Kantonista

Z Wikipedii

Kantonista – w Imperium Rosyjskim (przed 1858) chłopiec kształcony (w tzw. szkołach kantonistów – кантонистские школы) na zawodowego wojskowego. Kantonistami były głównie sieroty, dzieci żołnierzy i pochodzące z ubogich, nie mających środków do życia rodzin.

Dekretem cara Piotra Wielkiego z 1721 zobowiązano w Rosji każdy regiment do utrzymywania szkół garnizonowych (гарнизонные школы) – rodzaju wojskowych domów dziecka – dla 50 chłopców. W szkołach tych nauczano gramatyki i arytmetyki, a także muzyki, śpiewu oraz przedmiotów przydatnych w późniejszej służbie wojskowej (budowa fortyfikacji, podstawy technik artyleryjskich itp.). Uczniów przygotowywano do pracy w zawodach tradycyjnie związanych z wojskiem – kowalstwie, rusznikarstwie, szewstwie. W 1732 przedłużono czas nauki do 18 roku życia (wcześniej obowiązywał od 7 do 15 roku życia). Kolejny dekret z 1758 zobowiązywał wojskowych do kierowania do tych szkół własnych synów^[1]. Nazwa "kantoniści" używana jest od czasu reformy tych szkół dokonanej w 1805.

Kolejny carski ukaz z 26 sierpnia 1827 zobowiązywał żydowskich chłopców do nauki w szkołach kantonistów od 12 do 18 roku życia. Od tej daty liczba służących w wojsku rosyjskim Żydów zaczęła szybko rosnąć; zgodnie bowiem z tym rozporządzeniem, społeczność żydowska obowiązana była oddawać w ciągu każdego roku do służby wojskowej dziesięciu z tysiąca, a chrześcijańska – tylko siedmiu^[2]. Ogółem przez blisko 30 lat obowiązywania tego przepisu do szkół kantonistów trafiło ponad pięćdziesiąt tysięcy małoletnich Żydów, z czego w ciągu jedenastu lat między 1843 a 1854 było ich 29.115. Zakazywano im kontaktów z rodziną, poddawano rusyfikacji zakazując rozmów w języku ojczystym, a także chrystianizowano zakazując rodzimych praktyk religijnych i modlitw.

Kantoniści byli obowiązani do odsłużenia w wojsku – tak jak inni poborowi w Rosji – dwudziestu pięciu lat (czas nauki w szkole nie był do tego okresu zaliczany), po czym byli demobilizowani i mieli prawo osiedlić się w dowolnym miejscu Imperium, także poza strefą osiedlenia.

Kantoniści bywali stale niedożywieni, oczekiwano od nich, że będą sami dbać o własne potrzeby, zaopatrując się w żywność u okolicznych mieszkańców. To "spartańskie wychowanie" i zachęcanie do kradzieży było zamierzone. Znany jest przypadek żydowskiego kantonisty nazwiskiem Chodulewicz, któremu w 1856 udało się ukraść podczas ćwiczeń wojskowych w Humaniu zegarek samemu carowi Rosji. Nie tylko że nie został za ten czyn niczym ukarany, ale otrzymał jeszcze wysoką nagrodę pieniężną – 25 rubli.

Ogłoszony 26 sierpnia 1856, po przegranej wojnie krymskiej, dekret cara Aleksandra II zreformował organizację armii rosyjskiej i anulował poprzednie przepisy regulujące funkcjonowanie szkół kantonistów, rozpoczynając przekształcanie szkolnictwa wojskowego. Dawne szkoły kantonistów przekształcono w 1858 w szkoły wojskowe, później jeszcze kilkakrotnie zmieniając ich nazwy.

Wg encyklopedii Orgelbranda^[3] kantonista to "kandydat, przeznaczony do służby wojskowej, wybierany jako rekrut z pewnego okręgu czyli kantonu". Znaczenie to odnosi się do zasad poboru do armii pruskiej wprowadzonych w 1733 przez Fryderyka I i obowiązujących do 1813.

Kantonistami nazywano również żołnierzy "na leżach", tj. odesłanych na tyły armii, odpoczywających i leczących rany po kampanii lub niedobitki z utraconych oddziałów czekających na nowy przydział.