Jan (Sacranus) z Oświęcimia

Z Wikipedii

Jan (Sacranus) z Oświęcimia herbu Wieniawa zwany także Sacranem lub Sacrariusem (1443 – 1527) - profesor Akademii Krakowskiej, rektor 1493-95, 1512-13, 1521, kapelan i spowiednik królów Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta I Starego, kanonik krakowski i kujawski, królewski agent dyplomatyczny.

Jan (Sacranus) był Janem z Oświęcimia młodszym. Należy go odróżnić od starszego Jana (Bebera) z Oświęcimia, rektora w latach 1479-1480 oraz innego, najwcześniej występującego Jana (Piotrowicza) z Oświęcimia (wpisany na Akademię Krakowską w r. 1443)

Jan wpisał się na Akademię Krakowską w r. 1459, w roku 1465 promowany został na bakałarza, a w r.1469 uzyskał mistrzostwo sztuk wyzwolonych. Już w okresie krakowskich studiów ogarnęły go podmuchy humanizmu (wykłady Jakuba Publiciusa z Florencji w r. 1469/1470). Swój związek z nowym prądem pogłębił Jan w czasie długiej podróży do Włoch (1470-1475). W Rzymie był uczniem sławnego wtedy humanisty Francesca Filelfa; prawdopodobnie był tu także uczniem głośnego grecysty Jana Argyropula. W czasie tego kilkuletniego pobytu w Wiecznym Mieście nie uzyskał, co należało wówczas do rzadkości, doktoratu w wyższych fakultetach. Po powrocie do Krakowa wykładał na Akademii Krakowskiej do r. 1492 na Wydziale Artystów. Był dwukrotnie jeg dziekanem; w półroczu letnim 1479 i zimowym 1491/92. Od r. 1492 do końca swoich dni pracował na Wydziale Teologicznym, na którym przed r. 1498 uzyskał doktorat.

Zamiłowanie Sacranusa do nowego prądu znalazło wyraz w opracowywanym przez niego jeszcze w okresie młodości podręczniku epistolografii dla celów dydaktycznych. Podręcznik na gruncie krakowskim cieszył się dużym wzięciem, czego dowodzą jego cztery wydania ogłoszone drukiem, w edycjach późniejszych wzbogacone o wzory fikcyjnych listów (b.r.wyd., 1507, 1512, 1520).

W Akademii zaznaczył się jako jeden z pierwszych propagatorów humanizmu. Był gorącym zwolennikiem muz w literaturze i nauce. Jak go wówczas określano „w wierszu przedni, w prozie doskonały”, potrafił swoich uczniów wprowadzać w dokładną znajomość Cycerona i sławnych mistrzów wymowy. Poeta Andrzej Krzycki, przyznając mu pierwszeństwo z zakresu humanizmu, sławił płynącą z jego ust „dulcis facundia”, co można tłumaczyć jako „słodką, powabną wymowność”. Nawet gdy jako tzw. profesor królewski obowiązany był do wykładów arystotelesowskich chętnie zbaczał w sferę autorów starożytnych (Marcus Tullius Cicero) i starochrześcijańskich (biskup z Troyes Prudencjusz).

Nie podzielał skrajnych dążności, z jakimi występowali radykalni zwolennicy nowego prądu. Pozostawał na kompromisowym stanowisku i wypowiadał się za istniejącym stanem i porządkiem zwłaszcza na Uniwersytecie. Niesłuszne przypisywano mu przez dawniejszą historiografię (w szczególności przez Józefa Szujskiego) rzekomych wystąpień przeciw przedstawicielom humanizmu.

W latach dziewięćdziesiątych występował jako oficjalny mówca uniwersytecki, witając przyjeżdżające do Krakowa osobistości polityczne i kościelne. Piastując funkcję rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego miał znaczny wpływ na losy tej uczelni. Wybrany na półrocze zimowe 1493/94 pełnił ten urząd przez trzy półroczne kadencje (do półrocza letniego 1495 włącznie; sprawował go jeszcze potem dwukrotnie (w półroczu zimowym i letnim 1512/13). Za tej ostatniej kadencji otrzymał specjalne pełnomocnictwa od biskupa krakowskiego Jana Konarskiego jako kanclerza Uniwersytetu do opanowania postępującego rozkładu i dezorganizacji. U współczesnych zyskał dzięki swej rzutkości, energii i dbałości o sprawy uczelni miano najgorętszego jej orędownika. Przypisuje mu się odnowienie po pożarze gmachu Collegium Maius w 1493 r. i ozdobienie go dziedzińcem krużgankowym na wzór włoski. Niemniej swym nieustępliwym i bezkompromisowym stanowiskiem narażał Uniwersytet na poważne wstrząsy. Okazało się to zwłaszcza w czasie rektorstwa w roku 1512, kiedy to broniąc zespół profesorski przed nałożeniem nadzwyczajnej kontrybucji na potrzeby wojny z Rosją, naraził uczelnię na gwałtowny, długotrwały konflikt z biskupem Konarskim; konflikt ten oparł się aż o Kurię Rzymską i spowodował czasowe ustanie wykładów. Spór skończył się ostatecznie kompromisem dopiero w roku 1514.

Powołany przez Jana Olbrachta na kapelana królewskiego (magister capellae Reggae), pełnił Sacranus obowiązki spowiednika trzech królów: Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta I Starego. Na stanowisku tym okazał się wybitną osobistością, wpływającą niejednokrotnie na bieg wypadków ogólnopaństwowych. Odgrywał zwłaszcza dużą rolę przy boku Aleksandra; był poręczycielem jego długów; w roku 1505 z jego polecenia wyjechał z misją dyplomatyczną do królewicza Zygmunta (od 1504 r. zarządcy całego Śląska i Dolnych Łużyc) i książąt śląskich odbywających zjazd w Opawie z doniosłą propozycją zawiązania konfederacji polsko-czeskiej i oddania Zygmuntowi wielkorządztwa w Czechach. Spotkało się to ze strony książąt czeskich z przychylnym przyjęciem, jednak nie miało szans realizacji. W roku tym wraz z kanclerzem Janem Łaskim sprzeciwił się stanowczo w Brześciu Litewskim planowanej przez króla akcji represyjnej w stosunku do niektórych panów litewskich i polskich.

Istotną rolę odegrał Sacranus w dziejach usiłowań unijnych między Kościołem zachodnim a wschodnim. Przybył on na życzenie biskupa wileńskiego Wojciecha Tabora z początkiem 1501 r. z misją od Jana Olbrachta do wielkiego księcia Aleksandra i przygotował (przed majem tego roku) traktat w tej sprawie zatytułowany Elucidarius errorum ritus Ruthenici (wyd. Kraków 1507 r.) a skierowany przeciw prowadzonym staraniom o unię, gorąco popieranych natomiast przez panującą dynastię. To dzieło teologiczne uczyniło Jana Sacranusa drugim po Jakubie z Paradyża teologiem polskim doby odrodzenia. Zgodnie ze stanowiskiem większości episkopatu polskiego wypowiedział się w traktacie stanowczo przeciw równorzędności obydwu Kościołów przy zawarciu unii, wyliczył 40 „błędów” Kościoła wschodniego i zażądał przy powrocie do Kościoła łacińskiego powtórnego chrztu. Zaatakował przy tym wprost zakon bernardynów jako orędowników połączenia. Stanowisko Jana łącznie z ubiegłorocznymi wydarzeniami wojennymi a zwłaszcza z klęską Litwinów w bitwie nad Wiedroszą (14 lipca 1505 r.) i powiązanym z tym wzrostem niechęci do Moskwy przyczyniło się do zaprzestania akcji unijnej. Stało się tak pomimo sprzyjającego stanowiska papieża Aleksandra VI w tej kwestii, który między innymi odrzucił skrajne żądanie rebaptyzacji.

Jako duchowny posiadał Jan liczne, przynoszące znaczne dochody prebendy: był kanonikiem katedralnym krakowskim i włocławskim (kujawskim), kanonikiem kolegiaty w Sandomierzu (do 1505 r.), proboszczem kościoła Św. Mikołaja w Krakowie (1469-1502), Osieku i Proszowicach. Jako proboszcz parafii proszowickiej, w roku 1503 wyjednał u króla zezwolenie na budowę szpitala dla ubogich w Proszowicach.

Był człowiekiem niezwykle żywotnym; mając 77 lat, w roku 1520, pielgrzymował do Rzymu. Zmarł 7 grudnia 1527 roku w Krakowie w sędziwym jak na owe czasy wieku 84 lat. Został pochowany w Katedrze Wawelskiej.

Swoją cenną, złożoną ze wszystkich niemal działów wiedzy bibliotekę przekazał Sacranus częściowo za życia (w 1525) i w testamencie bibliotekom Uniwersytetu Krakowskiego.

Księgozbiór obejmował kilkanaście inkunabułów i druków XVI w. oraz kilka rękopisów, na których noty proweniencyjne wskazują wyraźnie na Sacranusa jako właściciela. Pochodziły one z kupna, darów (dzieła Alberta Wielkiego otrzymane od biskupa krakowskiego Fryderyka Jagiellończyka) lub były ofiarowane Sacranusowi w dożywotnie używanie od nauczyciela Mikołaja Kopernika, Macieja z Kobylina i od malarza Michała z Krosna. Były to głównie dzieła teologiczne świętych; Ambrożego, Augustyna, Bonawentury oraz najcenniejsze – czterotomowa summa teologa florenckiego arcybiskupa Antonina. Sacranus posiadał też kodeksy o charakterze encykliki.

W 1984 r. na kamienicy pod nr 20 w Rynku Głównym w Oświęcimiu odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona Sacranowi.

[edytuj] Źródła

• Henryk Barycz, Jan z Oświęcimia, w: Polski Słownik Biograficzny, t. X, cz. 3, z. 46, Wrocław 1963
• Marian Zwiercan, Sakran Jan z Oświęcimia, Sacranus, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red. Ireny Reichel, Warszawa – Łódź 1972.