Dyskurs
Z Wikipedii
Dyskurs to:
- w językoznawstwie - najwyższa forma organizacji języka; każda wypowiedź dłuższa niż zdanie. Analiza dyskursu włącza w swój zakres analizę na poziomach fonologicznym i syntaktycznym.
- w narratologii - wszystkie te elementy tekstu, które nie są elementami fabuły bądź nie składają się na fabułę (w szczególności chodzi o warstwę językową tekstu).
- w naukach społecznych pojęcie dyskursu przyjmuje dwa zasadnicze znaczenia:
- kategorii przeciwstawionej językowi (zwłaszcza pojmowanemu według kategorii strukturalistycznych, tzn. jako połączenia leksykonu i zasad gramatycznych) i oznaczająca funkcjonowanie językowe występujące w naturalnym kontekście.
- kategorii wyodrębniającej zbiór istniejących w sferze publicznej wypowiedzi według zadanego kryterium tematycznego, np.: dyskurs medialny, dyskurs prasowy, dyskurs gender, etc.
Spis treści |
[edytuj] Historia pojęcia
Od lat 80. pojęcie dyskursu jest jednym z kluczowych w naukach społecznych, w szczególności w socjologii. Sytuację tę określa się czasem jako „zwrot ku retoryce” lub „nową dyskursywność nauk społecznych”. Obydwie nazwy oznaczają taki sposób uprawiania nauk społecznych, w którym przedmiotem badania jest język.
Popularność pojęcia dyskursu doprowadziła do rozmycia jego definicji. W najszerszym określeniu dyskurs to każde użycie języka dłuższe niż zdanie lub wszelki proces użycia języka. Takie rozumienie jest zbyt szerokie do celów analitycznych i nie jest stosowane w nauce. W praktyce każdy badacz od nowa definiuje pojęcie dyskursu zgodnie ze swoimi celami badawczymi i wskazuje, do której z wielu szkół rozumienia pojęcia będzie się odwoływał.
[edytuj] Rzeczywistość jako dyskurs
Gdyby zapytać analityka dyskursu, dlaczego uważa dyskurs za dziedzinę wartą badania, odpowiedziałby najprawdopodobniej tautologicznie, że dzieje się tak, gdyż rzeczywistość, w której przyszło nam żyć, ma charakter dyskursywny. Co jednak oznacza dokładnie taka wypowiedź? Badając etymologię pojęcia dyskursu dochodzimy do łacińskiego pojęcia discursus, oznaczającego tyle, co rozmowa, mowa, przemówienie. Rzeczywistość dyskursywna byłaby więc rzeczywistością wytwarzaną na kształt rozmowy, dyskusji – światem płynnym i procesualnym, rozpiętym w procesie negocjowania znaczenia pomiędzy minimum dwoma jego ośrodkami (dwoma różnymi, komunikacja to tłumaczenie nieznanego). Należy przy tym dodać, że w niektórych przynajmniej ujęciach dyskursywnych zmienia się samo ujęcie rozmowy, tzn. ulega ona internalizacji. Istotą świadomości jest jej wewnętrzna dialogiczność, dyskusja tocząca się pomiędzy wchodzącymi w jej skład strukturami (reprezentacjami poznawczymi obiektów znaczących). Spojrzenie takie umożliwia rozszerzenie pojęcia dyskursu, nie jest on już tylko pojęciem określającym rozmowę dwóch osobnych indywiduów. Z takim samym powodzeniem może być stosowane do wszelkiego rodzaju aktów negocjowania znaczeń przekazów komunikacyjnych, niezależnie od zapośredniczającego je medium, i niezależnie od tego, czy w naturze tych przekazów leży sprzężenie zwrotne, będące przecież kluczowym warunkiem rozmowy. Zakreślona w ten sposób wstępna definicja dyskursu wychodzi poza dwie podstawowe kategorie komunikacji, tj. mowy i pisma. Dyskurs może odtąd dotyczyć również znaczeń „komunikowanych” przez przedmioty materialne, organizację przestrzeni społecznej etc.
Rozumienie rzeczywistości jako konstruktu powstałego w procesie negocjowania znaczeń oznacza, że traci ona swój uniwersalistyczny charakter - stając się tym samym kategorią uwarunkowaną historycznie i kulturowo. Ujmując rzecz w kategoriach pragmatysty Richarda Rortyego, jest tworem nie tyle odkrywanym, co stwarzanym. "Rzeczywiste" to tyle, co ważne dla danej społeczności, uznane za takie w wyniku przebiegu procesu jej rozwoju społecznego. Istnienie danej formy rzeczywistości znajduje swe ugruntowanie w pewnej formie istnienia języka – formie przekraczającej zasób słownictwa (leksykon) oraz sposób konstruowania poprawnych wypowiedzi (gramatykę) i rozszerzoną o aspekt trzeci, społeczną praktykę posługiwania się językiem (pragmatykę).
[edytuj] Język dyskursywistów
Dyskurs rozumiany jako proces negocjowania znaczeń nieuchronnie odnosi nas do pojęcia języka, jako podstawowego czynnika umożliwiającego przekaz komunikacyjny. Wprowadzając klasyczny wprowadzony przez Ferdinanda de Saussurea podział zjawisk językowych na langue (język) i parole (mowę), czyli na system sterujący produkcją wypowiedzi językowych oraz konkretny zbiór wyprodukowanych w ten sposób wypowiedzi, zainteresowanie dyskursywistów będzie się lokowało przede wszystkim po stronie parole. Parole jest tym systemem, który najpełniej przejawia się w praktyce życie społecznego, i którego znaczenie przez tę praktykę jest wyznaczane.
Powołując się na koncepcję dyskursywnego rozumienia języka wprowadzoną przez Paula Ricouera, parole (dyskurs) charakteryzowane jest poprzez następujące cechy:
- dyskurs zachodzi zawsze w porządku czasowym, tzn. ma charakter zdarzeniowy. Procesy dyskursywne, w przeciwieństwie do abstrakcyjnego i pozaczasowego langue, zawsze dzieją się kiedyś i odznaczają się wewnętrzną strukturą następujących po sobie wypowiedzi – z których znaczenie każdej następnej wypływa z wcześniejszych.
- procesy dyskursywne są procesami zindywidualizowanymi, tzn. dyskurs jest zawsze czyimś dyskursem, wypowiadanym lub odczytywanym przez kogoś. Tożsamość autorów i interpretatora komunikatu jest istotna dla prawidłowego odczytania jego znaczenia. Langue jest systemem ponadosobowym, przynależącym bardziej do społeczności, niż do konkretnej jednostki.
- dyskurs zawsze zawiera w sobie odniesienie do zewnętrznych warunków, w których się odbywa, istnieje zawsze w zdefiniowanym określonym świecie i w znaczącym momencie czasowym. Langue nie posiada odniesienia do świata zewnętrznego.
- w końcu to tylko dyskurs może mieć charakter znaczący, przekazywać treści. Langue istnieje tylko jako kod, platforma dla komunikacji. Poza użyciem w dyskursie nie ma jednak żadnego samodzielnego sensu.
Konstytuowane przez parole znaczenie nie może więc nigdy być ograniczane do wewnętrznych własności zdania użytego podczas wypowiedzi. Znaczenie konstytuuje się w splocie dwóch elementów: artykułowanym na gruncie langue zdaniu oraz okolicznościach (kontekście), w którym zdanie to zostało wypowiadane. Dopiero tak wyartykułowane znaczenie może być traktowane jako zdarzenie dyskursywne. Pisząc o analizie dyskursu politycznego, Teun van Dijk, autorytet w dziedzinie analizy dyskursu pisze: analiza dyskursu politycznego jest poprawna i empirycznie istotna, tylko wtedy, gdy udaje jej się połączyć właściwości struktur dyskursywnych z właściwościami procesów politycznych. Ograniczenie się wyłącznie do poziomu tekstu jest poważnym błędem metodologicznym.
[edytuj] Dyskurs polityczny
Z rozważań dotyczących dyskursywnego pojmowania języka oraz rzeczywistości, otrzymujemy definicję dyskursu, jako zbioru zdarzeń komunikacyjnych mających na celu wspólne negocjowanie znaczeń przez uczestniczących w nich aktorów społecznych, przy czym znaczenie budowane jest tu poprzez wzajemne oddziaływanie produkowanej w komunikacji wypowiedzi oraz otaczającego ją kontekstu. Taka operacjonalizacja pojęcia skłania nas do zadania pytania o status uczestniczących w procesach dyskursywnych aktorów oraz o reguły które znajdują zastosowanie przy przyjmowaniu proponowanych przez nich znaczeń za uprzywilejowane. Jednym słowem, tak zdefiniowany dyskurs nieuchronnie odnosi nas do sfery władzy, a co za tym idzie także polityki. Odniesienie takie nie jest, jak zdaje się, przypadkowe. Michael Billig, jeden z najważniejszych obok Teuna van Dijka współczesnych badaczy dyskursu, źródeł swojej dyscypliny upatruje w greckiej tradycji retorycznej i skupieniu przez nią uwagi na perswazyjnym charakterze języka - wpływowi jaki dana wypowiedź wywierała na jej odbiorcy: O każdej rzeczy istnieją dwa przeciwstawne zdania. Słabszy pogląd uczynić silniejszym.
Przyczyna zainteresowania dyskursem politycznym leży także w szczególnej roli, jaką spełnia on w formowaniu rzeczywistości społecznej i cementowaniu zachodzących w niej praktyk komunikacyjnych w powiązaniu z występującymi w jej obrębie nierównościami i dysproporcjami sił . Jako główne nurty refleksji nad dyskursem politycznym należy wymienić myśli Michela Foucault, idee socjologii refleksyjnej Bourdieu oraz szkołę CDA - Krytycznej Analizy Dyskursu (Siegfried Jäger). Do podstawowych ich cech należą:
- osadzanie analiz języka w kontekście społecznym, kulturowym i historycznym
- przekonanie o represyjnym charakterze języka i odbijaniu się w nim społecznych relacji władzy, język stanowi jedno z mediów odtwarzających porządek społeczny
- szczególne zwrócenie uwagi na rolę „normatywnego” dyskursu polityki, odpowiedź na pytania: jakie instytucje kontrolują dostęp do forum publicznego; w jakich ramach mieszczą się wypowiedzi uznawane za dopuszczalne, niosące znaczenie w ramach polityki; jak na forum publicznym reprezentowane są poszczególne grupy interesu
- wyrażanie ocen analizowanych zjawisk oraz działanie na rzecz ich zmiany.
