Fundacja dobrowska

Z Wikipedii

Fundacja dobrowska, zwana także Dobrowszczyzną, była anonimowym lub nieudokumentowanym^[1] nadaniem części prywatnych dóbr ziemskich w Wielkopolsce na rzecz zakonu cystersów i jego misji ewangelizacyjnej wśród pogańskich Prusów. Nazwa fundacji pochodzi od wsi Dobrów w województwie wielkopolskim, powiecie kolskim, gminie Kościelec w pobliżu ujścia Neru do Warty. Zespół dóbr obejmował obok Dobrowa także kilka innych wsi: Leszno, Rzuchów, Szadów i Kwiatków. Fundację najczęściej wiąże się z postacią domniemanego arcybiskupa gnieźnieńskiego, błogosławionego^[2] Bogumiła, identyfikowanego często w literaturze z arcybiskupem Piotrem II. Zdaniem części badaczy ten arcybiskup miał pochodzić z rycerskiego rodu Leszczyców, być dobroczyńcą zakonu cystersów i zasiadać na stolicy gnieźnieńskiej w latach 1187-1199, a następnie wybudować w Dobrowie erem, gdzie rzekomo zamieszkiwał przez pięć lat jako pustelnik^[3]. Inni badacze przesuwają działalność Bogumiła na XI wiek i nie wiążą go z fundacją dobrowską.

Spis treści 1 Rys historyczny 2 Arcybiskup Bogumił (Piotr) 3 Dalsze dzieje fundacji 4 Wątpliwości 5 Próby wyjaśnienia zagadki 6 Podsumowanie 7 Wnioski 8 Bibliografia 9 Przypisy

[edytuj] Rys historyczny

Wiek XI i XII to okres panowania na ziemiach polskich dynastii Piastów. Był to okres rodzenia się i umacniania zarówno państwowości, jak i chrześcijaństwa. Temu drugiemu miało służyć sprowadzanie do Polski coraz liczniejszych zakonników z zachodu Europy. Bez nich - zarówno w rozumieniu władz świeckich, jak i kościelnych - proces cywilizowania i chrystianizacji ziem polskich z pewnością przebiegałby znacznie wolniej. Mnisi przynosili bowiem z sobą szeroko pojętą wiedzę w zakresie piśmiennictwa, budownictwa, uprawy roli, wielorakich rzemiosł, a przede wszystkim zarządzania. Ich działalność legła u podstaw struktury państw piastowskich okresu rozbicia dzielnicowego.

Od połowy XII wieku powstawały na ziemiach polskich (szczególnie w Wielkopolsce, na Pomorzu i zachodniej Małopolsce oraz na Śląsku) liczne klasztory cystersów: Łekno (1153), Lubiąż (1163), Kołbacz (1173), Ląd (1173), Sulejów (1176), Wąchock (1179), Koprzywnica (1185), Oliwa (1186), Mogiła (1222) Henryków (1227), i inne, a nieco później nieliczne konwenty cysterek (Trzebnica (1203), Ołobok (1211)) iOwińska (1250). Skład konwentów był w ogromnej większości cudzoziemski. Cystersi małopolscy wywodzili się z Morimond w Burgundii (obecnie w Szampanii) i do późnego średniowiecza przeważali tu Francuzi i Włosi. W konwentach w pozostałych dzielnicach najwięcej było Niemców - do wielkopolskiego Łekna, Lądu, czy Obry (1240) (filie podkolońskiego Altenbergu) przyjmowani byli wyłącznie mieszczanie kolońscy - co dawało niejednokrotnie późniejszym badaczom powód do wyolbrzymiania udziału klasztorów cysterskich w germanizacji polskiego pogranicza nadodrzańskiego^[4].

Klasztory stanowiły element feudalizacji życia politycznego na ziemiach polskich, przy czym znaczenie konwentów rosło w oparciu o coraz większe nadania ziemskie. Opactwa i eremy benedyktyńskie, istniejące tu w XI wieku, w następnym stuleciu zaczęły ustępować zakonom, które (jak cystersi) łączyły pracę duszpasterską z działalnością gospodarczą i potrafiły wykorzystać nadania dla budowy coraz większych założeń ziemskich, a tym samym rozbudowy infrastruktury kościelnej służącej - w konsekwencji - tak Kościołowi jak i świeckim instytucjom państwowym^[5].

Wraz z umocnieniem się chrześcijaństwa na ziemiach polskich pojawił się problem ewangelizacji ludów pogańskich zamieszkujących ziemie na wschód i północny wschód od Polski, a mianowicie Litwinów, Jaćwingów i Prusów. Z jednej strony chodziło o obronę własnych ziem, będących celem łupieżczych wypraw sąsiadów, co leżało w gestii lokalnych władców (jak np. książąt mazowieckich), z drugiej zaś o szerzenie chrystianizmu, co leżało w gestii biskupów przygranicznych diecezji. W związku z tym jednak, że biskupi diecezjalni nie posiadali instrumentów (w postaci odpowiednio przygotowanych misjonarzy), obowiązek ewangelizacji "pogan" zrzucono na klasztory i biskupów wędrownych^[6] zajmujących się wyłącznie szerzeniem wiary wśród innowierców.

[edytuj] Arcybiskup Bogumił (Piotr)

Materiał źródłowy dotyczący osoby Bogumiła (Piotra) jest niezwykle szczupły, a przy tym niespójny. W niepewnym co do autentyczności przywileju (znanym tylko z kopiarza cysterskiego klasztoru w Koronowie) wystawionym 29 czerwca 1232 roku przez księcia Władysława Odonica na rzecz opata sulejowskiego Bogufała (Boguchwała?), znajduje się zeznanie biskupa pruskiego Chrystiana (biskup w latach 1215-1245^[7]) potwierdzającego, że kościół w Dobrowie wraz z całym uposażeniem (należały do niego Leszno, Rzuchów, Szadów i Kwiatków z świątnikami, rybitwami, a ponadto dziesięciny z tych i dalszych czternastu wsi), dla rozporządzenia wedle woli kapituły generalnej zakonu cystersów, zapisał arcybiskup Bogumił. Imię Bogumiła pojawia się w XIV-wiecznej interpolacji dokumentu. Ten fakt skłonił Henryka Łowmiańskiego do wysunięcia przypuszczenia, że właśnie w XIV wieku imię Bogumiła zostało tendencyjnie wpisane w miejsce imienia Piotra. Przypuszczenie to literatura historyczna uznaje za przekonujące^[8].

W omawianym dokumencie biskup Chrystian, w obecności księcia Władysława, arcybiskupa Pełki i dziewięciu świadków, przekazał w/w fundację w ręce opata cystersów z Sulejowa, w dalszym ciągu z zastrzeżeniem nadrzędności kapituły generalnej, z mocą prawną po własnej śmierci. Książę Władysław usankcjonował nadanie, wymieniając m.in. prawo rybołówstwa i bobrownictwa na Warcie i Nerze oraz zwolnienie od rozmaitych ciężarów na rzecz państwa, czym potwierdził nadania dla Dobrowa swych przodków - Mieszka Starego, Władysława Laskonogiego i Odona poznańskiego.

Uzupełnieniem tego dokumentu jest przywilej księcia Kazimierza I kujawskiego z 25 maja 1252 roku. Powstał on z okazji przejścia Sulejowa pod panowanie tegoż księcia i potwierdzał - na prośbę biskupa Chrystiana - nadanie na rzecz opactwa. Datacja jest o tyle niejasna, że bp Chrystian zmarł przypuszczalnie w roku 1245. Celem fundacji było prowadzenie misji wśród Prusów. Jej wykonanie leżało w gestii biskupa, ale w oparciu o wpływy z fundacji, co mieli zapewniać cystersi.

[edytuj] Dalsze dzieje fundacji

Fundacją dobrowską mnisi z Sulejowa zawiadywali do roku 1285, kiedy to przejęli ją cystersi z Byszewa, przeniesieni ze Szpetala nękanego najazdami Prusów. W ich rękach zespół dóbr pozostawał tylko trzy lata. Już w roku 1288, za namową księcia Przemysła inowrocławskiego, nastąpiła wymiana całości fundacji na dziesięciny z szesnastu wsi w kasztelanii nakielskiej. Nie jest jasne, jaka była przyczyna wymiany, która musiała przynieść klasztorowi znaczne straty. Przypuszczalnie^[9] cystersi byszewscy obawiali się sporu z potężnym opactwem sulejowskim (odchodząc ze Szpetala zrezygnowali z pełnienia funkcji misyjnej w Prusach, a tym samym tracili formalnie prawo do korzystania z fundacji). Zamiana taka miała zatrzeć wszelkie powiązania klasztoru z Dobrowszczyzną.

Teraz fundacja - nie będąc już w rzeczy samej fundacją - znalazła się w posiadaniu arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki. Jednak i on nie cieszył się długo nabytkiem, a obawy cystersów z Byszewa sprawdziły się całkowicie. Oto rycerz Sławęta z Janiszewa, mieniący się być potomkiem najbliższych krewnych arcybiskupa-fundatora i patronem kościoła w Dobrowie, powołując się na prawo bliższości zgłosił swe pretensje do posiadłości. Sądzić wypada, że przemożny ród Leszczyców - do którego Sławęta najprawdopodobniej należał - cały czas sprawował z dala nadzór nad wypełnianiem warunków fundacyjnych ustalonych przez Bogumiła. Że pretensje Sławęty nie były bezpodstawne świadczy fakt, że abp Świnka zrzekł się częściowo Dobrowa (aż do rzeki Warty) i Szadowa oraz dziesięcin z pięciu wsi. W zamian Sławęta zobowiązywał się nie niepokoić więcej arcybiskupa i zrzekał się pretensji do reszty własności. Układ ten zatwierdził w roku 1299 książę Władysław Łokietek.

[edytuj] Wątpliwości

Wątpliwości dotyczą przede wszystkim arcybiskupa Bogumiła, bowiem druga odkryta przez badaczy wzmianka przesuwa okres jego życia i działalności na wiek XI. Rocznik świętokrzyski dawny podaje: "1092 - Bogumylus archiepiscopus obiit" ("1092 - Zmarł arcybiskup Bogumił"). Rękopis z XII wieku nie pozwala wątpić w autentyczność zapisu, ale też brak jakiegokolwiek jego potwierdzenia. Natomiast wywód Długosza, podającego wprawdzie dokładną datę śmierci (19 sierpnia 1092 roku), ale zmieniającego imię arcybiskupa na Petrus, zdaniem starszych badaczy nie może posiadać wagi dokumentu^[10]; obecnie przypuszcza się^[11], że imię Piotr było chrześcijańskim imieniem Bogumiła przechowanym do czasów Długosza przez obecnie nieznane źródło^[12].

Podsumowując: albo abp Bogumił żył i działał w XII wieku, albo nie był fundatorem Dobrowszyzny. Wynika to w sposób oczywisty z faktu, że pierwsi cystersi przybyli do Polski w latach 1140-1150. Część badaczy twierdzi, że prawo bliższości w sprawie Sławęty z Janiszewa (co zostało uznane zarówno przez arcybiskupa Jakuba Świnkę, jak i księcia Władysława Łokietka) zdaje się świadczyć za Bogumiłem, XII-wiecznym fundatorem. Wskazują także na dokument z roku 1299 dowodzący, że Dobrowo było dziedziczną własnością Bogumiła Leszczyca, nie zaś archidiecezji. Dodatkowo korzystają z argumentu onomastycznego: zachodzącą tu zbieżność imion Bogumił (Rocznik Świętokrzyski, dokumenty z lat 1232, 1252, 1299) i Petrus/Piotr (Kadłubek, Długosz, katalogi arcybiskupów), co mogłoby świadczyć o identyczności obu postaci. W tej sprawie nie ma wątpliwości tradycja kościelna, gdzie arcybiskup występuje jako Bogumił Piotr^[13], jednak taki hierarcha kościelny mógł żyć zarówno pod koniec XI wieku, jak i pod koniec następnego stulecia.

[edytuj] Próby wyjaśnienia zagadki

Tadeusz Wojciechowski, lansujący wersję Bogumiła XI-wiecznego przypuszczał, że część narracyjna dokumentu Odonica z roku 1232 zawiera - obok danych wiarygodnych i sprawdzalnych - wiadomości zmyślone, albo raczej bezwiednie nieprawdziwe. Zakładając, że Bogumił żył w XI wieku, przeprowadza Wojciechowski rozbiór zawartych w dokumencie Odonica faktów historycznych, a to:

1. że Bogumił był arcybiskupem,
2. że na dwanaście lat przed śmiercią ustąpił z urzędu skutkiem prześladowań,
3. że po ustąpieniu był pustelnikiem w eremie kamedulskim.

Odnośnie punktu pierwszego:

arcybiskupstwo zostało potwierdzone przez datę zgonu (1092);

odnośnie drugiego:

da się wykazać, że w latach 1080-1090, a więc w ostatniej dekadzie życia XI-wiecznego Bogumiła, na katedrze gnieźnieńskiej zasiadał inny arcypasterz imieniem Henryk, podczas gdy w wieku XII nie ma śladu równoległego życia rezygnata i funkcjonariusza^[14];

i wreszcie odnośnie trzeciego:

o rzekomych "kamedułach", a w rzeczywistości eremitach wiadomo, że istnieli w Polsce w XI wieku (posiadali nawet swój klasztor w Kazimierzu odległym o 10 kilometrów od Dobrowa), natomiast w wieku XII nie było ich już na terenie Polski. Z czego wynikałoby, że Bogumił nie mógł być eremitą w latach 90. XII wieku.

Dodając, że o XI-wiecznym pochodzeniu legendy o św. Bogumile świadczy charakter przypisywanych mu cudów, obstawał Wojciechowski przy swojej wersji żywota arcybiskupa, zaś fundację przypisywał przodkom Władysława Odonica: "omnes libertates a predecessonibus meis solemnis memoriae ducibus Poloniae, Mescone avo meo, Vladislao patruo meo, ac Odone, patre meo, supradictae ecclesie de Dobrowo, possessionibus eius et incolis earum collatas, renovo et confirmo" (Wszystkie wolności, jakie przodkowie moi, godni pamięci książęta polscy - Mieszko, mój pradziad, Władysław, mój dziad i Odon, mój ojciec, nadali kościołowi w Dobrowie, w tym wszystkie jego posiadłości wraz z mieszkańcami, niniejszym odnawiam i potwierdzam) (akt z roku 1232).

Stanisław Kozierowski^[15] śladem Władysława Semkowicza utożsamiał Bogumiła z Petrusem (Piotrem) według klucza - imię rodowe Bogumił, zakonne Piotr - który miałby działać w latach 1187-1199, być przyjacielem Wincentego Kadłubka i dobrodziejem cystersów z Łękna i Lędu. Twierdził, że kościółek (nie klasztor czy erem) ufundowali przodkowie Odonica, zaś fundacja (tj. dobra i dziesięciny na rzecz misji w Prusach) była dziełem Bogumiła Piotra. O tożsamości obu postaci miałaby również świadczyć podobna bogumiłowej hojność arcybiskupa Piotra dla konwentu łęknańskiego, a także niezrozumiały - zważywszy na zasługi - brak u potomnych pamięci o postaci tak świątobliwej i hojnej, jaką musiał być XI-wieczny Petrus. Ponadto Leszczyce - tak twierdzili Paprocki, Bielski i Okolski - mieli w swej tradycji rodowej arcybiskupa imieniem Piotr, o którym później pamięć się zatarła^[16].

W późniejszej literaturze przedmiotu^[17] pojawiło się inne rozwiązanie zagadki - imię Bogumił zostało wpisane w XVII wieku w interpolacji dokumentu z 1232 roku zamiast imienia Piotra II, arcybiskupa gnieźnieńskiego w latach 1187-1198. Przynależność rodowa Piotra II nie jest znana; w literaturze pewną popularnością cieszyła się hipoteza, że pochodził z rodu Łabędziów^[18].

[edytuj] Podsumowanie

Nie jest znana dokładna data założenia fundacji dobrowskiej. Ani dokument z roku 1232, ani późniejsze jej nie podają. Należy więc przyjąć, że stało się to nie później niż w roku 1199 i nie wcześniej niż w roku 1092^[19]. Wydaje się, że fundacja miała na celu kontynuację misji pruskiej. Właśnie w tym celu możnowładca kujawski Bogusza Miecławic z rodu Dolidów założył na prawym brzegu Wisły, naprzeciw Włocławka, misję cysterską Hospitale sancti Gothardi (późniejszy Szpetal), ale skończyło się to niepowodzeniem. Zagony pruskie w tych czasach często przekraczały Wisłę i docierały do serca Mazowsza i Kujaw. Sam Szpetal był dwukrotnie, w latach 1242 i 1243, obrócony w perzynę, a część mnichów została wymordowana.

Misja pruska zapoczątkowana została przez św. Wojciecha w roku 997. Później, w XI i XII wieku, prowadzona była przez episkopat polski nieudolnie, bez zaangażowania. Ponownie podjęli ją cystersi z Łękna w roku 1204, po listach papieża Innocentego III wzywających episkopat polski oraz księcia Władysława Odonica do udzielenia poparcia cystersom. Jeśli przyjąć daty ustalone uprzednio (1142-1199) nasuwa się wniosek, że albo fundacja nie miała w założeniu nic wspólnego z misją w Prusach (czemu jednak przeczą dokumenty z lat 1232 i 1252), albo że misja pruska prowadzona była przez mnichów z Łękna już w wieku XII, pod patronatem arcybiskupa Bogumiła (Piotra) i niezależnie od dyrektyw papieskich.

Kiedy nastąpiło przekazanie Dobrowszczyzny Chrystianowi, nie wiadomo. Akt Odonica wspomina tylko, że stało się to po śmierci Bogufała i że Chrystian dzierżył Dobrów jeszcze nim został biskupem^[20], a więc z całą pewnością przed rokiem 1215.

Misja pruska nie przyniosła Chrystianowi sukcesów. Pojawienie się (po roku 1226) silnego konkurenta w postaci zakonu krzyżackiego spowodowało rychłe zaniechanie misji i tym samym klucz dobrowski ponownie znalazł się w gestii kapituły generalnej cystersów. Gdy kapituła generalna dozwoliła (albo raczej nakazała) biskupowi Chrystianowi - na skutek zabiegów opata Willerma^[21] - zrezygnować z Dobrowa na rzecz konwentu sulejowskiego, uczyniła to nie w celu powiększenia i tak rozległych dóbr Sulejowa pro voluntate generalis capituli possidendam^[20] (dla rozporządzenia według woli kapituły generalnej), lecz dla stworzenia podwalin pod nowy klasztor mający kontynuować misję w Prusach. Tym tłumaczyłby się brak Dobrowa w znanych spisach majątków sulejowskich.

Nowe założenie klasztorne doszło do skutku w roku 1285 drogą kombinacji, poprzez przyłączenie Dobrowa do konwentu byszewskiego (później koronowskiego) jako rekompensaty za karne przeniesienie do tego klasztoru części mnichów z Sulejowa. Ponieważ Dobrowszczyzna stała się głównym uposażeniem ubogiego klasztoru, twierdzili zakonnicy byszewsko-koronowscy, że Bogumił był ich fundatorem. W rzeczywistości byszewianie chcieli się kłopotliwego prezentu jak najszybciej pozbyć, co udało im się już po trzech latach.

Aktem końcowym, zamykającym sprawę Dobrowszczyzny, był wzmiankowany powyżej dokument sygnowany przez Władysława Łokietka z roku 1299 zatwierdzający podział dóbr pomiędzy Sławętę z Janiszewa i biskupa Świnkę reprezentującego przed sądem książęcym metropolię gnieźnieńską.

[edytuj] Wnioski

Ponieważ przez dłuższy czas dochody z funduszy dobrowskich obracane były na cele misyjne w Prusach, należy - zgodnie z przyjętą przez historyków narracją dokumentu Odonica - uznać, że taka a nie inna była wola ofiarodawcy. Z czego z kolei wynika, że już poprzednik Henryka Kietlicza (arcybiskup w latach 1199-1219) na stolicy gnieźnieńskiej dzierżył w swoim ręku dzieło ewangelizacji Prus. Tradycja dobrowska o dwunastoletnich rządach arcybiskupich Bogumiła pokrywa się ze stwierdzonym na innej podstawie faktem dwunastoletniego panowania arcybiskupa Piotra (1187-1199). Jeżeli prawdziwym jest również tradycyjny przekaz o pięcioletnim pustelniczym życiu w Dobrowie, śmierć Bogumiła (Piotra) przypadałaby na rok 1204, a taka datacja byłaby zgodna z początkiem misji pruskiej klasztoru w Łęknie.

Fundacja dobrowska, niezależnie od osoby jej założyciela, stanowiła poważną pozycję wśród dotacji na rzecz klasztorów cysterskich w Wielkopolsce i to zarówno w okresie początkowym - jako baza dla misji pruskiej - jak i później, gdy stała się częścią składową dóbr sulejowskich i podstawą majątkową klasztoru w Byszewie-Koronowie. Jej upadek i powrót dóbr w ręce prywatne praktycznie zamyka związek dóbr dobrowskich z misją szerzenia chrześcijaństwa wśród Prusów. Ich miejsce zająć miał Zakon Krzyżacki.

[edytuj] Bibliografia

• Jan Cyranowski, Żywot Błog. Bogumiła, arcybiskupa gnieźnieńskiego, Poznań 1926
• Andrzej Gąsiorowski, U progów podziałów stanowych, Warszawa 1977
• Stanisław Kozierowski, Leszczyce i ich plemiennik arcybiskup św. Bogumił z Dobrowa, Poznań 1926
• Ryszard Grzesik, Piotr II, Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 8, cz. 2, 1996, s. 512-513.
• Tadeusz Wojciechowski, Szkice historyczne XI wieku, Kraków 1952

Przypisy