Doktryna socjalizmu arabskiego
Z Wikipedii
Doktryna socjalizmu arabskiego- to doktryna polityczna arabskich intelektualistów zapoczątkowana w XIX wieku. Idee socjalizmu w świecie arabskim - wbrew utartym nieraz przekonaniom - mają dość bogatą tradycję, sięgają dwa stulecia wstecz. Ich propagatorami byli arabscy intelektualiści, którzy w czasie swoich podróży, studiów i pobytu w Europie zapoznali się z wczesnymi ideami utopijnego socjalizmu, a także rozwijającym się ruchem robotniczym oraz jego ideologią. Początkowo akceptowali zresztą bardziej zasady socjalizmu utopijnego, zaś atrakcyjność głoszonych haseł zyskiwała na znaczeniu głównie w kołach zorientowanych na Zachód zwolenników zasadniczych reform w społeczeństwie muzułmańskim, zorganizowanym w myśl tradycyjnych reguł islamu. Współczesnymi propagatorami byli głównie przedstawiciele mniejszości religijnych występujących często z pozycji walki o tolerancję religijną.
[edytuj] Geneza idei socjalistycznych w świecie arabskim
Początków wczesnych idei socjalistycznych należy więc upatrywać we wzajemnych kontaktach między socjalistami Zachodu i Wschodu. Idee te, podobnie jak pojęcia nacjonalizmu czy demokracji, zapożyczone zostały z europejskiej myśli politycznej trafiając na podatny grunt w XIX wieku, który zaznaczył się w historii świata arabskiego jako wiek przebudzenia i kształtowania świadomości narodowej, a także jako okres działalności wielkich reformatorów islamu, usiłujących przystosować społeczeństwo do nowej epoki po kilku wiekach stagnacji i marazmu.
Między 1833 a 1835 rokiem europejscy saint-simoniści wysłali misję propagandową do Stambułu i Egiptu. Późniejsi podróżnicy stwierdzali, że zetknęli się tam z ludźmi zorientowanymi w kwestiach socjalizmu europejskiego. Wielki myśliciel egipski Raifaat at-Tahtawi (1801-1873), który przebywał na studiach w Paryżu w latach 1826-1831, zapoznał się z ideami socjalistycznymi i przedstawił je w jednej ze swych prac już w 1869 r. Jednakże ostrze niechęci czy wrogości narodów wschodnich kierowało się wówczas głównie przeciwko europejskiej dominacji imperialistycznej, a mniej interesowało się koniecznością dokonania wewnętrznych przeobrażeń społeczno politycznych. Niektórzy reformatorzy próbowali wykorzystywać islam w celu oddziaływania na najszersze masy. Odrzucali więc idee socjalistyczne jako szkodliwe dla jedności narodowej, związane z ideologiami niereligijnymi i przedwczesne dla świadomości społecznej. Takie stanowisko reprezentował np. głośny reformator islamu i przeciwnik imperializmu Dżamal ad-Din al-Afghani około 1870 roku, czy postępowy nacjonalista egipski Ahmad Lutfi as-Sajjid (1871-1963). [1].
Inni, choć nieliczni, ale kierujący sie myślą naukową i pozytywistyczną, zdobytą w zetknięciu z postępowymi prądami Europy tych czasów, szli dalej, widząc możliwość rozwiązania skomplikowanych problemów rozwojowych społeczeństw arabskich jedynie w adaptacji rozwiązań socjalistycznych. Do pierwszych prekursorów tych idei na gruncie arabskim zaliczyć należy znanego materialistę odrzucającego tradycjonalistyczne poglądy oparte na religii i zasadach Koranu - Szibli asz-Szumajjila (1860-1917), który skonkretyzował swe zapatrywania na przebudowę społeczeństwa muzułmańskiego w początkach bieżącego wieku, a także wybitną postać tego okresu - Salamę Musę (1887-1958) [2].
Recepcja idei socjalistycznych w świecie arabskim dokonywała się na drodze kontaktów z myślą europejską w trudnych i specyficznych warunkach braku niepodległości politycznej, głębokiego przywiązania do tradycji i dominującego we wszystkich dziedzinach życia islamu. Istniała tutaj również innego rodzaju prawidłowość: większość wyjeżdżających na studia do Europy pochodziła z rodzin zamożnych, a tylko nieliczni z uboższych. Ci ostatni byli naturalnie podatniejsi na wpływ idei socjalistycznych, ale po powrocie z zagranicy mieli bardzo mały lub żaden wpływ na bieg wydarzeń i rozwój polityczny swych krajów.
Z czasem, gdy państwa arabskie adaptowały szereg instytucji demokratycznych na wzór europejski, władza przeszła w ręce młodych działaczy z klas wyższych, którzy pragnęli wprowadzić raczej system polityczny ściśle odpowiadający istniejącym modelom europejskim niż proponowany przez radykałów, za jakich uchodzili socjaliści. Wybitną postacią tego wczesnego okresu był Szibil asz-Szumajjil, Arab-chrześcijanin. Był działaczem ruchu modernistycznego - odrodzenia czy przebudzenia arabskiego - zarazem pierwszym działaczem, który naukowo wyjaśniał doktrynę socjalizmu, chociaż sama idea była już częściowo znana arabskim myślicielom.
Pod wpływem myśli asz-Szumajjila i Antuna rozpoczął swoją działalność właściwy twórca socjalizmu egipskiego, Salama Musa, także wyznania chrześcijańskiego (kopt). Zwalczając brak tolerancji religijnej wśród muzułmanów i stagnację intelektualną w krajach arabskich znalazł on w socjalizmie i teorii ewolucji ujście i dojście na istniejące warunki społeczne. Jego zainteresowanie ideą socjalizmu pogłębiło się w trakcie pobytu w Europie w latach 1908-1911. „Socjalizm - zauważał - jest nowym sposobem widzenia rzeczy, który jaskrawo przedstawił mi sytuację biednych klas Egiptu, a zatem rozwój socjalizmu w naszym kraju stał się przedmiotem mojego zainteresowania". W 1909 r. poznał Keira Hardie, lidera Niezależnej Partii Pracy i członka parlamentu, który wywarł na nim wielkie wrażenie. Pisał później na ten temat: „Kiedy się z nim spotkałem, powiedział mi, że jest socjalistą, i że socjalizm zwycięży najpierw w Europie, a potem rozprzestrzeni się na inne części świata. Dodawał, że imperializm brytyjski musi się skończyć w Egipcie, jak też w Indiach, i że jest naszym obowiązkiem, naszym pierwszym patriotycznym obowiązkiem w Egipcie wyrzucić Anglików, po czym będziemy mogli przeprowadzić reformy społeczne". Poglądy te wywarły wielkie wrażenie na Musie, który po powrocie do Egiptu zaczął propagować socjalizm i idee liberalne na łamach prasy egipskiej.
We wczesnych latach rozwoju arabskiej myśli socjalistycznej nie podejmowano właściwie jakiejś krytycznej, twórczej polemiki z głoszonymi teoriami utopijnymi, ponieważ większość pisarzy była bardziej zainteresowana kwestiami religijnymi i narodowymi. Do pierwszej wojny światowej hasła i teorie pierwszych socjalistów wzbudzały bardzo małe zainteresowanie, ponieważ społeczeństwo nie było jeszcze przygotowane na przyjęcie tak liberalnych idei, biorąc pod uwagę specyfikę sytuacji, niezwykle głęboko zakorzeniony tradycjonalizm religijny i niski stopień świadomości politycznej. Mimo to stanowiły one istotny zaczątek myśli socjalistycznej, która w pełniejszej postaci stała się przedmiotem zainteresowań następnej generacji działaczy i myślicieli.
[edytuj] Pierwsze partie socjalistyczne
[edytuj] Turcja
W świecie muzułmańskim pierwsze partie socjalistyczne powstały w Turcjii w Iranie tuż po pierwszej wojnie światowej, ale ich wpływ w świecie arabskim był ograniczony. Z jednej strony dlatego, że arabscy socjaliści otrzymywali kontakty głównie z Europą, a z drugiej, że przywódcy arabscy bardziej byli zajęci walką o niepodległość polityczną niż problemami społeczno-ekonomicznymi.
[edytuj] Egipt
Pierwszym politykiem, który chciał wprowadzić idee socjalistyczne do programu partii politycznej po pierwszej wojnie światowej był Aziz Mirhum, pozostający pod wpływem francuskiej myśli socjalistycznej. Wraz z innymi jak Mustafa ar-Razik, Husajn Hajkal czy Mansur Fahmi (aczkolwiek różnili się oni poglądami w kwestiach szczegółowych), usiłował realizować pewne reformy liberalne w ramach krótko istniejącej Partii Demokratycznej w Egipcie. W 1920 trójka działaczy: Abdallah Inani, Musni al-Arabi i Salama Musa utworzyli Egipską Partię Socjalistyczną. Działalność partii okazała sie jednak bardzo ograniczona.
[edytuj] Syria i Liban
Myśl socjalistyczna rozwijała się jednak stopniowo także w Syrii i Libanie, ale przed pierwszą wojną światową większość intelektualistów emigrowała do Egiptu, gdzie znajdowali lepsze warunki wyrażania swych poglądów ze względu na odrębna sytuację polityczno-ustrojową tego kraju. Po pierwszej wojnie światowej część intelektualistów wróciła do Libanu, który z kolei stał się bardziej tolerancyjny w głoszeniu liberalnych idei, niż Egipt poprzednio, i stąd właśnie myśl socjalistyczna promieniowała na Syrię, Irak oraz inne kraje arabskie.
Wśród pierwszych propagatorów myśli socjalistycznej w Libanie należy wymienić Jusufa Ibrahima Jazbuka. W 1922 r. Iskander ar-Rijaszi, dziennikarz wyznania chrześcijańskiego , po kilku podróżach do Europy, w czasie których - jak sam pisał później - stał się socjalistą, zaczął wydawać pismo „asz-Szahafi at-Taih" („Wędrujący dziennikarz") w którym deklarował się obrońcą sprawy robotników i uciskanych.
Socjalizm jako ideologia przyciągał początkowo pewnym myślicieli, ale nie byli oni przywódcami ruchu reformatorskiego. Ich poglądy odzwierciedlały swoisty idealizm uciśnionych grup - pod względem społecznym lub religijnym - i wydaje się, że były trochę przedwczesne albo zbyt abstrakcyjne nawet dla prozachodnio nastawionych kół. Były one bardziej zainteresowane jednością narodową niż nierównościami społecznymi. Z początku zresztą to grupy mniejszościowe były zainteresowane ideałami socjalizmu, zaś stojący u władzy obciążali go różnymi podejrzeniami - muzułmanie na ogół nie przejawiali zbytniego entuzjazmu dla nowych idei, ponieważ przeciwstawiały się one istniejącym tradycjom i określonej przez islam drodze życia. Przede wszystkim zaś przywódcy narodowi przeciwstawiali się socjalizmowi twierdząc, że osłabia on tak konieczną jedność narodową, w czasie gdy naród arabski powinien być zajęty głównie walką przeciwko obcej dominacji i o pełne zjednoczenie.
[edytuj] Baasizm - polityczna doktryna Socjalistycznej Partii Odrodzenia Arabskiego - Baas
Baas - Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego (hizb al-baas al-arabi al-isztiraki) ma najstarszą doktrynę socjalizmu w świecie arabskim. Idee socjalistyczne były wprawdzie znane i rozwijały się już od początku bieżącego stulecia, ale nie stanowiły one jakiegoś zwartego systemu, przynajmniej w tej formie i postaci, jak prezentowane przez Baas.
Parta ta powstała w 1947 r. w Syrii z połączenia Partii Odrodzenia (hizb al-baas al-arabi), założonej cztery lata wcześniej przez młodych nauczycieli: Michela Aflaka i Salaha ad-Din al-Bitara, z Arabską Partią Socjalistyczną (hizb-al-arabi al-isztiraki) Akrama Hauraniego. Formalne połączenie obu partii nastąpiło w 1954 r. na drugim kongresie narodowym i od tego czasu partia nosi obecną nazwę.
Główne hasła Baas, znajdujące szeroki oddźwięk w społeczeństwie, to nacjonalizm, jedność i socjalizm. Pierwsze hasło jest niemal wspólnym credo w młodych państwach Trzeciego Świata i obejmuje podwójne znaczenie: antykolonializm typowy dla świeżo wyzwolonych krajów budujących swoją państwowość na narodowej solidarności i jednocześnie wyraża ideę od wieku pielęgnowana idea przez wszystkich postępowych arabskich nacjonalistów: dążenie do likwidacji podziału na małe kraje i zbudowanie jednego unitarnego bądź federalnego państwa jednoczącego cały naród arabski. Istniejące podziały polityczne i administracyjne są uważane za rezultat polityki imperializmu i miejscowych reakcyjnych interesów czy rywalizacji. Socjalizm wreszcie traktowany jest jako droga postępu zdolna zapewnić realizację obu celów, tj. rozwoju i sprawiedliwości społecznej.
[edytuj] Socjalizm w programie Frontu Wyzwolenia Narodowego (FLN) w Algierii
Idee socjalistyczne znane były w Algierii na długo przed rokiem 1962 - rokiem uzyskania niepodległości. Jeszcze w 1920 r. powstała Komunistyczna Partia Algierii stanowiąca jednak do 1936 r.sekcję algierską Francuskiej Partii Komunistycznej, m.in. z racji statusu polityczno-prawnego Algierii (francuskie departamenty zamorskie). Później stała się partią autonomiczną, a jej działacze i członkowie aktywnie uczestniczyli w ruchu niepodległościowym propagując zarazem w społeczeństwie algierskim swe idee. Od początku lat trzydziestych ubiegłego stulecia rozpoczęły się manifestacje o charakterze panarabskim, a nie wątpliwie duże znaczenie dla kształtowania świadomości narodowej miało także podpisanie w grudniu 1931 r. przez przedstawicieli muzułmańskiej Algierii paktu panarabskiego z przedstawicielami Maroka, Libii, Tunezji, Egiptu, Syrii, Palestyny, Arabii Saudyjskiej i Iraku. Pakt ten zobowiązywał sygnatariuszy do zacieśniania więzów solidarności w walce z imperiami kolonialnymi. Natomiast bardziej zorganizowane formy przybrał ruch niepodległościowy przed drugą wojną światową i nasilił się zwłaszcza po jej zakończeniu.
Do czasu powstania 1 listopada 1954 r. sytuacja polityczna w Algierii była dość skomplikowana. Siły polityczne były wewnętrznie rozbite, jedynym wyjściem dla algierskiej awangardy było podjęcie walki zbrojnej o niepodległość, która pozwoliłaby na zintegrowanie narodu. Z momentem wybuchu rewolucji algierskiej na scenie politycznej pojawiły się dwie nowe formacje: Armia Wyzwolenia Narodowego (Armée de la Libération Nationale, ALN) - jako ramię wojskowe, oraz Front Wyzwolenia Narodowego (Front de la Libétration Nationale, FLN, ar. al-Dżabha at-Taharrurija al-Watanija) - jako organ kierownictwa politycznego całego ruchu.
[edytuj] Naseryzm - sadatyzm: egipska forma socjalizmu
Nazwy tych ruchów czy ideologii, związane są z nazwiskami dwóch kolejnych prezydentów Egiptu od obalenia monarchii króla Faruka w wyniku rewolucji 23 lipca 1952 r.: Dżamala Abd el-Nasera (1954\1970) i Mohammeda Anwara el-Sadata (1970-1981). Jest to epoka najbardziej przełomowych wydarzeń w najnowszej historii Egiptu.
Mimo że właściwie panarabska partia Baas, która przejęła władzę w Iraku i Syrii w 1963 r. miała chronologicznie najstarszy program socjalistyczny, to jednak w republikańskim Egipcie reformy oraz przeobrażenia polityczno-społeczne i ekonomiczne o charakterze socjalistycznym po raz pierwszy zaczęły być realizowane w praktyce. Można przyjąć, że to naseryzm właściwie najbardziej spopularyzował pojęcie socjalizmu w świecie arabskim, przy czym należy pamiętać, że jako rucj społeczny i polityczny nie ograniczał się tylko do prosocjalistycznych reform.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
[edytuj] Bibliografia
- Tadeusz Fryzeł: Arabska myśl socjalistyczna. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985.
2. Zbigniew Dobosiewicz „Algieria dnia dzisiejszego", Warszawa 1971 r.
3. Tadeusz Fryzeł „Panarabizm. Źródła i rozwój idei", Kraków 1974 r.
4. Tadeusz Fryzeł „Liga Państw Arabskich", Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1981 r.
5. Ignacy Krasicki „Współczesna Algieria", Warszawa 1978 r.
6. „Świat Arabski", Warszawa 1977 r.
7. Jerzy Kleer „Trzeci Świat a socjalizm", Warszawa 1964 r.
