Łoś

Z Wikipedii

Łoś
Łoś w parku Grönåsens Älgparke, Szwecja
Systematyka
Domena	eukarioty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Gromada	ssaki
Podgromada	ssaki żyworodne
Rząd	parzystokopytne
Rodzina	jeleniowate
Rodzaj	Alces
Gatunek	łoś
Nazwa systematyczna
Alces alces
(Linnaeus, 1758)
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Status ochronny
Kategoria zagrożenia (CzKGZ) EX EW CR EN VU NT LC Kategoria: niższego ryzyka
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Łoś (Alces alces) – największy współcześnie żyjący ssak kopytny z rodziny jeleniowatych, wyróżniający się charakterystycznym porożem i wyjątkowo długimi kończynami. Żyje w podmokłych lasach północnej Eurazji i Ameryki Północnej. Występujący w Polsce podgatunek A. a. alces - łoś europejski jest największą żyjącą w Polsce zwierzyną łowną. Rzadki i chroniony.^[1]

Spis treści 1 Pochodzenie 2 Występowanie i siedlisko 3 Opis 3.1 Poroże 4 Tryb życia 4.1 Bukowisko i rozród 4.2 Odżywianie 5 Systematyka 5.1 Podgatunki 6 Znaczenie 7 Zagrożenia i ochrona 8 Ciekawostki 9 Przypisy 10 Bibliografia 11 Zobacz też

[edytuj] Pochodzenie

Pierwotne łosie pojawiły się w Eurazji pod koniec pliocenu^[2] lub w plejstocenie. Skamieliny najbardziej spokrewnionych ze sobą jeleniowatych przypominających dzisiejsze łosie zaliczane są do rodzajów Cervalces, Libralces i Alces. Współczesny Alces alces wywodzi się prawdopodobnie od Alces latifrons.^[3]

W początkach holocenu współczesne łosie zasiedlały Europę od Pirenejów po dzisiejszą Danię, Austrię, Wielką Brytanię i wschodnią część Europy Środkowej. Z czasem zasięg ich występowania przesunął się na północ Eurazji i przez Beringię do Ameryki Północnej. Zniknęły najpierw z terenów dzisiejszej Francji i Wielkiej Brytanii. W początkach naszej ery były jeszcze w zachodniej części Europy Środkowej.^[4]

[edytuj] Występowanie i siedlisko

Obecny zasięg występowania łosia obejmuje północną strefę lasu borealnego (tajga) i tundrę półkuli północnej. W Ameryce Północnej jest spotykany na Alasce, w Kanadzie i w północnych Stanach Zjednoczonych. W Eurazji występuje od Półwyspu Skandynawskiego po wschodnie wybrzeża Azji (skąd przedostał się do Ameryki Północnej, prawdopodobnie ok. 350 tys. lat temu). Najliczniej występuje w Skandynawii, na Syberii, Alasce i w Kanadzie. Został z powodzeniem introdukowany w Nowej Fundlandii w 1904, gdzie stał się dominującym ssakiem kopytnym - oraz na wyspie Anticosti. Próba introdukcji 10 łosi w 1910 na Wyspie Południowej (Nowa Zelandia) nie powiodła się, chociaż istnieją doniesienia świadczące o tym, że co najmniej jeden osobnik mógł przetrwać w tamtejszych warunkach^[5].

Łoś zasiedla leśne i zakrzewione tereny podmokłe, bagna, mokradła, torfowiska, trzęsawiska, tereny zalewowe, nad jeziorami i rzekami. Przed nadejściem zimy przenosi się na wyżej położone tereny, do lasów iglastych. Po II wojnie światowej w Polsce łoś zachował się jedynie w okolicach Białegostoku (nadleśnictwo Rajgród). Obecnie polska populacja łosia została odbudowana. Dość licznie występują między innymi w Biebrzańskim (ok. 600 osobników), Poleskim (ok. 150 osobników^[6]) i Kampinoskim Parku Narodowym (ok. 90 osobników).

[edytuj] Opis

Podstawowe dane
Długość ciała	2,4-3,1 m
Wysokość w kłębie	1,5-2,34 m
Ogon (kwiat)	5-12 cm
Dojrzałość płciowa	samica od 2 lat, samiec od 3 lat
Okres godowy	wrzesień-listopad
Ciąża	242-264 dni
Liczba młodych w miocie	1-3
Długość życia	20-25 lat

Łoś jest największy z rodziny jeleniowatych a także należy do największych ssaków lądowych Europy. Łeb duży i wydłużony zakończony szerokim pyskiem. Wydłużona, szeroka, mięsista i ruchliwa górna warga pełni funkcje chwytne. Uzębienie selenodontyczne z 32 zębami. Oczy (świece) małe słabo widzą, uszy (łyżki) długie do 26 cm, spiczasto zakończone. Skośne nozdrza są skierowane do dołu. Krótka i masywna szyja umożliwia obracanie głowy w szerokim zakresie. Pod łbem na szyi zwisa narośl tłuszczowa z długim czarnym włosem, tzw. broda. Na grzbiecie w okolicy kłębu widoczny jest garb, a zad zwierzęcia jest nisko położony. Silne i bardzo długie nogi (badyle) zakończone są potężnymi, szeroko rozsuwalnymi racicami ułatwiającymi chodzenie po śniegu, bagnach i mokradłach bez zapadania się.

Samiec (byk) osiąga 540 - 740 kg masy ciała, a wysokość od 1,5 m do ponad 2 m (A. alces gigas). Największy zanotowany osobnik, znaleziony w 1897 roku mierzył 2,34 m, ważył 825 kg jego rogi miały rozpiętość 199 cm. Samica (łosza, klępa) jest niższa i lżejsza, osiąga masę ok. 400 kg.

Okrywa włosowa łosia (suknia) jest jednolicie ciemnobrązowa, na nogach i brzuchu jaśniejsza - białawoszara. Suknia zimowa jest bardziej gęsta.

[edytuj] Poroże

Byki mają wyrastające z możdżeni poroże (rosochy) w kształcie szerokich łopat lub badyli (podobnych do poroża jeleni) w układzie poziomym. W porożu wyróżnia się odcinki nazywane różą, tykami i pasynkami (odnogami), które są mylnie kojarzone z wiekiem zwierzęcia. Na każdej łopacie może znajdować się do 20 pasynek. Wykształcanie łopat pojawia się u samców ok. 5 roku życia, ale niektóre osobniki nigdy ich nie wykształcają.

Samce z łopatami to łopatacze, a niewykształcające łopat nazywane są badylarzami. Ta forma jest częściej spotykana u polskich łosi. Spotykane są też formy pośrednie. Dobrze wykształcone poroże może osiągać do 1,2 m długości przy rozpiętości 2 m i masie do 20 kg. Łosie zrzucają poroże po okresie godowym, starsze osobniki w listopadzie, a młode w grudniu i styczniu.

Łoś ma dobry słuch i węch, ale słaby wzrok. Dobrze rozpoznaje zmiany natężenia światła (brzask i zmierzch).

[edytuj] Tryb życia

Porusza się powoli i niezgrabnie, zwykle inochodem. Może biec kłusem z prędkością 30 km/h, a na krótkich dystansach 60 km/h. Nigdy nie galopuje. Na mokrym gruncie (bagnie) porusza się hałaśliwie, głośno chlapiąc, ale na suchym lądzie potrafi przemieszczać się bardzo cicho. Jest bardzo zwrotny. Poza okresem godowym rzadko wydaje jakiekolwiek odgłosy.

Źle znosi temperatury powyżej 10 °C i wówczas chętnie chłodzi się w wodzie. Bardzo dobrze i wytrwale pływa i nurkuje. Pokonuje przeszkody wodne od kilkunastu do 20 km. Pod wodą może przebywać do 50 s, a w wodzie spędzać kilka godzin.

Żeruje w dzień i w nocy, ale największą aktywność wykazuje wczesnym rankiem i wieczorem. Przemierza duże odległości w poszukiwaniu pożywienia. Nie przejawia zachowań terytorialnych. Wiosną i latem starsze samce żyją samotnie, zimą grupują się w niewielkie stada. Na okres rozrodu tworzą małe grupy rodzinne. Samice z młodymi łączą się w stada. Osobniki przebywające w grupie, za wyjątkiem więzi pomiędzy matką i młodymi, zachowują dużą niezależność.

[edytuj] Bukowisko i rozród

Okres godowy łosi nazywany jest bukowiskiem. Byki nie gromadzą haremu. Dojrzała płciowo samica wchodząca w okres rui przywołuje samca płaczliwym, nosowym porykiwaniem. Samiec poszukujący samicy nie pobiera pokarmu i w okresie rui może stracić 1/5 masy ciała.

Walki pomiędzy bykami ubiegającymi się o względy klępy zdarzają się rzadziej niż u innych jeleniowatych i przebiegają mniej widowiskowo. Spotkania rywalizujących samców rozpoczynają działania zmierzające do odstraszenia przeciwnika, demonstracja rozmiarów ciała, uzębienia, poroża i siły głosu. Ryk łosia w gwarze myśliwskiej nazywany jest stękaniem.

Jeśli o jedną samicę rywalizują dwa samce o podobnej budowie i żaden nie zamierza ustąpić, dochodzi między nimi do walki. Ustawiają się naprzeciw siebie i nabierając rozpędu, z pochylonymi głowami, zderzają się porożami. Wygrywa ten, który dalej przepchnie przeciwnika. Słabszy byk wycofuje się z pola walki szybko uciekając, aby uniknąć bolesnych ciosów.

Ruja trwa około 4 tygodni, od sierpnia do października w Eurazji i od września do listopada w Ameryce Północnej. W towarzystwie łoszy przystępującej do rozrodu mogą być jeszcze młode z poprzedniego miotu. Samiec musi je zaakceptować, aby mógł być dopuszczony przez partnerkę.

Samica wydaje na świat do trzech młodych - nazywanych łoszakami, rzadziej cielakami. Zwykle w miocie jest jeden lub dwa, przy czym młodsze samice rodzą jednego potomka. Łoszaki rodzą się czerwono-brunatne, bez plam. Mają długość ok. 80 cm i wysokość również ok. 80 cm. Już po trzech dniach po urodzeniu mogą podążać za matką. Karmienie młodych może trwać około czterech miesięcy, do następnej rui. Łoszaki od trzeciego miesiąca życia uzupełniają swój jadłospis pokarmem stałym. Połowa z nich ginie w ciągu pierwszych dwóch miesięcy życia. Te, które przeżyły pozostają przy matce do następnego roku.

[edytuj] Odżywianie

Latem żywi się roślinami zielonymi, głównie podwodnymi i błotnymi (kaczeńce). Zjada też trawy i turzyce porastające brzegi zbiorników wodnych, liście, pąki, owoce krzewów i pędy drzew liściastych (wierzby, olchy, osiki i brzozy) i iglastych (młode pędy sosny), a w zimie igły sosen i jodeł oraz korę drzew. Dorosłe osobniki zjadają dziennie 20-50 kg karmy. Potrafią wydobywać pokarm głęboko zanurzony w wodzie, ale zjadanie nisko położonych roślin wymaga od nich przyklęknięcia z powodu krótkiej szyi i długich badyli.

[edytuj] Systematyka

Łoś został po raz pierwszy opisany przez Linneusza pod nazwą Cervus alces^[7], a w 1821 zaliczony przez Graya do rodzaju Alces^[8]

[edytuj] Podgatunki

Systematycy na ogół wyróżniają od siedmiu do dziewięciu podgatunków łosia, choć w niektórych opracowaniach wymieniane są tylko cztery, a w innych uznawane trzy odrębne gatunki A. alces, A. americana, A. gigas. Od kilku lat prowadzone są badania genetyczne zmierzające do ustalenia pokrewieństw pomiędzy poszczególnymi populacjami łosi.^[9][10][11] Obecnie wiadomo, że poszczególne populacje różnią się między innymi liczbą chromosomów. U łosi europejskich i syberyjskich (2n = 68), a u amerykańskich (2n = 70)^[12].

Poniżej wymieniono wszystkie spotykane w literaturze nazwy podgatunków.^[13]

Podgatunki euroazjatyckie
Alces alces alces Linnaeus, 1758 łoś europejski	Europa
Alces alces buturlini Chernyavsky & Zheleznov, 1982 łoś kamczacki	Syberia
Alces alces cameloides Milne-Edwards, 1867 łoś ussuryjski (mandżurski)	Mongolia, Mandżuria
†Alces alces caucasicus N. Werestschagin, 1955 łoś kaukaski	wymarł ok. 1810
Alces alces pfizenmayeri Zukowsky, 1910 łoś wschodniosyberyjski (jakucki)	wschodnia Syberia
Podgatunki północnoamerykańskie
Alces alces americana[14] Clinton, 1822 łoś amerykański (wschodniokanadyjski)	na wschód od Ontario
Alces alces andersoni Peterson, 1950 łoś zachodniokanadyjski	od Ontario po Kolumbię Brytyjską
Alces alces gigas Miller, 1899 łoś alaskański	Alaska, na zachodzie Jukonu i w północno-zachodniej części Kolumbii Brytyjskiej.
Alces alces shirasi Nelson, 1914	góry Wyoming, Idaho, Montana i w południowo-wschodniej części Kolumbii Brytyjskiej;

[edytuj] Znaczenie

Od epoki kamiennej ludzie polowali na łosie dla mięsa i skór, a z poroża wyrabiali narzędzia i ozdoby. Mięso z łosia nazywane jest łosiną. Ze względu na łatwość oswajania łosi od dawna podejmowane były próby jego wykorzystania. Stare rysunki przedstawiają sceny dojenia łosi. Mleko łosia zawiera 10-15% tłuszczu. Można z niego wyrabiać sery. Średniowieczni Szwedzi wykorzystywali łosie w wojsku jako zwierzęta pociągowe, juczne i wierzchowe. Łoszaki wcześnie odstawione od matki, karmione z butelki i dorastające w kontakcie z ludźmi nie wykazują zachowań agresywnych wobec opiekującego się nimi człowieka. Od lat 30. XX w. podejmowane były kilkukrotne próby ich udomowienia, początkowo z zamiarem wykorzystania w wojsku (eksperymentalne farmy łosi w Związku Radzieckim), a później w rolnictwie (farmy w Jakszy i Kostromie).^[15] Oswojone łosie mogą być wykorzystywane jako zwierzęta pociągowe poza okresem letniej, ciepłej pogody. Wymagają urozmaiconego pokarmu. Z klęp hodowanych na farmach pozyskiwane jest mleko, a z byków poroże. Farmy dostarczają łosi do ogrodów zoologicznych oraz organizacji zajmujących się reintrodukcją gatunku. W ogrodach zoologicznych zwierzę łatwo się oswaja i rozmnaża. Samice przyzwyczajone do dojenia i wypuszczane swobodnie do lasu same wracają w porze dojenia do swojego opiekuna.

Czasami, szczególnie zimą, łosie wyrządzają szkody w lasach niszcząc drzewa przez tzw. spałowanie, obdzieranie pasmami kory z pnia, co może doprowadzić do całkowitego zniszczenia drzewa.

[edytuj] Zagrożenia i ochrona

Najgroźniejszym naturalnym wrogiem łosia jest wilk, który reguluje liczebność populacji pożerając najsłabsze łoszaki i stare osobniki. Wilki potrafią upolować nawet dorodnego byka. Również niedźwiedziom zdarza się zaatakować młodego lub chorego łosia. Mniejsze drapieżniki nie podejmują ryzyka starcia z dorosłym bykiem. Dawniej liczne populacje łosi zostały znacznie zredukowane w wyniku masowych polowań, karczowania lasów, osuszania i zagospodarowywania nieużytków. Na Kaukazie i w Europie Zachodniej (poza Skandynawią) wyginął całkowicie, a w Europie Środkowej i niektórych rejonach Ameryki Północnej był bliski wyginięcia. W Polsce od 1925 chroniony na Bagnach Biebrzańskich i jedynie tam przetrwał okres II wojny światowej. W wyniku działań ochronnych w wielu regionach udało się przywrócić liczebność poszczególnych populacji do poziomu bezpiecznego dla ich zachowania. W Puszczy Kampinoskiej został reintrodukowany w 1951 kilkoma osobnikami z Białorusi. IUCN klasyfikuje Alces alces w kategorii LR/lc^[16] (niskiego ryzyka), a Alces alces cameloides w kategorii LR/nt^[17] (bliski zagrożenia).

W obszarach gęsto zaludnionych, np. Kampinoski Park Narodowy, łosie są często przyczyną i jednocześnie ofiarą wypadków drogowych. Na terenach eksploatowanych torfowisk wiele łosi ginie w dołach wykopanych przez człowieka.

Łosie zaliczane są do grubej zwierzyny łownej objętej okresem ochronnym. W Polsce od 2001 roku obowiązuje całoroczny okres ochronny.

[edytuj] Ciekawostki

• Rok 2004 w Biebrzańskim Parku Narodowym ogłoszono Rokiem Łosia.
• Oswojone łosie stanowią atrakcję turystyczną również w Polsce (Łosiowa Dolina na Kaszubach)

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Zobacz też

• ssaki Polski
• gwara myśliwska