Pismo etiopskie
Z Wikipedii
Pismo etiopskie (amh. ፊደል fidäl) to pismo, które wykształciło się do zapisu języka gyyz, a z czasem zaczęto w nim zapisywać także inne języki Etiopii (głównie semickie). Obecnie używane jest do zapisu języków etiopskich (m. in. amharskiego i tigrinia) oraz języków omockich. Próby zastosowania pisma etiopskiego do zapisu języków kuszyckich nie przyniosły trwałych rezultatów, zapewne dlatego, że pismo to było postrzegane jako symbol amharskiej dominacji kulturowej.
Pismo etiopskie można określić jako alfabet sylabowy, przy czym liczba znaków nie musi się pokrywać z liczbą sylab z powodu dwuznaczności w wymowie znaków tzw. szóstego rzędu (patrz niżej). Przykładowo, słowo qänd "róg" jest zapisywane ቀንድ (1 sylaba : 3 znaki).
Pismo etiopskie zostało zaadaptowane z alfabetu południowoarabskiego. W najstarszej fazie języka gyyz miało ono, jak większość pism semickich, charakter spółgłoskowy. Około IV wieku, zapewne pod wpływem kontaktów z greką, zaczęto wyróżniać samogłoski. W XVI wieku miały miejsce pierwsze próby zapisu języka amharskiego przy pomocy pisma etiopskiego, co spowodowało konieczność stworzenia dodatkowych znaków dla oddania specyficznych amharskich fonemów.
[edytuj] Znaki podstawowe
Lista podstawowych znaków dla języka amharskiego przedstawia się następująco:
| ä | u | i | a | e | ə | o | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| h | ሀ | ሁ | ሂ | ሃ | ሄ | ህ | ሆ |
| l | ለ | ሉ | ሊ | ላ | ሌ | ል | ሎ |
| h | ሐ | ሑ | ሒ | ሓ | ሔ | ሕ | ሖ |
| m | መ | ሙ | ሚ | ማ | ሜ | ም | ሞ |
| s | ሠ | ሡ | ሢ | ሣ | ሤ | ሥ | ሦ |
| r | ረ | ሩ | ሪ | ራ | ሬ | ር | ሮ |
| s | ሰ | ሱ | ሲ | ሳ | ሴ | ስ | ሶ |
| š | ሸ | ሹ | ሺ | ሻ | ሼ | ሽ | ሾ |
| q | ቀ | ቁ | ቂ | ቃ | ቄ | ቅ | ቆ |
| b | በ | ቡ | ቢ | ባ | ቤ | ብ | ቦ |
| t | ተ | ቱ | ቲ | ታ | ቴ | ት | ቶ |
| č | ቸ | ቹ | ቺ | ቻ | ቼ | ች | ቾ |
| h | ኀ | ኁ | ኂ | ኃ | ኄ | ኅ | ኆ |
| n | ነ | ኑ | ኒ | ና | ኔ | ን | ኖ |
| ñ | ኘ | ኙ | ኚ | ኛ | ኜ | ኝ | ኞ |
| (') | አ | ኡ | ኢ | ኣ | ኤ | እ | ኦ |
| k | ከ | ኩ | ኪ | ካ | ኬ | ክ | ኮ |
| h | ኸ | ኹ | ኺ | ኻ | ኼ | ኽ | ኾ |
| w | ወ | ዉ | ዊ | ዋ | ዌ | ው | ዎ |
| (`) | ዐ | ዑ | ዒ | ዓ | ዔ | ዕ | ዖ |
| z | ዘ | ዙ | ዚ | ዛ | ዜ | ዝ | ዞ |
| ž | ዠ | ዡ | ዢ | ዣ | ዤ | ዥ | ዦ |
| y | የ | ዩ | ዪ | ያ | ዬ | ይ | ዮ |
| d | ደ | ዱ | ዲ | ዳ | ዴ | ድ | ዶ |
| ǧ | ጀ | ጁ | ጂ | ጃ | ጄ | ጅ | ጆ |
| g | ገ | ጉ | ጊ | ጋ | ጌ | ግ | ጎ |
| t' | ጠ | ጡ | ጢ | ጣ | ጤ | ጥ | ጦ |
| č' | ጨ | ጩ | ጪ | ጫ | ጬ | ጭ | ጮ |
| p' | ጰ | ጱ | ጲ | ጳ | ጴ | ጵ | ጶ |
| s' | ጸ | ጹ | ጺ | ጻ | ጼ | ጽ | ጾ |
| s' | ፀ | ፁ | ፂ | ፃ | ፄ | ፅ | ፆ |
| f | ፈ | ፉ | ፊ | ፋ | ፌ | ፍ | ፎ |
| p | ፐ | ፑ | ፒ | ፓ | ፔ | ፕ | ፖ |
Występują ponadto dodatkowe znaki do zapisu fonemów labiowelarnych. Nie są one do końca zestandaryzowane, jako że w Etiopii nie ma żadnego ciała normującego ortografię i gramatykę, tak jak czyni to np. Rada Języka Polskiego. Łatwo zauważyć na podstawie powyższej tabeli, że np. sylabę hu można zapisać na trzy sposoby, wybór należy praktycznie do piszącego.
Kolumny powyższej tabeli nazywane są tradycyjnie rzędami. Szósty rząd oznaczać może połączenie spółgłoski z fonemem [ə] lub samą spółgłoskę.
Nie da się w piśmie etiopskim zaznaczyć wzmocnienia (lub inaczej podwojenia) spółgłosek, które odgrywa ważną rolę w morfologii amharskiego (i wielu innych języków semickich, stąd też np słowa gäna "ciągle" i gänna "Boże Narodzenie" zapisywane są jednakowo: ገና. Z rzadka (np. w gramatykach) zaznacza się podwojenie przez dwie kropki nad znakiem.
[edytuj] Cyfry
Cyfry etiopskie wyglądają następująco:
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| × 1 | ፩ | ፪ | ፫ | ፬ | ፭ | ፮ | ፯ | ፰ | ፱ |
| × 10 | ፲ | ፳ | ፴ | ፵ | ፶ | ፷ | ፸ | ፹ | ፺ |
| × 100 | ፻ | ||||||||
| × 10.000 | ፼ | ||||||||
Jak widać, nie ma znaku na oznaczenie zera. Współcześnie odchodzi się raczej od stosowania cyfr etiopskich (np. w codziennych gazetach). Cyfry etiopskie są wzorowane na literach alfabetu greckiego.
[edytuj] Interpunkcja
Współcześnie używa się (::) jako kropki, (:) jako przecinka, a ponadto stosuje się także (!) i (?). Jeszcze do niedawna oddzielano wyrazy dwukropkiem.
Alfabetyczne: Arabskie • Aramejskie • Braille'a • Cirth • Cyrylica • Dewanagari • Etiopskie • Fenickie • Głagolica • Gockie • Greckie • Gruzińskie • Hebrajskie • Łacińskie • Ormiańskie • Rowasz • Runiczne • Tengwar • Tifinagh
Sylabowe: Bopomofo • Czirokeskie • Dewanagari • Gurmukhi • Hangyl • Hiragana • Kanadyjskie • Katakana • Laotańskie • Sojombo • Tajskie • Tamilskie • Tybetańskie
Obrazkowe: Hieroglify • Pismo pierwotne
Chińskie: Pismo chińskie (tradycyjne i uproszczone) • Hancha • Kanji
Zobacz też: Alfabet • Systemy pisma CJK • Alfabet flagowy • Alfabet Morse'a
