Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor)

Z Wikipedii

Fryderyk Wilhelm I - Wielki Elektor Elektor Brandenburgii, książę Prus (1640-1688)

książę Prus
Okres urzędowania	od 1 grudnia 1640 do 9 maja 1688
Poprzednik	Jerzy Wilhelm Hohenzollern
Następca	Fryderyk I Hohenzollern
Dane biograficzne
Dynastia	Hohenzollernowie
Urodzony	16 lutego 1620 Cölln
Zmarł	9 maja 1688 Poczdam
Ojciec	Jerzy Wilhelm Hohenzollern
Matka	Elżbieta Charlotta
Żona	Luiza Orańska
Dzieci	m.in. Fryderyk I Hohenzollern

Fryderyk Wilhelm (ur. 16 lutego 1620 w Cölln (dzisiejszy Berlin), zm. 9 maja 1688 w Poczdamie) z dynastii Hohenzollernów nazwany Wielkim Elektorem.

Elektor brandenburski i książę pruski. Najstarszy syn elektora Jerzego Wilhelma i księżniczki Elżbiety Charlotty.

[edytuj] Dzieciństwo i młodość

Wychowany w duchu kalwińskim odznaczał się przez całe życie pracowitością, dużym poczuciem obowiązku oraz cierpliwością. W młodości odebrał wszechstronne wykształcenie, władał m.in. francuskim, polskim i łaciną.

Na jego dzieciństwie i młodości oraz pierwszym okresie rządów piętno odcisnęła wojna trzydziestoletnia, której Brandenburgia była jedną z najpoważniejszych ofiar. Przyszły elektor od najwcześniejszych lat był świadkiem łupienia kraju przez wojska, zarówno wrogie jak i sojusznicze. Fryderyk Wilhelm nie miał okazać się jednak biernym obserwatorem – z doświadczeń pierwszych okresów wojny wyciągnął wnioski co do prowadzenia w przyszłości polityki zagranicznej przez państwo prusko-brandenburskie. W wyniku działań wojennych oraz panującej zarazy, następca tronu był zmuszony udać się do holenderskiej Lejdy. Tam też zetknął się i oczarował rozwiązaniami oraz reformami Holandii, będącej ówcześnie jednym z najwyżej stojących państw pod względem rozwoju cywilizacyjnego, kulturalnego, naukowego i gospodarczego. Na podstawie tych wzorców, Fryderyk Wilhelm miał wdrażać podobne reformy wewnętrzne we własnym państwie. Uwidoczniło się to m.in. w organizacji armii oraz budowanych fortyfikacjach.

[edytuj] Polityka wewnętrzna

Pomnik Fryderyka Wilhelma w Fehrbellinie

Władzę w kraju objął 1 stycznia 1640 i właściwie aż do tego momentu nie miał żadnego wpływu na losy państwa, ani w ogóle nie zetknął się z administrowaniem większego obszaru, Jerzy Wilhelm odsuwał go bowiem od rządów i nie wdrażał syna w arkana funkcjonowania machiny państwowej. Panowanie obejmował w kraju zniszczonym trwającą wciąż wojną, pozbawionym armii i autorytetu władzy. Krępowało to niejako jego działania i ograniczało początkowo pole manewru w polityce zagranicznej. Za główny, dalekosiężny cel obrał sobie wzmocnienie władzy monarszej, co miało być krokiem do wprowadzenia absolutyzmu w jego realnej postaci oraz idąca za tym budowa potęgi państwa brandenbursko – pruskiego, ściślej, wyrwanie go z pozycji nie liczącego się kraju, którego prawa i dążenia nie są respektowane przez mocarstwa oraz jego pełna suwerenność na arenie międzynarodowej.

W pierwszych miesiącach panowania skupił się przede wszystkim na Prusach Książęcych, regulując sprawy formalne z królem Polski, Władysławem IV, składając mu 6 października 1641 roku na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie ostatni hołd lenny. Jednocześnie jednak nie powiodły się próby porozumienia się ze stanami pruskimi. Pewne ustępstwa na ich zostały rozbite o pierwszy Landtag, kiedy to przedstawicielstwo stanowe odmówiło ustępstw na rzecz kalwinistów. Było to przyczyną zawieszenia zwoływania pruskiego Landtagu na okres 15 lat.

Stany zarówno Prus Książęcych jak i Brandenburgii (Marchii Elektorskiej oraz Nowej Marchii), księstwa Kleve czy hrabstwa Mark odgrywały w połowie XVII wieku wciąż znaczną rolę w polityce, głównie wewnętrznej. Ponadto miały one silne poczucie własnej odrębności, przejawiając, co naturalne, silne tendencje odśrodkowe i decentralizacyjne. Ponadto jedynymi czynnikami wspólnymi dla wszystkich ziem państwa brandenbursko –pruskiego była osoba monarchy i język niemiecki. Prowadziło to do silnego regionalizmu poszczególnych przedstawicielstw. Wielki Elektor uważał się już natomiast za władcę jednego, nowożytnego państwa, a rozbicie stanów, ich zasadnicza słabość wobec monarchy, umiał właściwie wykorzystać dla wzmocnienia własnej władzy. Zacofany i wsteczny regionalizm warstw uprzywilejowanych był główną przeszkodą dla stworzenia jednego, ogólnopaństwowego i silnego przedstawicielstwa na wzór chociażby Rzeczypospolitej. Tym samym nie mogły one być równorzędną przeciwwagą dla silnego i ambitnego suwerena dążącego do maksymalnej centralizacji swych domen w jeden organizm.

Portret młodego Fryderyka Wilhelma pędzla Matthiasa Czwiczek

Zaraz po objęciu tronu wznowił działalność Tajnej Rady, organu podupadłego i ograniczonego w swych prerogatywach za rządów Jerzego Wilhelma. Jej reorganizacja instrukcją z 4 grudnia 1651 roku opracowanej przez hrabiego von Waldecka, ustanowiła ją najwyższym, centralnym organem administracyjnym dla całego państwa, a nie, jak było dotąd, tylko dla Brandenburgii. Krok ten oraz brak urzędnika sprawującego funkcję pierwszego ministra doprowadził faktycznie do wprowadzenia przez Wielkiego Elektora rządów gabinetowych w swoim państwie.

Krokiem ku wzmocnieniu władzy absolutnej było ustanowienie w czasie trwających wojen urzędów, tzw. komisariatów wojennych, których kompetencje dotyczyły zaopatrywania wojska oraz ściągania podatków. Nie stały się one wbrew nazwie organami tymczasowymi, lecz przekształciły się w stałe urzędy lokalnej administracji, będące podporą aparatu biurokratycznego Fryderyka Wilhelma. Z czasem przejęły one rolę stanów w sprawach nakładania i ściągania podatków w ogóle.

Z ceł pruskich, domen królewskich w Prusach oraz częściowo z innych dochodów wystawił w 1644 roku pierwszą stałą armię w historii swojego państwa, która, choć niewielka, liczyła bowiem 7800 żołnierzy, była odpowiednim zabezpieczeniem państwa wewnątrz oraz zabezpieczała jego interesy podczas podpisywania pokoju westfalskiego. Pod koniec jego życia, armia państwa prusko-brandenburskiego liczyła już 30 000 żołnierzy.

Przełomowym dla dalszej formy ustrojowej państwa miał się okazać Landtag Brandenburgii z roku 1653. Podjęte dnia 26 VII 1653 r. uchwały gwarantowały elektorowi dodatkowe podatki przeznaczone na wojsko w okresie 6 lat za cenę ustępstw związanych ze wzmocnieniem władzy szlachty nad chłopami. Wybuch wojny z Polską pozwolił na dalsze ściąganie tego podatku, które ostatecznie Fryderyk Wilhelm utrwalił przez zwyczajne niezwoływanie Landtagu, a jedynie pertraktacje z komitetami stanowymi w poszczególnych sprawach. Wzmocniło to nie tylko pozycję suwerena i samo państwo, a załamało (choć wtedy nie można było tego jeszcze dostrzec) wpływ Landtagów na przebieg spraw kraju, ale wyznaczyło także pewien model polityki i postępowania, kontynuowany wyraziście przez Fryderyka II a także i później, w którym w zamian za pozostawienie junkrom kwestii społecznej i wejścia w sojusz z tą warstwą przeciw miastom i chłopom, monarcha uzyskiwał bądź podtrzymywał konkretne korzyści w kwestii ważnych dla całości struktury państwowej.

Najwięcej problemów wobec wprowadzanego absolutyzmu i unifikacji z pozostałymi terytoriami przysparzały elektorowi hrabstwa Mark i Kleve, które mogły liczyć na poparcie Holandii. Tam też rozwiązania okazały się najbardziej gwałtowne i nieprzewidywalne, także dla samego elektora. Włączenie się w 1657 roku do wojny przeciw Szwecji wymagało dużych nakładów finansowych, a tych elektorowi zaczynało brakować. Ryzykując i nie oglądając się na stanowisko warstw uprzywilejowanych obu księstw kazał ściągać z ich terytoriów odpowiednie sumy. Sprzeciwiający się temu przywódca stanów, hrabia von Willich został po prostu aresztowany. Po pokoju oliwskim, Fryderyk Wilhelm, którego władza była już wzmocniona stałą i doświadczoną siłą militarną, mocą faktów dokonanych postanowił pozostawić aktualny stan rzeczy, uchylając swoje wcześniejsze zobowiązania (z roku 1649). Ostatecznie jednak rok później, w 1661, elektor zgodził się na zwoływanie reprezentacji stanowej i jej prawa do uchwalania podatków (wobec których jednak nie oponowały).

Z kolei dla Prus Książęcych decydującym miały się okazać uchwały Landtagu podjęte 1 maja 1663 roku. Stany Prus, które nie mogły już na mocy traktatów welawsko-bydgoskich oprzeć się bądź po prostu odwołać do króla polskiego, w zamian za obietnicę respektowania swych praw i przywilejów zgodziły się na zakończenie samodzielności nadradców - będących oznaką samodzielności administracyjnej stanów na swoim terytorium - oraz uchwaliły podatek na armię na okres trzech lat (co tyle miał być zwoływany każdy kolejny Landtag Prus). Fryderyk Wilhelm nie chcąc krępować swoich dalszych kroków, postąpił podobnie jak w Brandenburgii i po prostu przestał zwoływać pruskie przedstawicielstwo junkierstwa i miast. Wielki Elektor, który uzyskał pełną suwerenność w Prusach w 1657 roku, udowodniając podczas II wojny północnej potrzebę posiadania armii a także skuteczność wojska prusko-brandenburskiego, mając już ponadto wiernych mu poddanych wśród junkrów mógł swobodnie występować z pozycji silniejszej, czego wcale nie krył. Od początku panowania dążył do zniesienia autonomii Prus, a szereg sukcesów wobec ich stanów, zwieńczonych rokiem 1663 umożliwił mu to w pełni: Księstwo zostało podporządkowane administracji centralnej w Berlinie. Nawet samo stwierdzenie zachowania przez stany przywilejów, które "mogą być utrzymane tylko w tych granicach, zakreśla uznanie jego (tj. Fryderyka Wielhelma) pełnej suwerenności" mogło oznaczać, że racja stanu państwa Hohenzollernów wymaga tego, aby właśnie ich nie przestrzegano.

Część Pomorza Zachodniego, włączona do Brandenburgii-Prus po pokoju westfalskim, mimo długiej tradycji stanowej i braku na tym terytorium silniejszej władzy monarszej, nie przejawiało tendencji opozycyjnych, akceptując nową i stale rosnącą w siłę władzę elektorską. Tamtejsza szlachta łatwo asymilowała się i podążała za ogólnymi tendencjami społecznymi w Brandenburgii, szybko będąc nazywaną po prostu junkrami.

Oprócz łamania oporu poszczególnych stanów, wzmacniania absolutyzmu wojskiem i podatkami, Fryderyk Wilhelm ujednolicił także administrację swojego dziedzictwa. Oprócz wspomnianych komisarzy wojennych, dla każdej prowincji ustanowił namiestników, będących jej najwyższymi urzędnikami. Było ich łącznie 5 i obejmowali funkcję w Prusach Książęcych, Pomorzu Zachodnim, Magdeburgu, hrabstwach Kleve-|Mark i w Minden. Przejmowali oni często większość kompetencji instytucji stanowych na podlegających sobie terenach.

[edytuj] Polityka zagraniczna

Pomnik Wielkiego Elektora w Rathenow

Na mocy pokoju westfalskiego dominium Hohenzollernów uzyskało Pomorze Tylne (Środkowe) (niem. Hinterpommern) z biskupstwem kamieńskim, ponadto biskupstwo Halberstadt i Minden oraz Magdeburg po śmierci księcia saskiego. Postanowienia te rozczarowały Wielkiego Elektora, który liczył na całe Pomorze Zachodnie, a przynajmniej port w Szczecinie. Jego plany budowy silnej pozycji na morzu i zdobycia kolonii dla Prus-Brandenburgii właściwie upadły. Była to chyba jedyna próba związania Prus z polityką morską, które miały się stać w przyszłości potęgą typowo lądową.

Jeszcze w czasie trwania wojny trzydziestoletniej, w roku 1644 dążył do zawarcia małżeństwa z królową szwedzką, Krystyną, które miało pomóc mu uzyskać upragnione Pomorze Zachodnie, jednak nie doszło ono do skutku. Wobec tego w 1646 roku wszedł w zawiązek małżeński z Luizą Henreittą, księżniczką Orańską, co cementowało związki z Holandią.

Podczas potopu szwedzkiego czyli II wojny północnej związał się ze Szwecją zamiast przyjść z pomocą Rzeczypospolitej, której był lennikiem. 17 stycznia 1656 roku, po stosunkowo długim namyśle, lawirowaniach i zasięgania opinii Tajnej Rady uznał się jako książę Prus za wasala Karola Gustawa. Uczynił tak, mimo iż w jego przybocznej radzie gabinetowej za tą opcji był tylko jeden głos, uzasadniając oficjalnie, iż Korona Polska nie jest w stanie zapewnić Prusom Książęcym i jemu zagwarantowanego w traktacie krakowskim bezpieczeństwa i opieki. Podczas bitwy warszawskiej udzielił Karolowi Gustawowi posiłków w liczbie 8 500 żołnierzy, prawie tyle ile wystawili Szwedzi (9 500). Był to pierwszy czyn militarny w historii Prus. Stał się również podczas trwającego konfliktu jednym z sygnatariuszy traktatu w Radnot i z racji tego miała mu przypaść Wielkopolska razem z wcześniej przyznaną przez króla szwedzkiego Warmią. Po klęsce polityki z Radnot, zawarciu sojuszu Polsko-Austriackiego i zbliżającej się klęski Szwecji w wojnie z Rzecząpospolitą postanowił zmienić front. Chciał jednak doprowadzić do tego, aby dotychczasowi przeciwnicy docenili ofertę jego pomocy. Tak też w 1657 wymógł na Polsce podpisanie traktatów welawsko-bydgoskich, na mocy których Prusy Książęce uzyskiwały suwerenność aż do wymarcia Hohenzollernów.

Do końca panowania prowadził antypolską politykę, mimo że w swoim testamencie radził następcom utrzymywać z Rzeczpospolitą raczej przyjazne stosunki i nie dopuścić do jej zagłady. Popierał m.in. J. Lubomirskiego podczas wojny domowej w Polsce oraz jego intrygi wobec planów reform Jana Kazimierza i Marii Ludwiki.

Fryderyk Wilhelm z uwagi na położenie i rangę swojego państwa, doceniał rolę dyplomacji a swoim następcom pozostawił rozbudowane służby dyplomatyczne. Za jego panowania państwo Brandenbursko-pruskie miało 14 przedstawicieli w innych krajach, co było znaczną liczbą jak na tak niewielki kraj.

Po pokoju oliwskim swoje plany budowy potęgi państwa Hohenzollernów próbował realizować przez płatny udział w różnych konfliktach europejskich. Ta rola najemnika europejskiego nie przysporzyła ani honoru Brandenburgii-Prusom, ani realnych korzyści terytorialnych, na które tak liczył Fryderyk Wilhelm. Polityka ta wzbudzała niechęć wśród innych państw i mimo korzystania z usług Fryderyka Wilhelma, ze względu na częste zmiany obozów, nikt mu nie ufał. Dała ona właściwie jedynie korzyści finansowe skarbowi państwa i spowodowała, że chcąc, nie chcąc, z Brandenburgią należało się liczyć.

W toku tych wojen, dokładnie w wojnie szwedzko-brandenburskiej, jego wojska odniosły 28 czerwca 1675 roku świetne zwycięstwo pod Fehrbellin. To tam właśnie miała narodzić się legenda o przyszłej niezwyciężoności armii pruskiej i to po tej bitwie Fryderykowi Wilhelmowi nadano przydomek Wielkiego Elektora (pierwszy raz na ulotnym druku wydanym w Strasburgu). Był utalentowanym wodzem, kładącym nacisk na oryginalne i niespodziewane manewry, takie jak zaskoczenie przeciwnika szybkością marszu czy prowadzeniem kampanii zimowych.

Nie udało mu się natomiast opanowanie księstw Jülich i Berg, o które toczył konflikt z księciem neuburskim.

W ostatnim dziesięcioleciu panowania przejawiał coraz większa niechęć wobec Austrii, a interes cesarza i Rzeszy traktował czysto formalnie. Wchodząc w sojusz z Francją w latach 1679-1684 był jedynym władcą liczącego się państwa niemieckiego, które nie udzieliło Austrii pomocy w 1683 roku.

[edytuj] Światopogląd

Portret pędzla Gedeona Romandona z 1688 roku

Pozostawał pod wpływem filozofii Lipsiusa i jego neostoicyzmu, Machiavellego i Seneki. Stąd wywodzi się idea budowy zeświecczonego państwa (mimo, że sam był gorliwie religijny), stojącego ponad podziałami poddanych, którego głównym filarem miała się stać armia, finanse i wojsko.

Jego idee w polityce wewnętrznej kontynuował wiernie wnuk, Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern, a w pełni rozwinął i nadał im nowe możliwości realizacji – Fryderyk II Wielki

Zmarł 9 maja 1688 roku w pałacu w Poczdamie, przed śmiercią, ze względu na zły stan zdrowia przekazując bieg spraw państwowych następcy. 7 maja pożegnał się ze swoimi doradcami. Umierał godnie, znosząc cierpienia astmy i podagry w milczeniu. Pochowany został w katedrze berlińskiej.

[edytuj] Przepowiednia Fryderyka Wilhelma

Fryderyk Wilhelm jest autorem znanych, choć domniemanych słów: „Z naszych popiołów narodzi się mściciel”, które miał wypowiedzieć podczas faktycznego oszukania Brandenburgii-Prus podczas podpisywania pokoju w Saint-Germain-en-Laye 29 czerwca 1679 roku przez Austrię, która w zamian za ofiarowaną pomoc zbrojną, nie udzieliła ustępstw na rzecz upragnionego przez Hohenzollernów Śląska. Słowa te traktowane są jako swoiste złowieszcze proroctwo, mające sprawdzić się po stu latach w osobie Fryderyka II Wielkiego, za panowania którego cały Śląsk wpadł w ręce Prus, a Austria utraciła na zawsze rolę hegemona w Rzeszy niemieckiej. Możliwe jednak, że słowa te i ich spełnienie są wyolbrzymieniem bądź wymysłem historiografii dziewiętnastowiecznej historiografii pruskiej.

[edytuj] Bibliografia

Stanisław Salmonowicz, "Prusy", Warszawa 1998
Maria Wawrykowa, "Dzieje Niemiec 1648-1789", Warszawa 1976
Barbara Szymczak, "Fryderyk Wilhelm. Wielki elektor", Wrocław-Warszawa-Kraków 2006