozpowszechnionym w Galii a śpiewem wykonywanym w Rzymie – śpiew starorzymski, istnieje wielka różnica. W IX w. chorał gregoriański objął swym zasięgiem centralną Germanię, później Czechy i Polskę (966 r.). Z lat 817-834 pochodzi pierwszy znany rękopis chorału gregoriańskiego (Monachium, kodeks 9543) z melodiami zanotowanymi notacją bezliniową (in campo aperto). System ten był bardzo nieprecyzyjny, toteż w XI w. Hermannus Contractus wprowadził oznaczenia literowe dla uściślenia i sprecyzowania interwałów. Ważnym krokiem w uściśleniu zapisu muzycznego chorału gregoriańskiego było wprowadzenie do notacji linii (po raz pierwszy w 986 r. w klasztorze w Cordobie). Linię dla dźwięku „fa” kreślono inkaustem czerwonym, zaś dla dźwięku „do” – żółtym. System ten udoskonalił Guido (z) d’Arezzo dodając dalsze linie. Na bazie notacji francusko – normandzkiej rozwinęła się notacja chorałowa w dwóch podstawowych rodzajach:
- rzymska zwanym nota quadrata
- niemiecka, czyli gotycka – neumy
Wprowadzenie precyzyjnego zapisu muzycznego miało pierwszorzędne znaczenie dla dalszego rozwoju i ujednolicenia chorału gregoriańskiego. Niezależnie od tradycji rzymskiej rozwijały się samodzielnie śpiewy w liturgii mediolańskiej, benewentyńskiej, gallikańskiej, mozarabskiej (Toledo), wizygockiej. Wszystkie te śpiewy wchodzą w skład tzw. monodii liturgicznej – cantus planus, czyli śpiewów jednogłosowych opartych na systemie diatonicznym. Wg teoretyków z X i XI w. termin „Planus” oznaczał śpiewy w rejestrze niskim. W tym znaczeniu użył go Guido d’Arezzo w 12. rozdziale traktatu Micrologus. W epoce notacji modalnej i notacji menzuralnej (od XIII w.) określenie musica plana wiązało się z rytmem swobodnym i było przeciwieństwem menzuralnej - musica mensurata.
Po wprowadzeniu notacji do chorału gregoriańskiego uległ on wielu modyfikacjom i zniekształceniom, w wyniku których nastąpiło zubożenie lub nawet całkowite wyrugowanie ornamentyki. Występujące w chorale gregoriańskim rozbieżności, tak w melodyce jak i w teorii, mające różne podłoże, a występujące tak w śpiewach monastycznych jak i w śpiewach kościołów katedralnych nawet w regionach tego samego kraju, doprowadziły do podjęcia reform unifikujących chorał gregoriański. Przeprowadzili je cystersi (1134), dominikanie (1255-1256), kartuzi, premonstratensi (norbertanie), karmelici (przed 1312), franciszkanie. Chorał gregoriański stał się również punktem wyjścia dla konstrukcji wielogłosowych, kontrapunktycznych (organum), modyfikujących pierwotną linię melodyczną – cantus firmus. Począwszy od XII w. chorał gregoriański coraz bardziej zaczął podlegać wpływom muzyki menzuralnej.
Chorał gregoriański oparty jest na 8 skalach modalnych (skale kościelne), 4 autentycznych (re – dorycka, mi – frygijska, fa – lidyjska, sol – miksolidyjska) i 4 plagalnych, będących transpozycjami skal autentycznych o kwartę w dół, z zachowaniem wspólnej finalis (la – hypodorycka, ut/si – hypofrygijska, do – hypolidyjska, re – hypomiksolidyjska). Pozwala to na pewnego rodzaju modulacje do innych skal (tonów, modusów) lub w obrębie tej samej (np. modus w „re” ulega przekształceniu w modus „la” i „sol” z „si bemol”). Śpiewy te są wyłącznie jednogłosowe, wykonywane przez głosy męskie, zgodnie z ówczesną zasadą Mulier tacet in ecclesia. Ambitus melodii chorału gregoriańskiego obraca się najczęściej w obrębie seksty (u cystersów nie przekracza decymy), czasami dochodzi do duodecymy (np. offertorium Jubilate Deo, graduał Qui sedes Domine). Melodie rozwijają się przeważnie wokół dźwięku podstawowego czyli finalis.
Z biegiem czasu chorał gregoriański rozwijał się, podlegał reformom i zmianom. Repertuar tzw. autentyczny skrystalizował się w VIII-IX w. i był także używany do innych tekstów, lub nawet komponowano utwory pseudogregoriańskie – H.Du Mont.
Przeciwko deformacjom dawnego repertuaru chorału gregoriańskiego występowało wielu teoretyków i papieży. Okres ten kończy się uchwałami soboru trydenckiego - reformą chorału gregoriańskiego dokonaną przez papieża Grzegorza XIII (1577). W Polsce opracowano wydanie śpiewów oparte na dawnych rękopisach. Graduał i Antyfonarz zatwierdzone zostały w 1621 i 1628 roku przez Synod Piotrkowski i Uniwersytet Jagielloński.
Prace nad rekonstrukcją chorału gregoriańskiego rozpoczęto w XIX w. pod hasłem powrotu do źródeł, zainicjowane prze ojca P. Guérangera i jego następców w opactwie benedyktyńskim w Solesmes (słynna szkoła solesmeńska). Podjęto badania paleograficzne najstarszych rękopisów muzycznych i odtworzono ich pierwotną wersję. Punktem zwrotnym było opublikowanie przez kanonika Gontier z Le Mans swojej pracy oraz rezultatów badań solesmeńczyków - o. P. Jausionsa i o. J. Pothiera. Prace te zyskały poparcie papieża Leona XIII i papieża Piusa X, który encykliką Motu proprio z 22 listopada 1903 roku zlecił im nową redakcję ksiąg liturgicznych. (tzw. Editio Vaticana). Pius XI ogłosił konstytucję Divini cultus, dotyczącą pielęgnowania chorału gregoriańskiego, a Pius XII wydał 2 encykliki potwierdzające dawne przepisy. Sobór Watykański II zwołany przez papieża Jana XXIII potwierdził ważność w kultywowaniu tradycji chorału gregoriańskiego. W konstytucji o liturgii w rozdziale VI poświęconym muzyce stwierdza się, że „chorał gregoriański jest śpiewem własnym liturgii rzymskiej i w liturgii on powinien zajmować pierwsze miejsce”, jednak wraz z zastąpieniem łaciny językami narodowymi zatracono nierozerwalny związek słowa i muzyki.
POSŁUCHAJ CHORAŁU: http://www.christusrex.org/www2/cantgreg/
[edytuj] Zobacz też
