Staande golf
Een staande golf is een golfverschijnsel veroorzaakt door interferentie van twee golven met gelijke frequentie en amplitude maar tegengestelde voortplantingsrichting. Daardoor ontstaat een regelmatig patroon van punten die stilstaan, de knopen, en punten die maximale uitslag vertonen, de buiken. De afstand tussen de buiken bedraagt de halve golflengte van de interfererende golven. Alle punten in een staande golf gaan tegelijkertijd door de evenwichtspositie. Dit in tegenstelling tot een lopende golf, waarbij de punte na elkaar de evenwichtspositie passeren en er geen plaatsen langs de golf zijn met een amplitude die lokaal gelijk is aan nul, zoals in een knoop.
De uitwijking u als functie van plaats en tijd van een staande golf in één dimensie kunnen we als volgt afleiden (in geschikte coördinaten):
.
Daarin is A de amplitude van de interfererende golven, ω de hoekfrequentie en k het golfgetal. In een buik, waar de golven elkaar versterken is de amplitude dus 2A.
Inhoud |
[bewerk] Ontstaan van een staande golf
Een eenvoudige staande golf kan ontstaan als een golf tegen twee vaste punten gereflecteerd wordt. Een voorbeeld is een geluidsgolf in een gesloten pijp. Door interferentie dooft op bepaalde punten de amplitude uit, op andere punten wordt de amplitude versterkt. Een staande golf kan alleen ontstaan als de golflengte past in de ruimte die ter beschikking staat. In het geval van een gesloten pijp treedt er een staande golf op als de golflengte gelijk is aan 2x de lengte van de pijp, ofwel als de halve golflengte gelijk is aan de lengte van de pijp. Ook golven met een kleinere halve golflengte (3x de lengte van de pijp, 4x de lengte van de pijp, etc) kunnen een staande golf veroorzaken. Een staande golf kan dus alleen maar optreden indien er sprake is van resonantie. Andere golven die in de pijp lopen, bijvoorbeeld door excitatie van buitenaf, blijven hetzij een lopende golf, hetzij ze doven snel uit. Dit laatste treedt op als de excitatie van buitenaf stopt.
Een orgel werkt op dit principe. De pijpen van het orgel worden aangeblazen met lucht. Daarbij ontstaat geluid van alle frequenties, met alle golflengtes. Echter alléén het geluid met een golflengte die past op de lengte van de orgelpijp kan blijven bestaan.
Bovenstaande voorbeelden gelden voor eendimensionale systemen. Staande golven kunnen echter ook optreden in twee dimensies (een trillende plaat) of in drie dimensies (binnen de klankkast van een strijkinstrument, of in een badkamer met een zanger onder de douche). In grotere ruimtes kunnen vooral bij lage frequenties (langere golflengtes) staande golven optreden. Dan kunnen vreemde hoorbare effecten optreden. In een hoek van de kamer wordt dan wel iets gehoord, in het midden wellicht geheel niets (daar bevindt zich dan een knoop).
schematische tekening staande golf:
[bewerk] Soorten staande golven
Staande golven kunnen ontstaan in ieder medium dat in trilling wordt gebracht.
[bewerk] Geluid
In de eerste plaats kunnen staande golven geluidsgolven zijn. Een visueel voorbeeld van een staande golf is te zien bij akoestische reflectiedemper.
Tussen twee wanden die parallel staan kan een geluidsgolf met een golflengte die exact gelijk is aan de afstand tussen de twee wanden zichzelf versterken, resoneren. Deze resonantie is bij rechthoekige vormen sterker dan bij vormen waarbij de wanden niet parallel staan. De eerste harmonische tonen, waarbij twee keer de golflengte tussen de wanden past, een octaaf hoger dus, versterken zichzelf wat minder. Zowel luidsprekerkasten als kamers kunnen op deze manier de tonen beïnvloeden.
De meeste luidsprekerkasten hebben 2 of meer parallelle wanden, waartussen staande golven kunnen ontstaan. Staande golven ontstaan als de afstand tussen 2 wanden even groot is of een veelvoud van de halve golflengte van een geluidsgolf. Zeer lage tonen met een relatief lange golflengte zullen dus in een relatief kleine kast geen staande golven kunnen opwekken. Maar dat verandert met het stijgen van de toonhoogte doordat de golflengte afneemt.
Staande golven hoeven niet storend te zijn. Ze worden pas storend in het geluidsbeeld als er clusters van staande golven ontstaan bij bepaalde toonhoogten. Zo is in onderstaande grafiek te zien dat in de buurt van 435 Hz, 545 Hz en 710 Hz clusters van staande golven ontstaan. En die kunnen erg storend zijn voor het geluidsbeeld. De kast klinkt niet goed. Zoals in de eerste grafiek te zien is neemt logischerwijze het aantal staande golven toe met de frequentie. Boven de 1000 Hz zijn die goed weg te werken met efficiënte demping van de kast, maar onder de 1000 Hz is dat nauwelijks mogelijk.
Hoe zijn dergelijke clusters dan te voorkomen? Door de kast goed te dimensioneren. In onderstaande grafiek is één zijde van de kast 4 cm korter gemaakt, en zoals te zien is is het resultaat al veel beter. De staande golven zijn beter over het frequentiespectrum verspreid en daardoor nauwelijks meer waarneembaar in het geluidsbeeld. Door nauwkeuriger dimensionering van deze kast kan het resultaat nog beter worden.
[bewerk] Vloeistof
Staande golven kunnen in water of andere vloeistoffen optreden. Soms zijn deze te zien in een propellervliegtuig, in een kopje koffie op een trillende tafel. Maar staande golven kunnen ook in grotere holtes gevuld met vloeistof optreden, bijvoorbeeld in een tanker. In een golfslagbad wordt soms een staande golf waargenomen. Op de ene plek zijn de golven dan aanzienlijk hoger dan op een andere plek. Dit kan echter ook komen doordat de golven uitdoven, of doordat de diepte van het zwembad van plaats tot plaats verschilt.
[bewerk] Mechanische trillingen
Mechanische trillingen zoals die bijvoorbeeld in een snaar optreden, zullen over het algemeen ook staande golven zijn. Ook in complexere mechanische systemen kunnen staande golven optreden. Door de aanwezige demping in de meeste mechanische systemen treden echter meestal alleen lopende golven op.
[bewerk] Elektromagnetische straling
In sommige situaties kunnen er ook met elektromagnetische straling staande golven optreden. Elektromagnetische straling bestaat uit transversale golven. Dit zijn golven waarbij de storing loodrecht wordt aangebracht op de richting waarin zij zich verplaatst.
[bewerk] Quasi staande golven
In veel praktische situaties is niet sprake van strict staande golven. Als gevolg van vermogensverlies bij reflectie zal de gereflecteerde golf niet exact dezelfde amplitude hebben als de heengaande, waarmee interferentie plaatsvindt. Soms ook zal bij de reflectie een aanzienlijk deel van het vermogen geabsorbeerd worden, zodat de gereflecteerde golf een aanmerkelijk kleinere amplitude heeft. Er ontstaat dan een staande golf met daarop gesuperponeerd een lopende, hetgeen tot uiting komt in een lopend golfverschijnsel waarvan de amplituden variëren volgen een vast golfvormig patroon langs de golf. Dit patroon kan ook opgevat worden als de superpositie van twee staande golven die zowel in tijd als in plaats uit fase zijn. We kunnen dit als volgt inzien: twee golven met gelijke frequentie en golfgetal, maar verschillende amplituden A en B interfereren met elkaar:
,
,
dus met twee termen die elk een staande golf voorstellen.
Er zijn nu geen knopen meer, maar plaatsen met minimale en plaatsen met maximale amplitude. die de amplituden zijn van de beide onderliggende staande golven. De verhouding van deze twee wordt de staande-golfverhouding genoemd, meestal met de Engelse afkorting SWR, standing wave ratio.
