Słoń bojowy

Z Wikipedii

Ze względu na jego grubą skórę i duże rozmiary, słonia bojowego ciężko było zranić i zabić.

Słoń bojowy — słoń wykorzystywany w działaniach wojennych, przede wszystkim w starożytności. Głównym przeznaczeniem słoni bojowych były szarże, mające na celu wzniecenie paniki w szeregach wroga lub przerwanie jego szyków. Diadochowie używali tych zwierząt także do ochrony własnych wojsk przed atakami jazdy nieprzyjaciela. Oddziały słoni uczestniczyły między innymi w bitwach nad rzeką Hydaspes (326 p.n.e.), Herakleą (280 p.n.e.) i Tapsus (46 p.n.e.).

Słonie nie były efektywnym środkiem walki, gdyż stosunkowo łatwo się płoszyły i przestawały reagować na komendy kornaków. Nadejście epoki broni palnej oznaczało kres posługiwania się tymi zwierzętami w celach wojskowych. Ostatnie bitwy z wykorzystaniem słoni stoczono w XVIII wieku.

[edytuj] Historia

Oswajanie słoni (lecz nie w pełni udomowienie – wciąż łapano dziko żyjące osobniki) rozpoczęło się około 4000 lat temu w dolinie Indusu. Pierwszym oswojonym gatunkiem słonia był słoń indyjski (Elephas maximus), którego używano do prac w polu. Pierwsze użycie tych zwierząt do celów militarnych, wspomniane w zapisanych w języku wedyjskim hymnach, datuje się na rok 1100 p.n.e., a miało miejsce w północnych Indiach.

Z Indii słonie bojowe trafiły do imperium perskiego, które używało ich w wielu kampaniach. Prawdopodobnie pierwsze zetknięcie się Europejczyków z tymi zwierzętami miało miejsce podczas bitwy pod Gaugamelą, 1 października 331 p.n.e., stoczonej pomiędzy armią perską i wojskami Aleksandra Wielkiego. Umieszczone w centrum linii wojsk perskich piętnaście słoni, wywarło tak duże wrażenie na żołnierzach Aleksandra, że w poprzedzającą bitwę noc składano ofiary bogu strachu (prawdopodobnie Fobosowi), nie ma jednak dowodów na to, że zwierzęta te brały udział w bitwie. Bitwa pod Gaugamelą okazała się jednym z największych sukcesów Aleksandra, który później docenił wartość słoni bojowych i podczas dalszego podboju Persji włączył wiele z nich do własnych wojsk. Pięć lat później w bitwie nad rzeką Hydaspes przeciwko wojskom hinduskiego księcia Porosa, Aleksander Wielki znał już taktykę działania przeciwko słoniom. Panujący w Pendżabie (w dzisiejszym Pakistanie) książę Poros wystawił przeciwko Aleksandrowi 200 słoni (według innych źródeł było ich tylko 85), mimo to bitwę przegrał. Według danych historycznych ówczesne królestwo Magadha (znajdujące się na terenie dzisiejszego stanu Bihar) posiadało 6000 słoni bojowych, a powstałe po zjednoczeniu Indii przez Ćandraguptę Maurję imperium – 9000 słoni. Liczby te były wielokrotnie większe niż ilość słoni bojowych posiadanych kiedykolwiek przez Persów czy Greków, chociaż większość współczesnych historyków uważa te liczby za mocno przesadzone.

Średniowieczna armeńska miniatura przedstawiająca słonia bojowego podczas bitwy pod Vartanantz

Skuteczność bojowego użycia słoni spowodowała wzrost popularności tego rodzaju uzbrojenia. Diadochowie, będący spadkobiercami imperium Aleksandra Wielkiego używali setek słoni w toczonych między sobą wojnach. Egipcjanie i Kartagińczycy rozpoczęli oswajanie słoni afrykańskich (Loxodonta africana) do celów bojowych tak samo jak Numidyjczycy i Kuszyci. Początkowo oswajanym gatunkiem był słoń afrykański leśny (Loxodonta cyclotis), który jest mniejszy od indyjskiego i osiąga w kłębie około 250 cm. Ponadto było to zwierze dość rzadkie i płochliwe, przez co nie bardzo nadawało się do celów bojowych. Z kolei afrykański słoń sawannowy (Loxodonta africana africana), o znacznie większych rozmiarach, był bardzo trudny do oswojenia, dlatego też nie był zbyt często wykorzystywany. Podczas bitwy pod Rafią stoczonej w 217 roku p.n.e. przez wojska egipskie pod wodzą Ptolomeusza IV i Seleucydów pod wodzą Antiocha III, używano zarówno słoni indyjskich jak i mniejszych afrykańskich leśnych. Pomimo różnicy w rozmiarach zwierząt to, na skutek błędu taktycznego Antiocha, właśnie strona egipska z mniejszymi słoniami leśnymi odniosła zwycięstwo.

Na Sri Lance, jak podają źródła historyczne używano słoni jako zwierząt noszących króla, który prowadził wojska do boju. Jednym z najsłynniejszych słoni wspomnianym w lankijskim traktacie historycznym Mahavamsa spisanym około 200 roku przed naszą erą, był Kandula noszący syngaleskiego króla Dutthagamani, a drugim Maha Pabbata noszący podczas bitew króla Elahara.

Pliniusz Starszy jeden z wielkich pisarzy i historyków rzymskich, zapisał w 6 tomie z liczącej 37 woluminów Naturalis historia opinię Onesicritusa pisarza Aleksandra Wielkiego, że lankijskie słonie były większe, agresywniejsze i lepiej sprawowały się w walce. Ponadto występowanie słoni w sąsiedztwie portów powodowało, że stały się one ważnym towarem handlowym. Nawet w czasie pokoju stosowano słonie do wymierzania kary śmierci przez zgniecenie. Karę tą stosowano przeważnie wobec zdrajców, przestępców wobec państwa i władcy.

Malowidło romańskie przedstawiające słonia bojowego. Hiszpania, XI wiek.

W następnych stuleciach słonie bojowe były używane w Europie głównie przeciwko legionom rzymskim. W bitwie pod Herakleą w 280 p.n.e. wzięło udział 20 słoni. Przyczyniły się one do zwycięstwa Pyrrusa, gdyż rzymskie konie zlękły się nieznanych im zwierząt i rzuciły do ucieczki. Podczas II wojny punickiej w armii Hannibala znalazły się także słonie. Nieznana ich liczba wyruszyła późną wiosną 218 p.n.e. z terenów obecnej Hiszpanii, kierując się na Rzym, 37 z nich dotarło we wrześniu tego roku do Rodanu, a po wyczerpującym marszu przez Alpy pod wpływem deszczu i chłodu północnej Italii (była już zima) padły wszystkie słonie z wyjątkiem trzech. Zdaniem Katona najdzielniejszym ze słoni był Surus ("Syryjczyk").

Tak jak wojska Aleksandra Wielkiego, także Rzymianie znaleźli sposób radzenia sobie z niebezpiecznymi szarżami słoni. Podczas ostatniej bitwy Hannibala pod Zamą w 202 roku p.n.e. szarże słoni okazały się bardzo nieefektywne ze względu na to, że manipuły rzymskie przepuszczały atakujące zwierzęta. Ponad sto lat później podczas bitwy pod Tapsus (6 lutego 46 p.n.e.), Juliusz Cezar uzbroił swój piąty legion (Alaudae) w topory rozkazując legionistom atakować nogi słoni. Legion wytrzymał szarżę słoni i od tej pory wizerunek tego zwierzęcia stał się symbolem jednostki. Bitwa pod Tapsus była ostatnią w Europie, w której użyto słoni na tak dużą skalę.

Zdaniem Pliniusza Starszego jedną z bardziej efektywnych broni przeciw słoniom były świnie. Pisał on, że: słonie bały się mniejszych kwiczących świń. Podobno oblężenie Megary zostało przerwane po tym, jak megaryjscy obrońcy wylali płonący olej na stado świń, które uciekając w popłochu w kierunku wojsk przeciwnika wzbudziły ogromny strach i masową panikę wśród słoni.

Wojska partyjskie w Iranie, również używały słoni w walkach z cesarstwem rzymskim, ale nie w tak dużym stopniu jak Sasanidzi, którzy wykorzystywali te zwierzęta w większości kampanii wojennych. Jedną z najsłynniejszych bitew tamtego okresu była bitwa pod Vartananz, w której słonie Sasanidów budząc ogromną panikę wśród przeciwnika pozwoliły pokonać armeńskich rebeliantów. Kolejną głośną bitwą na tamtych terenach była Bitwa pod Kadesją, w której Sasanidzi po raz kolejny użyli słoni na dużą skalę.

W średniowiecznej Europie bardzo rzadko używano słoni. Karol Wielki zabrał podarowanego w 798 roku przez kalifa Bagdadu Haruna al-Rashida indyjskiego słonia Abul-Abbasa na bitwę z Duńczykami w 804 roku. Późniejsze, krucjaty dały okazję do posiadania tych zwierząt także innym władcom takim jak Fryderyk II Hohenstauf, który zdobył wiele słoni w Ziemi Świętej, a następnie użył ich podczas oblężenia Cremony w 1214 roku.

Armia imperium Khmerów prowadziła w XII wieku wojny przeciwko Czamom używając słoni bojowych.

Podczas najazdu w 1398 ordy Timura na sułtanat indyjski, przeciwstawiła mu się armia z setką słoni bojowych, które wzbudziły paniczny strach wśród wojsk mongolskich. Pomimo to Timur odniósł zwycięstwo prawdopodobnie dzięki niespotykanemu manewrowi taktycznemu polegającemu na tym, że na grzbietach wielbłądów umieszczono płonące snopy siana, których dym zmusił zwierzęta do biegu w kierunku pozycji przeciwnika. Słonie przestraszyły się dymu i ognia wpadając w panikę i tratując własne wojska. Według arabskiego historyka Ahmeda ibn Arabshaha, innym sposobem zatrzymywania szarży słoni stosowanym przez Timura było rozsypywanie na przedpolu dużych specjalnych kolców, które wbijały się w stopy zwierząt uniemożliwiając dalszy bieg. Słoni bojowych używali później władcy tureccy przeciwko imperium osmańskiemu.

Źródła historyczne podają, że król Rajasinghe I, kiedy rozpoczynał w 1558 oblężenie portugalskiego fortu w Kolombo w Sri Lance miał do dyspozycji 2200 słoni. Referendarz królewski nazywany "Gaja Nayake Nilame" zarządzał poprzez swojego zastępcę, "Kuruwe Lekham" opiekunami słoni, którzy wywodzili się z klanu Kuruwe i byli odpowiedzialni za łapanie zwierząt na wolności, oswajanie ich, trenowanie do różnych celów, a także szkolenie późniejszych ich opiekunów nazywanych kornakami.

Wraz z wynalezieniem prochu i wprowadzeniem w XV wieku broni strzeleckiej i artylerii, znaczenie słoni znacznie spadło ze względu na łatwość, z jaką możne je było zastrzelić z dużej odległości.

[edytuj] Użycie taktyczne słoni

Słonie, ze względu na duże rozmiary i siłę były używane do bardzo wielu celów, głównie przenoszenia ciężkich ładunków. Podczas bitew słonie bojowe zajmowały zazwyczaj centralną część szyku, skąd mogły rozpocząć skuteczną szarżę, lub uchronić własne wojska przed szarżą przeciwnika.

Słoń szarżował z prędkością 30 km/h i w przeciwieństwie do szarży jazdy używającej koni, nie był tak łatwy do zatrzymania przez piechotę uzbrojoną w włócznie. Przewaga słoni opiera się głównie na sile fizycznej, przełamaniu linii wroga, tratowaniu i atakowaniu ciosami. Pozostała część żołnierzy, która nie została zmiażdżona pierwszym uderzeniem również nie była zdolna do utrzymania szyków, a panika wzniecana przez słonie skutecznie hamowała wolę walki nawet tak zdyscyplinowanych jednostek jak legiony rzymskie. Również jazda nie mogła czuć się bezpiecznie, ponieważ konie nieprzywykłe do zapachu słoni również bardzo szybko płoszyły się.

Gruba skóra słoni czyniła je trudnymi do unieszkodliwienia lub zabicia, a wysoka sylwetka zwierzęcia zapewniała doskonałą ochronę dla znajdujących się na jego grzbiecie jeźdźców. Poza szarżą słonie stanowiły stabilną i bezpieczną platformę dla łuczników, zapewniającą doskonały widok na pole walki i umożliwiającą skuteczniejsze rażenie celów. Zarówno kornacy jak i pozostali jeźdźcy posiadali poza łukami i kołczanami ze strzałami także długie włócznie, do bezpośredniej walki z jazdą i piechotą przeciwnika. Na grzbietach słoni montowano również bardziej zaawansowaną broń miotającą. Armie Khmerów i Hindusów używały broni podobnej do wielkiej kuszy lub balisty, która umożliwiała wystrzeliwanie dużo większych pocisków zdolnej do zabicia słonia lub zniszczenia rydwanu przeciwnika. Pod koniec XVI stulecia próbowano instalować na grzbietach słoni kolubryny, ale względnie powolne zwierzęta przestały być atrakcyjną bronią w nadchodzącej epoce broni palnej.

Słoniami bojowymi zostawały osobniki obu płci. Trudniejsze było zapanowanie nad samcami, potężniejszymi od samic, ale także bardziej agresywnymi. Największą wadą słoni była jednak skłonność do wpadania w panikę. Po otrzymaniu względnie niewielkich ran lub po zabiciu kierującego zwierzęciem kornaka, bardzo często słoń płoszył się i rozpoczynał paniczną ucieczkę raniąc zarówno żołnierzy nieprzyjaciela jak i własnych. Piechota rzymska, doświadczona w walce ze słoniami, próbowała zadawać ciosy w najdelikatniejsze części ciała zwierzęcia takie jak trąba, czego efektem była natychmiastowa panika i ucieczka z pola walki. Harcownicy uzbrojeni w oszczepy już przed bitwą usiłowali trafić słonie w celu wywołania ich paniki. Także żołnierze konni próbowali spłoszyć słonie trafiając bronią w delikatne miejsca ich ciał w pełnym galopie, na podobieństwo wywodzącej się z tamtych czasów, a uprawianej także obecnie gry kawaleryjskiej nazywanej tent pegging.

Lankijskie źródła historyczne podają, że niejednokrotnie wyposażano słonie w zakończone stalowymi kulami łańcuchy i uczono zwierzęta wymachiwać nimi w taki sposób, aby uczynić jak największe szkody wojskom nieprzyjaciela podczas szarży.

Podczas wojen punickich używano słoni bojowych chronionych zbroją i z umocowaną na grzbiecie wieżą nazywaną howdah, z trzyosobową załogą, zazwyczaj łucznikami lub wojownikami uzbrojonymi w sarissy długości około 6 metrów. Afrykańskie słonie leśne o wiele mniejsze od innych afrykańskich i azjatyckich gatunków, nie były na tyle silne, aby unieść wieżę, dlatego na jego grzbiecie siedziało maksymalnie 2 lub 3 wojowników. Poza żołnierzami na słoniu siedział człowiek nazywany (mahout), zazwyczaj Numidyjczyk, którego zadaniem było kierowanie słoniem. Mahout był wyposażony w dłuto i młotek, które służyły do zabicia zwierzęcia poprzez przecięcie kręgosłupa w okolicy szyjnej, w przypadku wpadnięcia słonia w panikę i utraty nad nim kontroli. Czasami nazywa się słonie czołgami ówczesnego pola walki, ale ze względu na całkowicie odmienną taktykę ich użycia, nie jest to dobre porównanie.

Jayantha Jayawardhene w swej wydanej w 1994 roku książce "Słoń na Sri Lance" dowodzi, że słonie były bardzo niepewną bronią na polu bitwy poza sianiem paniki w szeregach wroga. Autor pisze: słonie były bardzo nerwowe i bały się każdego nieznanego dźwięku, dlatego były bardzo podatne na wpadanie w panikę i ucieczkę z pola walki.

[edytuj] Bitwy z użyciem słoni

331 p.n.e. — bitwa pod Gaugamelą
326 p.n.e. — bitwa nad rzeką Hydaspes
317 p.n.e. — bitwa pod Parajtakene
316 p.n.e. — bitwa pod Gabiene
312 p.n.e. — bitwa pod Gazą
301 p.n.e. — bitwa pod Ipsos
280 p.n.e. — bitwa pod Herakleą
279 p.n.e. — bitwa pod Ausculum
275 p.n.e. — bitwa pod Benewentem
262 p.n.e. — oblężenie Agrigentum
255 p.n.e. — bitwa pod Tunisem
252 p.n.e. — oblężenie Panoramus
238 p.n.e. — bitwa pod Utiką
239 p.n.e. — bitwa u ujścia Bagradasu
219-218 p.n.e. — oblężenie Saguntum
218 p.n.e. — przejście przez Alpy i bitwa nad Trebią
217 p.n.e. — bitwa pod Rafią
207 p.n.e. — bitwa pod Metaurus
202 p.n.e. — bitwa pod Zamą
190 p.n.e. — bitwa pod Magnezją
164 p.n.e. — bitwa pod Beth-zur
153 p.n.e. — bitwa pod Numancją (Hiszpania)
149-146 p.n.e. — oblężenie Kartaginy
108 p.n.e. — bitwa pod Muthul
46 p.n.e. — bitwa pod Tapsus
451 — bitwa pod Vartanantz
636 — bitwa pod Kadesją (al-Qādisiyyah)
1214 — zdobycie Cremony przez Fryderyka II
1659 — bitwa pod Khajwą
1556 — druga bitwa pod Panipat
1761 — trzecia bitwa pod Panipat

[edytuj] Słonie bojowe w kulturze masowej

Literatura

Księga dżungli (The Jungle Book, 1894) Rudyarda Kiplinga — zawiera dwie historie, w których pojawia się słoń bojowy.
W książkach J. R. R. Tolkiena pojawia się fikcyjne zwierzę, używane w bitwach podobnie jak słoń bojowy, nazywane mûmakilem lub olifantem.

Film

Aleksander (2004) — słonie bojowe występują w jednej z kluczowych scen filmu Olivera Stone'a.

Gry komputerowe

Age of Empires - w pierwszej części gry słonie bojowe pojawiają się jako jednostki walki bezpośredniej lub w wersji z łucznikami ("elephant archers") umożliwiające atak na odległość.
Age of Empires II — druga część gry, w której również występują słonie bojowe, ale tylko na wyposażeniu cywilizacji perskiej.
Age of Mythology — gra, w której słonie bojowe stanowią jedną z jednostek dostępnych cywilizacji egipskiej.
Rome: Total War — słonie bojowe występują jako jedna z jednostek. W grze tej bardzo realistycznie przedstawiono momenty szarży słoni, tratowania wroga i łamania się morale przeciwnika.
Civilization II — słonie bojowe pojawiają się jako jednostka, którą mogą posiadać wszystkie cywilizacje. Słonie bojowe w grze są odrobinę silniejsze od wczesnej jazdy i trochę słabsze od rycerstwa.
Civilization III — kolejna część gry, w której słonie bojowe występują jako broń cywilizacji Indii.
Civilization IV — w tej części gry słonie bojowe mogą być wykorzystywane przez każdą cywilizację posiadającą dostęp do kości słoniowej.
Rise of Nations: Thrones and Patriots — gra, w której słonie bojowe stanowią wyposażenie armii Persji i Indii.

[edytuj] Bibliografia

Alexander the Great — Robin Lane Fox, wydawnictwo Penguin (2004) ISBN 0141020768
Historia wojen — John Keegan, wydawnictwo Książka i Wiedza 1998 (History of Warfare, Londyn 1993) ISBN 0679730826
The Fall of Carthage: The Punic Wars 265-146BC — Adrian Goldsworthy, wydawnictwo Orion (2003) ISBN 0304366420